CC BY
28УДК 342.4
cl
< Z
cl
О в X
о
сп О
СП <
X
ЖАЦА КАЗАХСТАН: КОНСТИТУЦИЯЛЬЩ РЕФОРМАНЬЩ
НЕГ1ЗГ1 БАГЫТТАРЫ
^¥марбекова Айн^р Рамазанкызы
Д.А. Цонаев атындагы Еуразия зац академшсыныц магистранты,
Казацстан Республикасы, Алматы ц., e-mail: [email protected]
Аннотация. Мацала 2022 жылгы конституциялыц реформа барысында Казацстан Республикасыныц саяси ЖYйесiн жацгырту сипаттамасына арналган. Конституциялыц реформаныц тужырымдамалыц нег1здер1мен ерекшелгктерг талданады. Куцыцтыц да-мудыц цазгргг кезецгндегг конституциялыц реформалардыц мэш мен мацызы ашылган. Автордыц птртше, конституциялыц реформалардыц сэттыт ыцтимал цуцыцтыц тэуекелдерд1 ескере отырып, оларды 1ске асырудыц барабар тетттерт тацдауга бай-ланысты. Осыган орай мацалада конституциялыц-цуцыцтыц даму мен реформалаудыц нег1зг1 тет1ктер1 мен багыттары царастырылады.
Мацала аясында Конституция мен саяси реформалардыц нег1зг1 багыттарына взгер1-стер мен толыцтырулар енг1зу, мысалы, суперпрезиденттж модельден президенттт республика модел1не тупк1л1кт1 квшу, б1рцатар бил1к вкшеттттерт цайта бвлу, Пар-ламенттщ рвл1 мен мэртебест арттыру, халыцтыц мемлекеттг басцаруга цатысуын кецейту, сондай-ац азаматтардыц цуцыцтарын цоргау тетттерт кушейту мэселелер1 талцыланды.
Конституцияныц 6-бабында Казацстанныц нег1зг1 байлыцтарыныц халыцца тиесш екет туралы норма цогам Yшiн аса мацызды мэселе болды. Оны шешу Yшiн Конституци-яда жер мен оныц жер цойнауы, су, вЫмдттер мен жануарлар дYниесi, басца да табиги ресурстар халыцца тиесш деп бекiтiлдi. Бул мэселе соцгы бiрнеше жылда халыц Yшiн взектi болатын.
Казацстан Yшiн Конституцияга взгерктер мен толыцтырулар енгiзу бойынша референдум втшзу жаца саяси тэжiрибе болып табылады. Елiмiз Yшiн Негiзгi зацга енгiзiлген взгер^тердщ мацызы зор. Конституцияга енгiзiлген тYзетулер негiзгi саяси институт-тардыц цурылымдыц взгер^терт цамтиды.
Ty^h свздер: Конституция, конституциялыц реформа, адам цуцыцтары, референдум, Президент, Парламент, Конституциялыц Сот.
НОВЫЙ КАЗАХСТАН: ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ КОНСТИТУЦИОННОЙ РЕФОРМЫ
< Кумарбекова Айнур Рамазанкызы
Ь Магистрант Евразийской юридической академии имени Д.А. Кунаева,
Республика Казахстан, г. Алматы, e-mail: [email protected]
<
Аннотация. Статья посвящена характеристике модернизации политической систе-
о мы Республики Казахстан в ходе конституционной реформы 2022 года. Анализируются <
рл <
концептуальные основы, особенности и основные направления конституционной реформы. Раскрываются сущность и значение конституционных реформ на современном этапе правового развития. По мнению автора, успешность конституционных реформ зависит от выбора адекватных механизмов реализации с учетом возможных правовых рисков. В связи c этим рассматриваются основные механизмы и направления конституционно-правового развития и реформирования. ^ В рамках статьи проанализированы вопросы об изменениях и дополнениях в Конституцию страны и в основные направления политических реформ, такие как окончательный
переход от суперпрезидентской модели к президентской республике, перераспределение ряда властных полномочий, усиление роли и повышения статуса парламента, расширение участия населения в управлении страной, а также усиление механизмов защиты прав граждан.
Также важным вопросом для общества являлась норма статьи 6 Конституции о закреплении народа как собственника земли и природных ресурсов Казахстана. Разъясняя данный пункт, отмечено, что согласно новым поправкам в Конституцию, земля и её недра, воды, растительный и животный мир, другие природные ресурсы будут принадлежать народу, что именно данный вопрос был болезненным для народа на протяжении последних нескольких лет.
Референдум по поправкам в Конституцию является новым политическим опытом для Казахстана. Изменение Основного закона имеет для нашей страны судьбоносное значение. Поправки в Конституцию включают в себя структурные преобразования ключевых политических институтов.
Ключевые слова: Конституция, конституционная реформа, права человека, референдум, Президент, Парламент, Конституционный Суд.
NEW KAZAKHSTAN: MAIN DIRECTIONS OF CONSTITUTIONAL REFORM
Kumarbekova Ainur Ramazanqyzy
Master student of D.A. Kunaev Eurasian Law Academy,
Republic of Kazakhstan, Almaty, e-mail: [email protected]
Abstract. The article is devoted to the characterization of the modernization of the political system of the Republic of Kazakhstan in the course of the constitutional reform of 2022. The conceptual foundations, features and main directions of the constitutional reform are analyzed.
The essence and significance of constitutional reforms at the present stage of legal development C
are revealed. According to the author, the success of constitutional reforms depends on the choice g
of adequate implementation mechanisms, taking into account possible legal risks. In this regard, g
the main mechanisms and directions of constitutional and legal development and reform are 5
considered. 5
Within the framework of the article, the issues of changes and additions to the Constitution of A
the country and to the main directions of political reforms, such as the final transition from the a
super-presidential model to the presidential republic, the redistribution of a number of powers, o
strengthening the role and raising the status of parliament, expanding the participation of the o
population in the government of the country, and also strengthening mechanisms for protecting E
the rights of citizens. ^
Also an important issue for society was the norm of Article 6 of the Constitution on securing B
the people as the owner of the land and natural resources of Kazakhstan. Explaining this point, g
it was noted that according to the new amendments to the Constitution, the land and its subsoil, p
water, flora and fauna, other natural resources will belong to the people, that this particular issue 0
has been painful for the people over the past few years. 0
The referendum on amendments to the Constitution is a new political experience for Kazakhstan. g
Changes to the Basic Law are of crucial importance for our country. The amendments to the i
Constitution include structural changes to key political institutions. M
Keywords: Constitution, constitutional reform, human rights, referendum, President, Parliament, Constitutional Court.
DOI: 10.52026/2788-5291 2023 72 1 250
Юркпе
^азакстан Республикасыныц Прези-дентi ^-Ж. Токаев 2022 жылгы 16 науры-зда ^азакстан халкына Жолдауы «Жаца ^азакстан: жацару мен жацгыру жолы» ая-сында елдщ саяси жYЙесiн кешендi жацгыр-тудыц багдарламасын таныстырып, елiмiздi тYбегейлi жацгыртуды кeздейтiн аукымды реформалар усынды. Мемлекет басшысы «Жаца ^азакстан» куру бастамасын ке-терiп, ез сезшде «Жаца ^азакстан дегенiмiз - егемен елiмiздщ болашактагы бейнесi. 0з елшщ ертещне сенбеген халык мыкты мемлекет кура алмайды. Буган тарихтан талай мысал келтiруге болады. Бiз келешегiмiз ке-мел боларына жэне жаркын болашакты ез колымызбен жасай алатынымызга сенемiз. Эрбiр азаматтыц конституциялык кукыгы мYлтiксiз сакталуын камтамасыз етемiз» [1] деп атаганы белгш.
Адам кукыктарын камтамасыз ету Yшiн олардыц аукымын кецейту жэне оларды коргаудыц жаца тетiктерiн ецгiзу оларды ец жогары кундылык деп жариялау кукыктык мемлекеттiц ец мацызды мшдет болып та-былады. Мундай устаным ^азакстандагы <3 саяси режимдi одан эрi демократияланды-¡=3 руга багытталганын кeрсетедi.
^ Эдктер мен материалдар
^ Макала ^азакстанда адам кукыктары мен ^ бостандыктарыныц басымдыгы кагидатын iске асыруга, демократиялык, кукыктык, эле-^ уметпк мемлекеттi ныгайтуга багытталган о конституциялык реформаларга арналган. ^ Макаланы эзiрлеу барысында гылыми зерт-теудщ: тарихи диалектикалык, формальды § логикалык, функционалдык, формальды < кукыктык, салыстырмалы кукыктык жэне тагы баска да жалпы жэне жеке эдiстерi кол-<1 данылды.
со
ь
с? Нег1зг1 бел1м
ш
!< Нэтижелер мен талкылаулар
о ^азакстан Республикасы Тэуелсiздiктiц
§ алгашкы жылдарында казiргi заман талабы-
^ на сэйкес келетш демократиялык мемлекет-
^ тiц кукыктык, саяси жэне экономикалык не-
ЁЕ гiздерiн калады. 1995 жылы республикалык
Ь референдумда кабылданган ^азакстан Ре-
^ спубликасыныц Конституциясы1 кукыктык ^
х
Ь
ш
т 1 Цазацстан Республикасыныц Конституциясы Конститу цабылданды // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_ (01.
мемлекет, конституциялык жэне улттык кауiпсiздiктi ныгайтумен катар азаматтык когам институттарын калыптастыруда мем-лекеттiлiктiц дамуыныц жаца багыттарын айкындайтын iргелi непз болды.
^азiрri уакытта ^азакстанда когам-ныц кажеттiлiктерiне эрекет ететiн тиiмдi кукыктык жYЙе калыптасты. Конституция-ныц негiзiнде кукыктык жYЙенiц негiзгi эле-менттерiн мызгымас тургыда бекiтетiн жаца конституциялык зацдар кабылданды (баска-ру нысаны, билiктi белу кагидаты, улттык егемендiк жэне т.б.).
^олданыстагы Конституция, сонымен бiрге, мемлекеттiлiктiц iргелi непздерш бекiте отырып, уакыт талабы мен жаhан-дык сын-тегеурiндерге сай мемлекетпк баскарудыц тиiмдiлiгiн арттыру жэне конституциялык нормалары мен кагидаттарын когамдык-саяси практикага бейiмдеу макса-тындагы накты реформаларга жол ашты.
Мемлекеттiк курылыстыц белгiлi кезещн-де ел шшде оцтайлы саяси кайта курулар-ды жYргiзбей, мемлекеттiц туракты дамуы-на, кец аукымды элеуметпк-экономикалык дамуга жэне когамда элеуметтiк эдшеттшк-тi орнатуга кол жеткiзу мYмкiн еместiгiн ай-кын кeрсеттi [2].
^азакстан Yшiн 2022 жылы елiмiздiц Не-пзп Зацы - ^азакстан Республикасыныц Конституциясына eзгерiстер мен толыкты-рулар бойынша eткiзiлген жалпыулттык референдум айтулы окига болды. Референдум нэтижесiнде Конституцияныц 33 бабыныц нормалары бойынша 56 езгерю енгiзiлдi.
Конституцияга енгiзiлген eзгерiстердi талдау олардыц максаты Конституция-да «суперпрезидентпк» баскару Yлгiсiнен ыкпалды Парламентi жэне есеп беретiн Yкiметi бар президенттiк республикага тY-бегейлi кешу, мэслихаттардыц ыкпалын арттыру, Мэжшс пен облыстык мэслихаттар депутаттарын сайлаудыц аралас мажоритар-лы-пропорционалды моделш енгiзуге багытталганын кeрсетедi. Оларга коса Президент-тiц барлык саяси ^штер мен партиялардан дербестiгiн беюту, Мемлекет басшысыныц жакын туыстарына саяси лауазым иеленуге жэне квазимемлекеттiк секторда басшылык кызмет аткаруга тыйым салу секiлдi мэсе-лелерi де камтылган. Будан белек кукык
\ия 1995 жылы 30 тамызда республикалыц референдумда 2.2023)
коргау саласы бойынша тYбегейлi eзгерiстер енгiзiлдi. Атап айтканда, Конституциялы; Сот курылды. Адам кукыктары жeнiндегi уэкшдщ, ягни омбудсменнщ мэртебес Кон-ституцияда бекiтiлдi. Елiмiзде eлiм жазасы мYлде жойылды.
Конституцияга енпзшген eзгерiстер мен толыктырулар арасында, ец алдымен, кон-ституциялы; бакылау моделш жетiлдiру мэселесi ерекше кызыгушылы; тудырады. Эзгерiстерге сэйкес, 2023 жылдыц 1 кацта-рынан бастап Конституциялы; Сот ез кыз-метiн бастады. Ендi эрбiр азамат осы орган-да езшщ конституциялы; кукыктары мен бостандыктарын тiкелей коргай алады.
Конституциялы; Соттыц Конституци-ялык Кецестен айырмашылыгы азамат-тар жаца органга тiкелей жYгiне алады. Ал Кецесте мундай мYмкiндiк карастырыл-маган болатын. Ендi Конституциялы; Сот азаматтардыц eтiнiштерi бойынша олар-дыц кукыктары мен бостандыктарын ть келей козгайтын нормативтiк кукыкты; актшердщ Конституцияга сэйкестiгiн карай-ды. Сонымен катар, Бас прокурор мен Адам кукыктары жeнiндегi уэкiл де Конституциялы; Сотка жYгiнуге кукылы.
Конституциялы; шагым институты адам мен азаматтыц кукыктары мен бостандыктарын коргаудыц ец мацызды куралы болып табылады, оны жYзеге асыру га-лымдардыц пiкiрiнше «казiрri замангы де-мократиялы; мемлекеттiц негiзiн курайды» [3]. Ал, профессор Н.С. Бондарь конституциялы; шагым кукыгын «конституциялы; кукыктар кешенiнiц кeрiнiсi, оныц iшiнде тек сот аркылы коргалу кукыгын гана емес, сонымен бiрге мемлекет iстерiн баскаруга катысу кукыгы» деп санайды [4].
Конституциялык бакылау институтын реформалау жэне конституциялык бакыла-удыц сот моделiне кeшуi бил^щ бeлiну кагидатына кепiлдiк бередi, билш органда-рыныц халы; алдындагы жауапкершшпн арттырады, сондай-ак азаматтарга, саяси партиялар мен когамды; бiрлестiктерге eз-дершщ бузылган кукыктарын жогары конституциялы; сатыда тiкелей коргауга мYм-кшдш бередi деп ойдаймыз.
Тагы бiр ерекше жацалы; Конституция-ныц 6-бабыныц жаца: «Жер жэне оныц кой-науы, су кeздерi, eсiмдiктер мен жануарлар дYниесi, баска да табиги ресурстар халыкка тиесiлi. Халы; атынан меншiк к¥кыгын
2 Цазацстан Республикасыныц Конституциям Конститу цабътданды // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_ (01.
мемлекет жузеге асырады» деген редакция-сы болып табылады.
Бул норманьщ кундылыгы табиги ресур-стардьщ халыкка тиесiлi болуын зацды тур-де бекiту, эрине, когамдагы элеуметпк-эко-номикалык процестерге улкен эсер етедь
^огамдык меншiктi конституциялык тургыдан тану ^азакстанныц болашактагы дамуы Yшiн мацызды тарихи кадам болып табылады. Ол экономикалык зацнаманы тезiрек жацартуга мYмкiндiк беретiн тиiмдi модельдщ негiзi жэне оныц максаты ка-закстандык азаматтардыц eмiр CYPУ децгейi мен эл-аукатын арттыру болуга тиiс.
Бул норманыц орасан зор экономикалык элеуетi бар, оны жYзеге асыру елдiц экономикалык саясатын ныгайтуга жэне тута-стай алганда халыктыц eмiр CYPУ децгейiн эдэуiр жаксартуга мYмкiндiк береди Будан кукыктыц калыптаскан экономикалык каты-настарды реттеп кана коймай, мемлекеттщ экономикалык саясатыныц жаца векторла-рын бiрiктiрiп, олардыц eсуi мен одан эрi дамуын ынталандыра алатыны кершедь
^азакстан Республикасыныц Конститу-циясындагы тагы бiр жацалыкты атап еткен жен. Конституцияныц 43-бабы жаца 3 жэне 4-тармактармен толыктырылды. Олар бой-ынша: ^азакстан Республикасыныц Президент ез eкiлеттiктерiн жYзеге асыру ке- Е зецiнде саяси партияда болмауга тиiс жэне q оныц жакын туыстары мемлекеттiк саяси К кызметшшердщ, квазимемлекеттiк сектор s субъектiлерi басшыларыныц кызметтерiн q аткаруга хакысы жок2. У
Мемлекет басшыларыныц саяси партия- ^ ларга мYше болуы жэй бойынша шетелдiк А тэжiрибенi зерделеу нэтижес бул мэселеге о ортак кезкарастардыц жоктыгын кeрсетедi. g Мысалы, А^Ш, ОцтYCтiк Корея, ТYркия Е Республикасы жэне езге де президентпк Ь республикаларда мемлекет басшылары сай- В ланганнан кейiн саяси партиядагы мYшелi- И гiн сактап калады. п
~о
Украина Республикасында да шектеулер В
жок, онда Президент ез екшеттш мерзiмiнде О
партиялылыкты сактайды. Мэселен, «Укра- и
инадагы саяси партиялар туралы» Зацыныц ф
6-бабында саяси партиялардыц мYшелерi р
кiм бола алмайтыны накты керсетшген. А
Олар: судьялар, прокуратура кызметкерлер^ s
Iшкi iстер органдарыныц кызметкерлер^ к
Украинаныц кауiпсiздiк кызметкерлерi, сон- №
дай-ак эскери кызметкерлер [5]. Бундай та- (
)
2
к1
\ия 1995 жылы 30 тамызда республикалыц референдумда 2.2023)
лап бiздiц де зацымызда каралган.
Франция мен Ресейде мемлекет басшы-лары партияда бола отырып, eздерiц прези-денттiк екшетлктерш жYзеге асыру мерзiмi-не саяси партияга мYшелiгiн токтата туруга кукылы. Баскаша айтканда, бул мэселе бой-ынша зацдарда мемлекет басшыларыныц калау жэне эрекет ету еркiндiгi бектлген [5].
Буган дейiн Эзiрбайжанда Президентке катысты осындай шектеу карастырылган, ол езшщ бYкiл президенттiк мерзiмiнде саяси партияныц мYшесi болу кукыгы бол-маган. ^азiрri уакытта «Саяси партиялар туралы» Зацга сэйкес «Эзiрбайжан Респу-бликасыныц барлык соттарыныц терага-лары, терагасыныц орынбасарлары жэне судьялары, Эзiрбайжан Республикасыныц Адам кукыктары жeнiндегi уэкш (омбу-дсменi), эскери кызметшiлер, прокуратура, эдшет, iшкi iстер, улттык каушаздш, шекара кызметi, кеден, каржы, салык органдарыныц кызметкерлерi жэне т.б. тулгалар ез екшет-тiктерiнiц барлык кезещнде саяси партия-лардыц мYшелерi бола алмайды. Баскаша айтканда, зац Мемлекет басшысына каты-сты кандай да бiр императивтi норманы бел-riлемейдi [5].
Венгрия, Израиль Германия, Италия жэне ро т.б. сиякты парламентпк елдерде Прези-8 денттердi парламенттер немесе арнайы сай-£ ланган алкалар сайлайды жэне iс жYзiнде ^ олар саяси партиялардыц мYшелерi болуы 1 керек. Алайда, сайланганнан соц партия курамынан шыгуга немесе мYшелiктi токта-та туруга пкелей тыйым салынбайды. Мем-^ лекет басшыларыныц туыстарыныц жогары о лауазымдарга орналасу мэселесi бойынша х жогары саяси бэсекелестiкке, букаралык акпарат куралдарыныц саяси eмiрге каты-§ суына жэне баска да факторларга байланы-< сты шет елдерде мундайдыц iс жYзiнде мYм-с кiн емес екенш атап еткен жен. <1 ^азакстан Республикасыныц Президентi ¡5 - мемлекеттщ ец жогары лауазымды тулга-^ сы. Ол адам мен азаматтыц кукыктары мен ^ бостандыктарыныц кепш. Эзiнiц ерекше о конституциялык мэртебес мен екшеттш-о не байланысты ол елдiц егемендiгiн, тэуел-т сiздiгiн жэне аумактыц мемлекеттiк тута-^ стыгын коргау жeнiнде шаралар кабылдап, ЁЕ мемлекеттiк билiк органдарыныц келiсiлген Ь жумыс iстеуi мен езара ю-кимылын камта-^ масыз етедi, сонымен катар мемлекеттiц ^ iшкi жэне сырткы саясатыныц непзп багыт-Ь тарын айкындайды.
т Осылайша ^азакстан Республикасы
Президентiнiц президентпк eкiлеттiктерiн орындау мерзiмiне саяси партияга мYшелiктi токтату мiндетiн енгiзу саяси партиялардыц зац алдындагы тецдiгiн камтамасыз етедi. Бул норма саяси бэсекелеспкп арттырып, барлык партиялардыц дамуына тец жагдай жасап, жаца саяси партиялар мен козгалы-стардыц пайда болуына ыкпал етiп, елiмiз-дегi саяси ахуалга оц эсерiн тигiзерi сезаз.
Сондай-ак, 2022 жылдыц кыркYЙегiнде Конституцияга косымша тYзетулер енпзш-дi. Мемлекет басшысы ^.-Ж. Токаев 2022 жылгы 1 кыркYЙекте ^азакстан халкына Жолдауында [6] сайлау циклiнiц басталганы туралы жариялады. Эткен жылдыц 20 кара-шасында ^азакстанда жацартылган Конституцияга сэйкес кезектен тыс президент сай-лауы eттi. Туцгыш рет Мемлекет басшысы кайта сайлану кукыгынсыз жеп жылдык бiр мерзiмге сайланды.
Бiр реттiк Президенттiк мерзiм туралы бастама суперпрезидентпк модельден туп-кiлiктi кету бойынша жYзеге асырылган кадамдардыц кисынды жалгасы болып та-былады. Президентпк мерзiмнiц бiр реттiк енгiзiлуi осылайша президентпк республи-каны институционализациялау процесш билiктiц оцтайлы тепе-тецдiгiмен жабады.
Бул бастаманыц негiзi, бiр жагынан 7 жыл - кез келген аукымды багдарламаны жYзеге асыруга жэне халык алдындагы уэделердi орындауга, ел Yшiн iрi жобаларды жYзеге асыруга жеткшкп мерзiм. Екiншi жагынан, президенттiк мандаттыц бiр мерзiммен шек-телуi Мемлекет басшысыныц улттык даму-дыц стратегиялык мiндеттерiн шешуге ба-рынша багытталуын камтамасыз ете алады.
Элемде 100 жылдан астам уакыттан берi бiр реттiк президенттiк билiк колданылып келедь Израильде мен Арменияда (7 жыл), Мексикада (6 жыл), Оцтуспк Кореяда (5 жыл). Мундай бастама Францияда талкыла-нуда. Ягни, бул тэжiрибе кец таралып кана коймай, кецеюге бейiм.
^айта сайлау кукыгынсыз бiр реттiк пре-зиденттiк мерзiмнiц енгiзiлуi - нагыз Эдiл ^азакстанныц кершю, елiмiздiц демокра-тиялык жацаруыныц ип нышаны. Жаца са-яси реформа жаца ережелер бойынша саяси жYЙенi кайта юке косуды бастайды жэне ел-дiц демократиялык дамуыныц одан эрi кон-турын аныктайды.
Конституцияга енпзшген eзгерiстер мен толыктырулардыц тагы бiр мацызды багыты - Парламенттiц ыкпалынныц ар-туы. Ец алдымен, Конституцияныц 50-бабы 3-тармагыныц жаца редакциясына сэйкес,
Мэжшсп жасактау барысында пропор-ционалды жэне мажоритарлы эдютер катар жYретiн аралас сайлау жуйеа енгизш-дi. Мэжiлiс депуттарыныц 30 пайызы, ал, облыстар мен республикалык мацызга ие калалардагы мэслихат депутаттарыныц 50 пайызы бiр мандаттык округ аркылы тi-келей сайланады.
^азакстан Республикасында республикалык референдумда кабылданган 1995 жылгы Конституцияныц кабылдануымен барлык децгейде мажоритарлык сайлау жYЙесi бектлдь
2007 жылы кезектi конституциялык ре-формадан кейiн Парламент Мэжiлiсiн ка-лыптастыру кезiнде Парламенттiц тeменгi палатасын калыптастырудыц пропорционал-ды жYЙесiне толык кешу болды.
Билштщ eкiлдi органдарын калыпта-стырудыц мажоритарлык-пропорционал-ды жуйесше кайта оралу сайлаушылардыц уэждемесiн, олардыц катысу белсендiлiгiн арттырады жэне елдеп сайлау процестерiн белсендiредi.
Сайлау жYЙесi саяси кайта куруларга бел-гш бiр серпiн беруге, зац шыгару YДерiсi мен мемлекеттiк баскаруды жетiлдiруге ка-бiлеттi екенiн ескере отырып, ^азакстанныц сайлау зацнамасы когамныц кажеттiлiктерi мен сураныстарын барынша кабылдай ала-ды. Мундай тэж1рибе де элемде бар.
Сонымен катар, бiркатар шет елдерде аралас сайлау жYЙесi колданылып жатка-ны да назар аудартады. Жапонияда Экiлдер палатасы (тeменгi палата) 480 депутаттан турады, олардыц екшетпк мерзiмi 4 жыл. 180 депутат пропорционалды жуйе бойынша, ал калган 300-i бiр мандатты округтер-ден сайланады.
Ресей Федерациясында «Ресей Федера-циясы Федералдык Жиналысыныц Мемле-кетпк Думасы депутаттарын сайлау тура-лы» Зацга3 сэйкес, Мемлекеттiк Думаныц депутаттарын сайлау аралас жYЙе бойынша етюзшедг Мемлекеттiк Думаныц 225 депутаты бiр мандатты сайлау округтерi бойынша сайланады (1 округ - 1 депутат), ал калган 225 депутат федералды сайлау округ бойынша дауыс беру санына пропорционал-ды тYрде сайланады.
Зац шыгарушы орган мYшелерiн сайла-удыц осындай жуйесi Жаца Зеландия, Германия, Жапония, Ощуспк Корея, Литва, Мексика, ¥лыбритания жэне элемнiц баска
3 Закон «О выборах депутатов Государственной Думы Ф 20-ФЗ // http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_
елдершде де жумыс жасайды.
Эрине, елдердщ эркайсысыныц eзiндiк ерекшелiктерi бар, бiрак тутастай алганда аралас сайлау жуйесi пропорционалды да, мажоритарлык жYЙелердiц де оц жактарын сiцiрiп, олардыц кемшшктерш тецестiруге мYмкiндiк бередi деп саналады.
Екi сайлау жYЙесiнiц де артыкшылыкта-рын ескере отырып, ^азакстан Республика-сы Парламентi Мэжiлiсiн кYшейте тYсетiн аралас сайлау жYЙесiне кешу туралы шешiм дурыс болады деп Yмiттенемiз.
Талданып отырган осы конституциялык реформаныц негiзiнде 2023 жылдыц 14 кацтарында ^азакстан Ре-спубликасы Парламент Сенаты депутаттарыныц сайлауы етюзшдь Сонымен катар 19 наурызына жоспарланган Мэжiлiс пен барлык децгейдегi мэслихаттардыц сайлауы жоспарланган сайлау циклiн аяктайды.
Парламент Мэжiлiсi мен мэслихаттары-на алдагы кезектен тыс сайлау еткен жылгы жалпыулттык референдумда халык кол-даган конституциялык реформалардыц ки-сынды жалгасы болып табылмак.
Корытынды
Жогарыда айтылгандарга CYЙене отырып, мемлекет басшысы билiк институттарыныц
калыптасуы мен езара ю-кимылыныц жэне Е
когамдагы саяси процестердщ трансфор- q
мациясыныц жаца моделiне кешу усыны- К
сы жацаша дамуга жол аштыдеуге болады. s Конституцияга енгiзiлген тYзетулер елдiц q
конституциялык кауiпсiздiгiн камтамасыз У етуге, зацнаманы жетiлдiруге, халыктыц А
эл-аукатын ныгайтуга жэне ^азакстан аза- А маттарыныц eмiр CYру децгейiн арттыруга о
багытталган, атап айтканда: ДД
1. Конституциялык сот кез келген елде- Е ri тежемелш жэне тепе-тецдiк жYЙесiнiц Ь мацызды бeлiгi бола отырып, бил^щ В баска тармактарын бакылайды, сондай-ак И олардыц азаматтардыц конституциялык р кукыктарын бузатын зацдарды кабылдауы- АВ на жол бермейдi. Мундай соттыц болуы Не- О гiзгi Зац нормаларыныц тиiмдiрек орында- s луын камтамасыз етедi. ф
2. Жер, жер койнауы, eсiмдiктер мен р жануарлар дYниесiнiц байлыгы, эрине, ха- Ц лыктыкi. Кептеген елдерде бул ереже эртYр- s лi тужырымдарда бар. Екiншi жагынан, к эрбiр азамат жер асты казынасын eзi баска- №
рады деп елестету киын - бул тэртiпсiздiк- (
7
) 2
к1
сального собрания Российской Федерации» от 22.02.2014 Ne 349/
IX
ке экеледь Демек, баскару жYЙесiнде мем-лекет бар. Мемлекет бYкiл халыктыц eкiлi болып табылады, eйткенi президента халык сайлайды, парламентшiлердi халык сайлай-ды, ал Yкiмет президенттщ усынысымен бекiтiледi. Мемлекет ^азакстан халкыныц атынан жерге жэне оныц койнауына бишк етедi.
Сонымен, Констиуцияга енгiзiлген бул eзгерiс елдщ эрбiр азаматы тшелей табыс алады дегендi бiлдiрмейдi. Дегенмен жер койнауыныц, байлыктыц игiлiгi бэрше эсер етедi. ^азакстан жершщ халыкка тиесшш-гi императивтi норма жэне бул императивтi норма жэне конституциялык ереженщ непз-гi бeлiгi.
3. Президенттщ билiк ету мерзiмi шшде билеушi партиядагы мYшелiгiн токтату нор-масы саяси бэсекелестiктi арттырып, барлык партиялардыц дамуына тец жагдай жасап, жаца саяси партиялар мен козгалыстардыц пайда болуына ыкпал етiп, елiмiздегi саяси ахуалга оц эсерiн тигiзерi анык.
4. ^айта сайлау кукыгынсыз бiр ретак президенттiк мерзiмнiц енпзшу^ прези-денттiк билiктi жумсартып, Yкiмет пен пар-ламентке кeбiрек билш пен мYмкiндiктер беру жолындагы мацызды кадам сиякты. Саяси реформалар мен институционалдык кайта курулар мемлекет пен мемлекетак ор-гандардыц азаматтар алдындагы жауапкер-шiлiгiн арттыруга, экономикалык жэне эле-уметтiк дамуга жэрдемдесуге багытталган.
5. Парламент Мэжiлiсi мен мэслихат-тарда аралас сайлау жYЙесiне ^шуге бай-ланысты сайлауды eткiзудiц бYкiл жYЙесi кайта курылды. Парламент Мэжша жаца жYЙе бойынша жумыс ютейтш болады, де-путаттардыц бiр бeлiгi партиялык тiзiмдер бойынша, бiр бeлiгi бiр мандатты аумактык округтер бойынша сайланатын болады. Бул депутаттардыц бiр бeлiгi партиялык тiзiм-дер аркылы, бiр бeлiгi кандидатты халык тшелей сайлау аркылы сайланатынын бш-дiредi.
Сайлаудыц аралас пропорционалды-ма-жоритарлык жYЙесiн енгiзу туралы шешiм азаматтардыц кукыктарын камтамасыз ететiн, халык пен олардыц сайланган eкiл-дерi арасындагы карым-катынастыц жаца форматыныц негiзiн калайтын негурлым YЙ-лесiмдi сайлау моделiн калыптастырады.
Аталган шараларды iске асыру ^а-закстандагы кукык Yстемдiгi мен конституционализм идеяларын одан эрi бекiтудiц ажырамас шарты болады, Конституциялык тэуекелдер мен катерлердi барынша азайта-ды жэне мемлекеттеп конституциялык зац-дылыкты камтамасыз етедi.
Жацартылган Негiзгi Зацымыз азаматтар-дыц конституциялык кукыктарын коргау-дыц тиiмдiлiгiн ныгайтып, елiмiздi эдiлеттi когам мен тиiмдi мемлекет куруга, нагыз Жаца ^азакстанга карай одан эрi алга жете-лейдi деген сешм калыптастырады.
< IX
О в х
о
со
О
СП <
< СП
ь
-О
ш £
ч О X
0 <
т
1
х
ь
ЭДЕБИЕТ
1. «Жаца Казацстан: жацару мен жацгыру жолы» Мемлекет басшысы Касым-Жо-март Тоцаевтыц 2022 жылгы 16 наурыздагы Казахстан халцынаЖолдауы //https://adilet. 2ат.Ык£а^и/К22002022_1 (31.01.2023).
2. Сарпеков Р.К. В интересах гражданина и общества /Казахстанская правда. 2022. 26 апреля.
3. Петина М.М. Конституционная жалоба в системе средств защиты прав человека в России https://cyberleninka.ru/article/n/konstitutsionnaya-zhaloba-v-sisteme-sredstv-zaschity-prav-cheloveka-v-rossii (31.01.2023).
4. Бондарь Н.С. Власть и свобода на весах конституционного правосудия: защита прав человека Конституционным судом Российской Федерации /Н.С. Бондарь. - М.: Юстиин-форм, 2005. - 592 с. (31.01.2023).
5. Лукпанова С. Логика реформ [Электронный ресурс] // https://online.zakon.kz/ Document/?doc_id=30107506 (31.01.2023).
6. Мемлекет басшысы К.К.Тоцаевтыц 2023 жылгы 1 цыр^йектег1 Казахстан халцына арналган «Эдшетт1 мемлекет. Б1ртутас улт. Берекел1 цогам» атты жолдауы // https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-181416 (31.01.2023).
REFERENCES
1. «Jaña Qazaqstan: jañaru men jañgyru joly» Memleket bas§ysy Qasym-Jomart Toqaevtyñ 2022 jylgy 16 nauryzdagy Qazaqstan halqyna Joldauy // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/ K22002022 1 (31.01.2023).
2. Sarpekov R.K. Vinteresah grajdanina i obsesiva /Kazahstanskaiapravda, 2022. 26 aprelya.
3. Petina M.M. Konstitusionnaia jaloba v sisteme sredstv za§ity prav cheloveka v Rosii https:// cyberleninka.ru/article/n/konstitutsionnaya-zhaloba-v-sisteme-sredstv-zaschity-prav-cheloveka-v-rossii (31.01.2023).
4. Bondar N.S. Vlast i svoboda na vesah konstitusionnogo pravosudia: zapita prav cheloveka Konstitusionnym sudom Rosiskoi Federasii / N.S. Bondar. - M.: Iustiinform, 2005. - 592 s. (31.01.2023).
5. Lukpanova S. Logika reform [Elektronnyi resurs]//https://online.zakon.kz/Document/?doc_ id=30107506 (31.01.2023).
6. Memleket bas§ysy Q.K.Toqaevtyñ 2023 jylgy 1 qyrküiektegi Qazaqstan halqyna arnalgan «Ádiletti memleket. Birtutas ült. Berekeli qogam» attyjoldauy //https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-181416 (31.01.2023).
ZQAI
X
(jü
А
o x o Д А
сг
В
сп А
>
го О го О
X
е о
"U
2 А
JZ
"и
