CC BY
408. Ахметов A.C. Административная реформа - основа модернизации системы государственного управления РК // https://cyberleninka.ru/article/n/administrativnaya-reforma-osnova-modernizatsii-sistemy-gosudarstvennogo-upravleniya-respubliki-kazahstan.
9. Томмас Джефферсон «O демократии». Высказывания и максимы. htp://www. agitclub.ru/spezhran/amer/jeff/maxims.htm.
REFERENCES
1. Pikul'kin A.V Sistema gosudarstvennogo ^ravlemya. U^ebnik. M. 2017. «hdateГstvo YUNITI-DANA», 2017. //https://znanium.œm/bookread2.php?book=10286П&spec=L
2. Alekseev S.V. Ponyatie gosudarstvennogo ^ravlemya v sovremennoj nauke administrativnogo рг^а // https://cyberleninka.ru/article/n/ponyatie-gosudarstvennogo-upravleniya-v-sovremennoy-nauke-administrativnogo-prava.
3. Kalga^va L.A. Komparativnye issledovaniya evropejskoj i rnss^s^j modelej gosudarstvennogo ^ravlemya//http://www.intelros.ru/pdf/sinergiya/9/1.pdf.
4. Ha-li^va SH.B., Kajdamva A.S. Administrativnaya reforma v RK: ргоЬкту, tendendi, perspektivy. http://pps.kaznu.kz/en.
5. Nisnevwh YU.A. Administrativnaya reforma: œli i rezul'taty. https://cyberleninka.ru/ article/n/administrativnaya-reforma-tseli-i-rezultaty.
6. Nugma^va E.A. Teoretiko-pravovye osnovy provedeniya administrativnoj reformy v respublike kazahstan https://cyberleninka.ru/article/n/teoretiko-pravovye-osnovy-provedeniya-administrativnoy-reformy-v-respublike-kazahstan.
7. Muhamedzhanov E.B. ^mUtu^n^e osnovy administrativ^j reformy Respubliki Kazahstan // https://www.sovremennoepravo.ru/.
8. Ahmetov A.S. Administrativnaya reforma - osnova modernizacii sistemy gosudarstvennogo ирravleniya RK // https://cyberleninka.ru/article/n/administrativnaya-reforma-osnova-modernizatsii-sistemy-gosudarstvennogo-upravleniya-respubliki-kazahstan.
9. Тоmmas Dzhefferson «O demokratii». Vyskazyvaniya i maksimy. http://www.agitclub.ru/ ro spezhran/amer/jeff/maxims.htm. q
Н
ЭОЖ 340.12
РУХАНИ ЖАЦГЫРУ АЯСЫНДА К^КЬЩТЫК; МЭДЕНИЕТТ1 АРТТЫРУДАГЫ ;¥;ЬЩТЬЩ ТЭРБИЕ ЖЭНЕ Б1Л1М БЕРУДЩ МАЦЫЗДЫЛЫГЫ
Тимур Байж^ман^лы Ж¥маF¥лов
I. ЖансYгiров атындагы Жетжу университет1, К^цыц жэне экономика
Т
ы А
о х о ь
А
сг
о
СП А
о
факультетi, МемлекеттЫ-цуцыцтыц пэндер кафедрасыныц мецгерушШ, о
го
Философия докторы(PhD), Алматы облысы, Талдыцорган цаласы, о
КазацстанРеспубликасы, е-mail: zhumagulQv.timur@mail.ru
i
е о
"U
2 А
JZ
Галымжан Сержжан^лы Дэр1баев
I. ЖансYгiров атындагы Жетту университетi, Куцыц жэне экономика факультетi, «Куцыцтану» мамандыгыныц 2 курс магистранты, Алматы облысы, Талдыцорган цаласы, Казацстан Республикасы, е-mail: galimzhan_2016@mail.ru
Tyüíh свздер: цуцыцтыц сана, цуцыцтыц мэдениет, тэрбие, цуцыцтыц тэрбие, 64 цуцыцтыц тэрбие беру нысандары, цуцыцтыц бшм беру, цуцыцтыц насихат, зац практи- 0 касы.
"U
Аннотация. Аталган мацаладацуцыцтыцмэдениет угымы жэне азаматтар ара-сында цщыцтыц мэдениет децгешн арттырудыц нег1зг1 багыттары царастырылган. Куцыцтыц мэдениет дегетмгз - тулганыц цщыцтыц мэшн тYсiне отырып, цуцыц норма-ларына сэйкес вз w-эрекетт багыттай алуы, айналасындагы басца адамдардыц цуцыцта-рына сыйластыцпен царай б1лу1.К^цыцтыц мэдениеттщ турлер1не нацты мысалдар кел-т1р1ле отырып сипаттама бершген. Авторлар мацаланыц нег1зг1 взег1 реттде цщыцтыц мэдениетт1 арттырудагы цщыцтыц тэрбие мен б1л1м беруд1 алган. Куцыцтыц тэрбие - бул азаматтардыц зацдарды цурметтеуге деген цщыцтыц саналарын цалыптастыру. Кщыцтыц тэрбие беру баланыц жеке тулгасын цалыптастырып, олардыц бойына жога-ры идеялыц пен цогамдыц меншжке цатынасты квзцарасты дарытудыц асыл мгндет-терт атцарады. Ел1м1зде жастарга цщыцтыц тэрбие беру 1с1не Yнемi мацыз берт ке-лед1. Себебi, цазiргi тацдагы взектi мэселелердщ бiрi - азаматтар арасындагы цщыцтыц сауаттылыц децгешнщ твмендт, цщыцтыц нигилизм, жасвспiрiмдер арасындагы цщыц бузушылыцтар цщыцтыц тэрбиелеу процест ЖYйелi турде уйымдастыруды цажет етт отыр. ЭЫресе, цщыцтыц тэрбиелеудщ бiрегей формасы - цщыцтыц бшм беру азаматтардыц цщыцтыц сана-сезiмiн арттыруда мацызы зор.Соныц цатарында жас урпацца цщыцтыц бшм беру - оларды эр шнде жауапты болуга, тэрттке багынуга, зацды цур-меттеуге, вз цуцыцтары мен мтдеттерт бшп, цщыцтыц тургыда сауатты жэне мэ-дениеттi болуга баулиды. Мацаланы жазу барысында анализ, бацылау, нацтылау секiлдi гылыми эдштер цолданылган. Авторлардыц мацаланы жазудагы мацсаты - цщыцтыцмэ-дениеттi арттырудыц багыттарын зерттеу. Зерттеу барысында авторлар цазацстан-дыц жэне шетелдiк галымдардыц осы багыттагы гылыми цунды ецбектерт нацты цол-дана отырып, кецтен пайдаланып жазган.
IN О IN
CL
ВАЖНОСТЬ ПРАВОВОГО ВОСПИТАНИЯ И ОБРАЗОВАНИЯ В ПОВЫШЕНИИ ПРАВОВОЙ КУЛЬТУРЫ В КОНТЕКСТЕ МОДЕРНИЗАЦИИ ОБЩЕСТВЕННОГО СОЗНАНИЯ
Жумагулов Тимур Байжуманович
Заведующий кафедрой государственно-правовых дисциплин факультета права и экономики Жетысуского университета имени И. Жансугурова, доктор философии (PhD), Алматинская область,
с город Талдыкорган, Республика Казахстан, е-mail: zhumagulov.timur@mail.ru.
е Дарибаев Галымжан Серикжанович
Магистрант 2 курса факультета права и экономики по специальности 'о «Юриспруденция» Жетысуского университета имени И. Жансугурова,
Алматинская область, город Талдыкорган, Республика Казахстан, S: е-mail: _galimzhan_2016@mail.ru
Ключевые слова: правовое сознание, правовая культура, воспитание, правовое воспита-Ь ние, формы правового воспитания, правовое образование, правовая пропаганда, юридиче-5 ская практика.
Аннотация. В статье рассматриваются понятие правовой культуры и основные направления повышения уровня правовой культуры граждан. Правовая культура - это способность человека понимать суть закона, направлять свои действия в соответствии с
< о
X
о <
< нормами права, уважать права окружающих.На конкретных примерах описаны виды правовой культуры. Авторы делают акцент на правовое воспитание и образованиев повыше-
Ь нии правовой культуры. Правовое воспитание - это формирование у граждан правосозна-
s ния и соблюдения закона.Правовое воспитание ставит перед собой благородную задачу
s - сформировать личность ребенка и привить ему высокое идеологическое и социальное
Ь отношение к собственности. В стране всегда придавалось большое значение правовому
m воспитанию молодежи.Потому что сегодня одной из самых актуальных проблем являет-
ся низкий уровень правовой грамотности граждан, правовой нигилизм, правонарушение несовершеннолетних, что требует систематической организации процесса правового воспитания. В частности, уникальная форма правового воспитания - правовое образование очень важна в повышении правовой грамотности граждан.В частности, правовое воспитание подрастающего поколения учит их быть ответственным, дисциплинированным, уважать закон, знать свои права и обязанности, быть юридически грамотным и культурным. При написании статьи использовались такие научные методы, как: анализ, наблюдение, уточнение. Целью авторов является исследования направлений повышения правовой культуры. В ходе исследования авторы широко использовали ценные научные труды казахстанских и зарубежных ученых в этой области.
THE IMPORTANCE OF LEGAL EDUCATION AND EDUCATION IN IMPROVING THE LEGAL CULTURE IN THE CONTEXT OF MODERNIZATION OF PUBLIC CONSCIOUSNESS
Zhumagulov Timur
Head of the Department of state and legal disciplines of the faculty of law and economicsofZhetysu University named after I. Zhansugurov, PhD., Almaty Region, Taldykorgan, Republic of Kazakhstan, e-mail: zhumagulov. timur@mail.ru
Daribayev Galymzhan
Master student of the faculty of law and economics, majoring in «Jurisprudence»of Zhetysu University named after I. Zhansugurov, Almaty Region, Taldykorgan, Republic of Kazakhstan, e-mail: galimzhan_2016@mail.ru
B
m
Key words: legal consciousness, legal culture, education, legal education, forms of legal H education, legal propaganda, legal practice.
Abstract. The article discusses the concept of legal culture and the main directions ofincreasing mi
the level of legal culture of citizens. Legal culture is the ability of a person to understand the T
essence of the law, direct his actions in accordance with the norms of law, and respect the rights ^
of others. The types of legal culture are described using specific examples. The authors focus on g
legal education and education in improving legal culture. Legal education is the formation of o
legal awareness and observance of the law among citizens. Legal education sets itself a noble o
task - to shape the personality of the child and instill in him a high ideological and social attitude E
towards property. The country has always attached great importance to the legal education of C
young people. Because today one of the most pressing problems is the low level of legal literacy B
of citizens, legal nihilism, juvenile delinquency, which requires a systematic organization of the s
process of legal education. In particular, a unique form of legal education - legal education is very g
important in increasing the legal literacy of citizens.In particular, a unique form of legal education 0
- legal education is very important in increasing the legal literacy of citizens. In particular, the o
legal education of the younger generation teaches them to be responsible, disciplined, respect the |
law, know their rights and obligations, be legally literate and cultured. When writing the article, 0
such scientific methods as: analysis, observation, clarification were used. The aim of the authors g
is to study the directions of improving legal culture. In the course of the study, the authors made s
extensive use of valuable scientific works of Kazakhstani and foreign scientists in this area. k
№
6
)
2
DOI: 10.52026/2788-5291 2021 64 1 57
гм о гм
IX
< IX
О в х
о
со О
СП <
< СП
ь
-О
ш £
ч О X
0 <
т
1
Шргспе бвлгм. кукыктык сана децгей-шщ артуы кукыктык мэдениетпен тыгыз байланысты. кукыктык мэдениет - бул азаматтардыц когамдык тэртiпке, мемле-кет кабылдаган зац нормаларына сэйкес ез iс-эрекетiн жYЙелi тYPде уйымдастыруы мен реттеуi. Ягни, когамдык ортада езш мэде-ниеттi тYPде устауы, мемлекет тарапынан кабылданган зацдарды бшу, оган курмет-пен карау - кукыктык мэдениеттщ негiзгi белгiлерi болып табылады. Бiрак кукыктык мэдениет децгешнщ артуына кукыктык нигилизм керi эсерiн тигiзуi мYмкiн. кукыктык нигилизм дегенiмiз - кукыктыц элеуметпк жэне тулгалык кундылыгын жокка шыгара-тын, оны когамдык катынастарды реттеудiц жетiлдiрiлмеген тэсiлi деп санайтын когам-дыкой-пшрдщ багыты мен багдары [1, 176]. ^аз1рп когам жагдайында халык арасын-дагы кукыктык кубылыстарга деген нега-тивт жэне пассивтi карым-катынас езект мэселелердiц бiрi десек болады. Сезiмiзге дэлел ретшде айтар болсак, азаматтардыц мемлекет кабылдаган зацнамалардан бейха-бар болуы, зацдарга сенбеушiлiк, эртYрлi сипаттагы кукык бузушылыктар, сыбайлас жемкорлык фактiлерi нигилизмнiц айкын керiнiсi. Сондыктан кукыктык нигилизмнщ жолын кесуде элеумет арасында кукыктык мэдениеттi арттыру басым багыттардыц бiрi болуы тиiс.
Неггзгг бвлгм. кукыктык мэдениет когам-ныц кукыктык сипатыныц жай-кYЙiн кер-сетедi жэне соган сэйкес кукыктык кун-дылыктар урпактан-урпакка жалгасады. Ендi кукыктык мэдениеттщ непзп турлерь не токталсак. кукыктык мэдениеттiц тур-лерi келесiдей: когамдык кукыктык мэдениет, элеуметпк топтыц кукыктык мэдениетi жэне жеке тулгалык кукыктык мэдениет. ^огамныц кукыктык мэдениет когам мY-шелерiнiц кукыктык санасыныц, кукыктык бiлiмiнiц децгейiмен аныкталады. Оны мы-надай керсеткiштер дэлелдей тYседi:
- когамдагы жэне зац гылымындагы тео-риялык, гылыми ойлардыц децгеш;
- зацнамалар децгейi (ягни, олардыц гылыми негiздiлiгi, когам Yшiн тшмдшп);
- азаматтар мен лауазымды адамдардыц кукыктык санасыныц децгейi;
- кукык коргау органдарыныц аткарган жумысыныц децгеш;
- кукыктык тэрбие мен бшм беру ЖYЙ-есiнiц жагдайы жэне т.б. [2, 495].
^азакстан Республикасыныц Президентi ^асым-Жомарт Кемелулы Токаев 2020 жыл-дыц 1 кыркYЙегiнде жариялаган «Жаца жагдайдагы ^азакстан: iс-кимыл кезещ» атты Жолдауында: «Зацнаманы колдануга ка-тысты шешiм кабылдау кезiнде кебше тиiстi талдау мен болжам жасалмайды. Шешiм зац колданушыларга ыцгайлы болу тургысынан кабылданады. Сондыктан «экiмшiлiк» жэне «кылмыстык» кукык бузушылыктыц жаца угымын калыптастыру керек. ^огамга жэне зац кауым-дастыгына кукык бузушылык Yшiн жаза белгшеудщ кисыны тYсiнiктi бо-лады»-деп атап керсеткендей, зацды жауап-кершшк женiнде азаматтарга зацнамалар бойынша нактылы тYсiндiру жYргiзiлуi керек. Сол кезде когамда кукыкбузушылык та болмайды жэне ез кезегiнде азаматтардыц кукыктык санасын арттыруга мYмкiндiк бе-редГ. Ал элеуметтiк топтыц кукыктык мэ-дениетi осы топтыц сипатына байланысты эртYрлi болуы мYмкiн. Ол жогары немесе орта арнаулы бiлiмi бар адамдарды, зейнет-керлердi, кукык коргау органдарыныц жэне мемлекетпк аппарат кызметкерлерш бiрiк-тiредi.
Келесi кукыктык мэдениеттщ тYрi - жеке тулганыц кукыктык мэдениеть Бул ец ал-дымен, адамныц алатын бiлiмiмен жэне емiр салтымен калыптасады. Жеке тулганыц кукыктык мэдениет жеке адамныц ез кукыктары мен мiндеттерiн бiлуiнен, зацдарга курмет керсетуiнен, ез эрекетiн кукыктык норма талаптарына сай iске асы-руынан керiнедi. Негiзiнен, эр адамныц кукыктык мэдениет негiзiнде элеуметпк топтардыц жэне когамныц кукыктык мэдениет калыптасады. Сондыктан эрбiр жеке тулганыц кукыктык мэдениеттщ жогары болуы мацызды. Жеке тулганыц кукыктык мэдениет келесщей керсеткiштерге байла-нысты болып саналады:
X
ь
1 Казацстан Республикасыныц ПрезидентI Касым-Жомарт Кемелулы Тоцаевтыц 2020 жылдыц
1 цыркуйегтде жариялаган «Жаца жагдайдагы Казацстан: ¡с-цимыл кезец1» атты Жолдауы //Казацстан Республикасы Президенттщресми сайты: www.akorda.kz.
- кукыкты бшу жэне тYсiну;
- жеке сенiмi негiзiнде зацды курметтеу;
- кукыкты пайдалану кабiлетi мен дагдысы;
- езшщ мшез-кулык тэртiбiн зац талапта-рына сэйкес багындыру [2, 495-496]. Мем-лекет кабылдаган зацдарды, Конституцияда кезделген кукыктары мен мшдеттерш бiлу, оны тэж1рибеде iске асыру кукыктык мэде-ниеттi арттыра тYседi.
^азiрri зац гылымында кукыктык мэ-дениет угымыныц мэнi эр тYрлi тэсiлдер аркылы ашылады. Соныц шшде кец тарага-ны - кукыктык мэдениеттi зерттеудегi аксиологиялык тэсш. Мунда кукыктык мэдени-ет кукыктык кундылыктар жYЙесi ретiнде карастырылады. Аталган жYЙеге кукыктык сана, зац гылымы, зацнама, кукыктык тэртiп, кукыктык кызмет жаткызылады. Бул жYЙе когамныц дамуы кезiнде куры-лады. кукыктык кундылыктар багытында кукыктык мэдениет гуманизм угымымен байланысты болып келедi. Осы кезкара-сты А.Оразалиева, В.Сальников секiлдi зацгер галымдар устанады. Шын мэнiнде, когамдагы кукыктык тэртiптiц ныгаюы, азаматтардыц кукыктык санасыныц артуы тiкелей адамгершшк касиеттермен байланысты. Адам бойындагы адамгершiлiк iзгi касиеттердi кукыктык мэдениетп калып-тастырудыц негiзгi алгышарты деп санауга болады.
кукыктык мэдениет угымыныц мэнiн ашудагы келесi тэсiл - функционалды тэсiл. Мунда кукыктык мэдениет динамикада ка-растырылган зацды кондырманыц барлык элементтерiнiц жиынтыгы ретiнде карастырылады. Мазмуны жагынан кукыктык мэдениет кукыктык кубылыстар когамды бел-сендi тYPде eзгертедi деп тYсiндiредi.
Аталган тэсiлге кукыктык мэдениеттi аныктаудыц белсендiлiк тэсiлiн де жаткы-зуга болады. Мунда басты назар адамныц iс-эрекетiне аударылады. Бул тургыда мэдениет шыгармашылык кызметтiц синоним^ когамныц шыгармашылык кYштерiнiц бейнесi жэне адам кызметшщ накты тэсiлi ретшде тYсiндiрiледi.
кукыктык мэдениет эдiлеттiлiк, зац-дылык жэне кукыктык тэртiптiц жагдай-ымен сипатталады. Ол когамныц, халыктыц элеуметтiк топтары мен кабаттарыныц, сон-
дай-ак зацды мэнi бар жеке тулгалардыц кундылык багдарын камтиды. Осыныц ка-тарында ец жогаргысы жалпы адами кун-дылыктарга багытталган. Ал олардыц езе-гi болып адам тулгасы жэне оныц табиги кукыктары саналады. кукыктык мэдениет езара тYсiнiстiк, езара сыйластык жэне когамдык мYДделер багытында келiсiмдiлiк жэне жеке тулгага, зацдарга деген курмет калыптаскан жерде кeрiнiс табады [3, 24-27].
кукыктык мэдениеттi зерттеу барысын-да белгш галым Р.Т. Мухаевтыц усынган гылыми кезкарасына назар аударган жен. Еалымныц гылыми кезкарасы кукык пен кукыктык мэдениеттщ мацызды жактарын ашып кeрсетедi. Автор кукыктык мэдениет когамдык мэдениеттщ бiр тYрi ретшде кукыктык кызметтщ даму децгейiн керсе-тедi жэне кукыктык санада, кукыктык кундылыктар жиынтыгы мен когам мойындаган мiнез-кулык нормаларында кeрiнiс табады деп тужырымдайды. Оныц кукыктык мэдениетп тYсiндiрудегi кундылыктардыц непз-п жYЙесiне катысты кезкарасы, ец алдымен, тулганыц ажырамас кукыктары мен бостан-дыктарына багытталады. Аталган гылыми кезкарас жогарыда атап еткен кукыктык мэдениет угымын ашудагы аксиологиялык тэсiлдiц мазмунына уксас. Аксиологиялык тэсiлде кукыктык мэдениет жалпы кундылыктар жYЙесi ретшде карастырылса, ал Р.Т. Мухаев кукыктык мэдениеттщ не-гiзiнде кукыктык кундылыктар жYЙесiнде адамдардыц кукыктары мен бостандыкта-рын жеке карастырады [4, 37-38]. ^азакстан Республикасы Конституциясыныц 1-бабын-да:«^азакстан Республикасы eзiн демокра-тиялык, зайырлы, кукыктык жэне элеумет-тiк мемлекет ретшде орныктырады, оныц ец кымбат казынасы - адам жэне адамныц eмiрi, кукыктары мен бостандыктары»-деп кeрсетiлген2.ОсыFан орай, эр адам баска адамдардыц кукыктарына курмет танытып, бiр-бiрiмен сыйласымды карым-катынас орната бiлуi керек. Бул кукыктык мэдениет децгей жоFары коFам калыптастыруFа септiгiн тигiзерi анык.
^аз1рп уакытта кукыктык мэдениет уFы-мы туралы кептеген авторлардыц берген аныктамалары бар. Солардыц катарында белгiлi Fалым Б.С. ^абыкенова кукыктык
Н
X
ы А
о х о Д А
сг
В
СП А
>
го О го О
X
е о
"О
2 А
С
"О
к> о к>
Цазацстан Республикасыныц Конституциясы // «Эдшет» Цазацстан Республикасы нормативтж-ц^цыцтыц акттертщ ацпараттыц-цуцыцтыц жуйеЫ, 2021 жыл.
гм о гм
IX
< IX
о в х
о
со О
СП <
< СП
ь .0
ш £
ч О X
0 <
т
1
мэдениеттi «жалпы когам мэдениетiнiц ажырамас белiгi, ал оныц мэнi кукык сала-сы мен зац тэжiрибесiнен асып тYседi»-деп керсетедi. Шын мэншде де, мэдениет дец-гейi жогары дамыган когамда кукыктык мэ-дениеттщ де калыптасып дамуы зацдылык. кукыктык мэдениеттiц тагы бiр тусшш-темесш кукыктанушы галым А.В.Турлаев бередi. Ол: «кукыктык мэдениет пен адам кукыгы - бул жеке тулга еркшдшнщ шегiн жэне оны тиiмдi тYPде iске асыру тетiктерiн аныктайтын езара байланысты кубылы-стар»-деп есептейдi. кукыктык мэдениет
- когам мен адам мэдениетшщ ажырамас бiр элементi. Ол тутастай алганда когамныц моральдык-кукыктык децгешн керсететiн элеуметтiк-нормативтiк жYЙенiц бiр жагы. кукыктык мэдениет эрбiр жеке тулганыц кукыктык бiлiм мен дагдыларды, кукыктык мшез-кулык ережелерiн кабылдау керсет-кiшi жэне кукыктык нормаларды жYзеге асыру кабшеп [5, 30-31]. Сонда когамдагы кукыктык мэдениет децгейiн арттыруда кукыктык тэрбие мен бшм берудiц мацызы ете зор. Тулганы кукыктык калыптастыру (кейде кец магынасында «кукыктык тэрбие» деп аталады) эр тYрлi факторлардыц эсерь нен кукыктык мэдениеттi калыптастыру-дыц бYкiл кеп кырлы процес ретiнде тусш-дiрiледi (экономикалык, элеуметпк, саяси, идеологиялык жэне т.б.).
Ал тар магынасында кукыктык тэрбие
- бул жогары децгейдеп кукыктык мэдени-етп калыптастыру максатында адамдардыц санасына эсер етудiц максатты процесi бо-лып табылады. Оныц мiндеттерiнiц курамы-на мыналар кiредi:
- зацдарды бiлу;
- зацга деген шк1 курмет;
- кукыктык бiлiмдi тэж1рибеде колдана бiлу;
- кукыктык нормаларга сай эрекет ету эдеттерi.
кукыктык тэрбие кукыктык тэрбиелеу процесiн курайтын элементтер жYЙесiн бiрiктiредi. кукыктык тэрбиелеу жYЙесiне субъектiлер (тэрбиешiлер), объектшер (тэр-биеленушiлер) жэне кукыктык тэрбиелеу ю-шаралары (нысандар, куралдар, эдiстер) жатады [2, 496]. Ендш эркайсысына сипат-
тама берш етейiк. Бiрiншiден, кукыктык тэрбиелеу жYЙесiнiц субъектiлерi болып тэр-биешiлер табылады. Тэрбиешiлер ретшде отбасы, бiлiм беру уйымдары жэне элеумет-тiк топтар болуы мYмкiн. Эаресе, кукыктык тэрбиелеу процесiнде отбасы мацызды рел аткарады. Себебi отбасы - баланыц алгашкы жэне негiзгi тэрбиелену ортасы. Отбасы -адам баласыныц есiп-енер, канат кагар уясы жэне алтын бесш. Тэрбиенiц кштьотбасы-ныц емiр тiршiлiгiне байланысты. Эсiресе, ата-ананыц адамгершiлiк бейнесi балаларды тэрбиелеудiц непзп кезi. ^ай заманда бол-масын адамзат баласыныц алдында туратын улы максат-мураттардыц катарында ец не-пзпа - езiнiц емiрiн, тэжiрибесiн жалгасты-ратын салауатты, саналы урпак тэрбиелеу. Себеб^ урпак тэрбиесi келешегiмiздi берш ететш басты фактор болып саналады. Осы орайда, «Балапан уяда не керсе, ушканда соны iледi» деген халык даналыгына жYгi-нер болсак, бала тэрбиесшщ алгашкы алтын казыгы ата-ана тэрбиесшен бастау алады. ТYркi элемшщ белгiлi ойшылы ЖYсiп Бала-сагун: «Болса тэртiп, бала еседi сомданып, катац уста, бос жYрмесiн сандалып» деп айткандай, есi кiрiп, тш шыга бастаган кез-ден-ак баланы шектен тыс шолжацдатпай, байсалды, угымтал, тiлалFыш етiп баулу ата-ананыц басты мшдеттершщ бiрi болып саналады3. Осы орайда эрбiр ата-ана баланыц ез кукыктары мен мiндеттерiн бiлуiне, тэртiптi болуына жол сiлтеуi тшс.
^азiргi тацдаFы езектi мэселелердiц бiрi - жастар арасындаFы кукык бузушылыктыц алдын алуFа, коFамдык тэртiптi сактауFа, зацды жауапкершiлiктi сезiнуге Yлесiн ко-сатын субъектiлердiц бiрi - бшм беру уй-ымдары болып саналады. Оку орындарында жасеспiрiмдердiц азаматтык, патриоттык, адамгершiлiк, салауаттык, кукыктык, мэде-ни, шы^армашылык жэне т.б. касиеттерiн дамыту жэне калыптастыру процесi жYзеге асырылады. Бул ужым мYшелерiне Yлкен жауапкершшк пен мiндет жYктейдi4. Тэрбие - бул алFа белгiлi бiр максат коя отырып тулFаны элеуметпк емiрге даярлау, баланыц психикасына жYЙелi эсер ету, бойына
х «Отбасы тэрбиеа - цогам неазтщ бастауы» // Бтмдглер порталы: https://bilimdiler.kz/ustaz/4194-otbasy-tarbiesi-(З kogam-negizinin-bastauy.html. 06 наурыз 2013, Сэрсенбг
ш 4
т «Когам жэне цуцыцтыц тэрбие» Автор: Айтжанова Айдана // https://bilim-all.kz/article/4793-Qogam-zhane-quqyqtyq-ШгЫе. 19.01.2017.
адамгершшк касиеттерш сiцiру, eмiрге, ец-бекке дурыс кезкарасын калыптастыру процесс Элеуметтiк eмiрге даярлау екi жакты эсер ететш YPДiс: адамгершiлiк нормаларын мецгерту жэне тэртiп пен мшез-кулыктыц тэжiрибесiн жинактату болFандыктан жасeспiрiмдердiц дамуын коршаFан орта-сымен Yйлесiмдiлiкте жYзеге асыру кажет. Мамандардыц айтуынша, жасeспiрiм шак - киын эрi кYPделi кезец деп есептеледi. Жасeспiрiм шакта eмiрiлiк кундылыктар-ды iзденумен катар eмiрлiк кезкарастар ка-лыптасады. Осы ретте, педагогтар мен ата аналар кауымы кукыктык тэрбие беруде жасeспiрiмдердiц жас жэне жеке тулFалык ерекшел^ерш непзге алуы мацызды.
Ал тэрбиеленушшер санатына окушылар, студенттер жэне жалпы элеумет жаткызыла-ды. АталFан санатщ^ы тулFаларFа кукыктык тэрбие беру бшм беру уйымдарыныц ау-диторияларында, коFамдык уйымдар мен мемлекеттiк мекемелерде жYзеге асыры-лады. Келесi элемент кукыктык тэрбиелеу ю-шаралары (нысандар, куралдар, эдютер). кукыктык тэрбие беру нысандарыныц тур-лерi келесiдей:
- кукыктык бшм беру (жоFары жэне орта арнаулы оку орындары мен мектептеп ар-найы дайындык жумыстары);
- кукыктык насихат (дэрю залдары, коFам-дык кецестер, теледидар, баска да букара-лык акпарат куралдары жэне т.б. аркылы кукыктык тэрбиелеу);
- кукык корFау органдарыныц кукык бузFан тулFаларды кукыктык тэрбиелеуi (яFни, iшкi iстер органдарыныц, соттардыц, прокуратураныц, аткарушы органдардыц жэне т.б. кукыктык тэрбиелеу кызмеп);
- зац практикасы (эсiресе кукык корFау органдарында iс-тэжiрибеден eтушi студенттер Yшiн мацызды) [2, 497].
Жалпы, кукыктык тэрбиенщ максаты бо-лып окушыларда кукыктык мэдениет пен кукыктык ю-эрекет калыптастырып, оларды кукыктык зацдылык талаптарын тYсiнуге эрi мойындауFа баулу табылады. Жастарды кукыктык сауаттылыкка тэрбиелеу олардыц кылмыстык кукыкбузушылык эрекеттер жасауыныц алдын алуFа, ездшнен eмiрдегi мэселелердi шешуде дурыс шешiм кабыл-дауына, келецсiз жаFдайлардан тартынуы-
5 «Куцыгцтыц тэрбиенщ мацызы зор» Автор: Бейбтгул Тутг
на, коFамда пайдалы iспен шуFылдануына жэрдемдеседi5. кукыктык тэрбие беру бала-ныц жеке туетасын калыптастырып, олардыц бойына жоFары идеялык пен коFамдык меншшке катынасты кезкарасты дарытудыц асыл мшдеттерш аткарады. Мемлекетте жастарFа кукыктык тэрбие беру iсiне басым-дылык бершп келедi. Кeбiне кукыктык са-наныц тeмендiгi, материалдык жэне рухани игшктердщ не екенiн дурыс тYсiнбеушiлiк KOFамда жат кылыктарды туFызады. Сон-дыктан да эр окушыныц санасына кукыктык нормаларды дарыту жэне оны мiнез-кулык нормасына айналдыру кукыктык тэрби-енщ басты мiндетiнiц бiрi болып табылады [6,158-159]. Непзшен, азаматтардыц кукыктык санасы мен мэдениет децгейiн арттыруда тэрбие беру нысандарыныц бiрi - кукыктык бшм берудщ мацызы ете зор. Елiмiзде тэуелсiздiк алFан алFашкы жыл-дардан бастап кYнi бYгiнгi дешн кукыктык бiлiм беру мэселесiне баса мэн бершп келе жатыр. Осы орайда мемлекет тарапынан кукыктык бшм беру жYЙесiн зацнамалык турFыда реттеуге катысты мацызды нор-мативтiк-кукыктык актшер кабылданFан болатын. Соныц бiрi ретшде ^азакстан Республикасы Президентiнiц 1995 ш
21 маусымдаFы «^азакстан Республика- Н сында жалпыFа бiрдей кукыктык окуды ^ уйымдастыру жeнiндегi шаралар туралы» Н №2347 каулысыныц непзшде кабылданFан И «^азакстан Республикасында окушы жастар- Т ды кукыктык окытутужырымдамасын» атап 3 етуге болады. Жалпы, нормативтш кужат ° eзiнiц зацдык кYшiн жоЙFанымен кукыктык о бшм беру мэселесш шешуде элi де езекп. Т Тужырымдамада окушыларды кукыктык Ь окытудыц басты мiндетi ретiнде кукыктык В тэрбиенiц бYкiл кешенш биiк кукыктык сана И мен зацды кастерлеу дэстYрiн калыптасты- р руFа жумылдыру кезделген. Тужырымдама- О ныц максаты - кукыктык мэдениет непздерш о калау болып саналады. ЯFни, кукыктык н бiлiм беру - кукыктык сана мен кукыктык О мэдениет децгешн калыптастырушы непзп А нысан. Тужырымдамада кукыктык окыту- -с дыц нег1зг1 мэселелерi аталып кeрсетiледi. р Мэселен, кукыктык мемлекет куру жаFдай- ^ ында жастар арасындаFы кылмыстык ахуал (( мен орта жэне жоFары оку орындарында —
ккова //http://anatili.kazgazeta.kz/news/40086. 17 Караша, 2016.
гм о гм
IX
< IX
о в х
о
со О
СП <
< СП
ь .0
ш £
ч О X
0 <
т
1
кукыктык окытудыц темен децгеш алацда-ушылык тугызады. Оку багдарламаларына сэйкес орта бiлiм беру уйымдарында кукык негiздерi пэнi тек 9 сыныпта жYргiзiледi жэне оны окушылар 32-34 сагат келемш-де бiр жыл окиды. ^укыкты жогары сы-ныптарда гана окыту кеш болады, ейткеш кукыктык сана негiздерi, тулганы калыпта-стырудыц iргетасы едэуiр ертерек калануга тиiс. Кэмелетке толмагандардыц ауыр кыл-мыстары Yшiн кылмыстык жауапкершiлiгi 14 жастан басталатындыгын да ескеру кажет. Мектеп окушылары осы жаста-ак белгiлi бiр мелшерде кукыктык бшм алуга тиiстi. ^укыктыц негiзгi принциптерi адамгершiлiк касиеттермен байланысты екенiн ескере отырып, мектепте деИiнгi тэр-бие мекемелершде балаларга когамдык нор-малар«элшпесш» окыту кажет6. ^азакстан Республикасыныц Туцгыш Президенть Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц 2017 жылы жариялаган «Болашакка багдар: рухани жацгыру» атты багдарламалык макаласы не-гiзiнде колга алынган жаца «кукыктык сана - кауымга пана» арнайы жобасы аясында кукыктык бiлiм беру непздерш танымал ету бойынша кец акпараттык наукан еткiзу мш-дет койылган7. Осы орайда, казiргi уакытта елiмiз бойынша ескелец урпакка, тургын-дарга кукыктык бiлiм берудi жетiлдiру, соган орай окулыктар мен оку куралдарын емiр талабына сай дайындалган зацдарга не-гiздеп кайта дайындау жолы алга койылып отыр. Эйткеш, мемлекет, когам жэне жеке адам ю-эрекеттершщ барлыгы дерлiк кукык нормалары аркылы реттелiп жYзеге асыры-латыны белгiлi. Демек, когамныц эрбiр мY-шесi ез кукыктары мен мшдеттерш зац нормалары негiзiнде жYзеге асыруы тиiс. ^укык нормалары адамныц туган сэтiнен бастап емiрiнiц соцгы сэтiне деИiнгi колданылатын зацдылык куралы. ^огам мYшелерi эсiресе, жастар конституциялык, экiмшiлiк, азамат-тык, кылмыстык, жер, су, экология, салык, каржы, ецбек, отбасылык кукык салаларын бiлуi кажет [7, 15-18].
кукыктык бiлiм беруде елiмiздеri бiлiм беру уйымдарында етюзшетш «^укык не-гiздерi» пэншщ жастардыц кукыктык са-
насы мен мэдениетш арттыруда алар орны ерекше деп айтар едiм. Жогарыда карасты-рып еткен тэуелаздштщ алгашкы шире-гшде кабылданган тужырымдамада кер-сетiлген мэселеш шешу максатында кукык негiздерi пэш казiргi уакытта 10-11 сынып-тарда да етазшедь Дегенмен, пэнге бель нетiн сагат саны аз. Жас урпакка кукыктык бiлiм беру - оларды эр iсiнде жауапты бо-луга, тэртiпке багынуга, зацды курметтеуге баулитындыгын ескерсек, орта бiлiм беретш мектептерде еткiзiлетiн кукык негiздерi пэнше берiлетiн сагат санын кебейту кажет. Мен езiмнiц педагогикалык тэжiрибемнiц непзшде накты айта аламын: аталмыш пэн кептеген студенттердщ кукыктык бiлiм дец-геИiн арттырып, олардыц когамдык катына-стардыц зац аясында реттелетiндiгiн жэне ез кукыктары мен мiндеттерiн кYнделiктi емiрде бiлудiц кажеттiлiгiн тYсiнуге сеп болды. Зац гылымдарыныц докторы, профессор А.Н. Агыбаев «Зац» республикалык кукыктык, гылыми-практикалык журналы-ныц 2019 жылгы №5 санында жарык керген «^Кукыктык мемлекетке бiлiмдi зацгерлер керек» атты макаласында: «Эрбiр отбасы бала тэрбиесшде дэстYрлi эдет-гурып зацда-рыныц тиiмдi жактарын урпактар санасына ащрш, оларды зацды курметтеуге, эдшет-тшкке, турашылдык жолга тYсетiндеИ етiп тэрбиелеуi кажет. Балабакшаларда елiмiздiц Ата Зацы - Конституцияда керсетiлген адамныц, азаматтыц басты кундылыктары - кукыктары мен бостандыктары туралы айкындалган тYсiнiктердiц мазмунын, мем-лекеттiц, мемлекет рэмiздерiнiц мацызын, мемлекеттiк курылысыныц негiзгi угымда-рын тYсiндiруi тиiс. Орта мектепте окы-тылатын кукык негiздерi пэнш кайта са-палытYPде дайындап, оны Конституцияга негiздеп шыгару керек, осы пэнге белшген сагат санын кебейтш, бiр жуктемеге толты-рып, дэрю беретiн пэн муFалiмiнiц арнаулы зац бiлiмi болуына талап коИFан жен. Эйт-кенi,бiлiм сапасы устаздыц маманды^ына, бiлгiрлiгiне тiкелеИ байланысты. ^азакстан Республикасыныц Тущыш Президенть Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц «Жалпы^а бiр-дей ецбек коFамыныц 20 каFидалары» атты
не Казацстан Республикасы Президенттщ 1995 жылгы 21 маусымдагы «Казацстан Республикасында жалпыга бiрдей Ь цщыцтыц оцуды уйымдастыру жетндеа шаралар туралы» №2347 цаулысътъщ неазтде цабылданган «Казацстан т Республикасында оцушыжастарды щцыцтыц оцытутужырымдамасы» (КушХн жойган) // «Эдтет» Казацстан Республикасы нормативтж-цуцыцтыц акттертщ ацпараттыц-цуцыцтыц жYйесi, 2021 жыл.
Куцыцтыц сана - цауымга пана | Рухани Жащгыру // https://ruh.kz/ru/page/yty-sana-auyma-pana
64
макаласында да кукык негiздерi оку кура-лын даярлау, жоFары оку орындарын бтр-ген жастардыц кукыктык бiлiмдi мецгеру кажеттшп накты кeрсетiлген. ОсыFан орай, аталFан пэн бойынша жаца оку куралын дай-ындау кажеттiлiгi eзiнен-eзi туындап оты-р»-деп накты атап кeрсетедi [8, 15-20]. Шын мэншде, Fалымныц айткан пiкiрi ете дурыс. кукыктык бiлiм берудiц алFашкы элемент-терi балабакшадан басталуы тиiс. ЖоFары-да атап еткен тужырымдамада да мектепке дешнп бiлiм беру уйымдарында коFамдык нормалар «элiппесiн» окыту кажеттшп ата-лады. Балабакшаларда кукыктык бшм бе-рудiц формасы ете карапайым тYPде болуы тиiс. ЯFни, бYлдiршiндердi тэртiптi болуFа, белгiлi бiр ережелердi орындауFа, Yлкен-дердi сыйлауFа Yйрету, Отан туралы тYсiнiк беру олардыц бойында патриоттык сезiмдi арттырып, нормаFа сай эрекет ету даFдыла-рыныц бiрiншi кезецдеп белгiлерiн калып-тастырады. кукыктык бiлiм беру барысында жастарFа ^азакстан Республикасыныц Кон-ституциясы женшде теориялык маFлумат беру де негiзгiбаFыттардыц бiрi болуы ка-жет. Эр азаматтыц кукыктык санасын арт-тыруда Ата Зацныц рeлi зор. Оныц бiрнеше себебi бар. Бiрiншiден, жете тусшш, оки-тын болсак, мемлекеттщ Непзп Зацында бекiтiлген кукыктарымыз бен мiндеттерiмiз барын бiлемiз. Екiншiден, Ата ЗацдаFы кукыктарымыз мен мiндеттерiмiздi жетш бiлсек, кукыктык сауаттылык жоFарылай-ды. Yшiншiден, кукыктык сауаттылыктыц жоFары болуы кукыктык сананыц артуына тiкелей ыкпал етедi. Тeртiншiден, кукыктык сананыц артуы кукыктык мемлекет пен аза-маттык коFам калыптастырудыц алFышар-ты. Сондыктан, ескелец жас урпак Ата Зацныц ел егемендЫн ныFайтудаFы релш жете тYсiнiп, таFылымды кукыктык тэлiм-тэрбие алуы тиiс [9, 4].
кукыктык мэдениет децгейiн артты-руда кабылдаетан таFы бiр баFдарлама -«кукыктык TYсiндiру жумысы, кукыктык мэдениет децгешн арттыру, азаматтарды кукыктык окыту мен тэрбиелеу женшдеп 2009 - 2011 жылдарFа арналFан баFдарлама туралы»^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2008 жылдыц 29 карашасында кабылдаFан
№1116 ^аулысы. АталFан баFдарламаныц максаты - ^азакстан Республикасы азамат-тарыныц кукыкка сай мiнез-кулкына кол жетюзу болып табылады. Ал мiндеттерi тeмендегiдей:
- ^азакстан зацнамасын тYсiндiружумы-старын жYргiзу;
- мемлекеттiк кызметшшердщ жэнежал-пы халыктыц кукыктык сауаттылыкдецгешн арттыру;
- букаралык акпарат курамдарымен ка-рым-катынас, кукыктык тYсiндiру жумыста-рында жаца акпараттыктехнологияларды, оныц iшiнде элемдiк «Интернет» жYЙесiн колдану;
- кукыктык тYсiндiру жумыстары жэне кукыктык окыту жумыстарыныц eзектi мэселелерi бойынша Fылыми зерттеулердi жандандыру. БаFдарламада аталFан мшдет-тердi шешуде кукыктык тэрбие беру нысан-дарыныц бiрi - кукыктык насихаттыц рeлi зор. Республика аймактарындаFы турFын-дар Yшiн кукыктык тYсiндiру жумысыныц эртYрлi кырлары бойынша: «Конституция - мемлекеттiц турактылы^ы мен дамуыныц кепiлi», «Адам саудасы - eркениеттiц керi кетуi», Президенттщ ^азакстан халкына Жолдауларын тYсiндiру бойынша «МYлiктi ш жария етуде ез мYмкiндiгiцiздi жiберiп ал- Н мацыз», «Эдiлет органдарыныц, прокура- ^ тураныц, кукык корFау органдарыныц жу- Н мысы туралы», «Халыкка кызмет керсету И орталыктары туралы», «Жастар арасындаFы Т кылмыстылыктыц алдын алу» жэне баска 3 такырыптарда дэрiстер топтамасы уйымда-стырылды. МYлiктi жария ету мэселелерi 0 бойынша ауылдык жерлерде жиындар, ецбек Т ужымдарында кездесу-эцг1мелер eткiзiлген Ь болатын. Мерзiмдi баспасез басылымда- В рында кукыктык такырып бойынша туракты И айдарлар ашу жэне акпараттык материал- Р дарды орналастыру жумыстары жYргiзiл- 0 дi. Республикалык электронды букаралык о акпарат куралдарында кукыктык такырып н бойыншателевизия баFдарламалары мен ра- 0 диохабарларын, жарнамалык бет-бейнелiк А роликтер жасау женшдеп шаралар кешеш И жYзеге асырылады. ^укык корFау органда- р рыныц жэрдемiмен кукыктык баFдарлама- №
лар жэне кукыктык такырып бойынша ради- (
6
)
2
гм о гм
IX
< IX
о в х
о
со О
СП <
< СП
ь .0
ш £
ч О X
0 <
РЛ
1
X
ь
охабарлар жасалып, жумыс iстеуде8. Мысал ретiнде, казiрri тацда телевизия саласы бой-ынша «Еуразия бiрiншi арнасында» кере-рмендерге зацды кукыктары мен мшдет-терiн тYсiндiру максатында «Зац сейлесш» багдарламасы усынылуда. Эрбiр багдарлама аясында нормативтiк актшер мен кабыл-данып жаткан зац ережелерш тYсiндiретiн 5-6 сюжет, жекелеген окигалар жэне детек-тивтiк зерттеу керсетiледi. ^иын жагдайга тап болган телекерермендер редакцияга ха-барласып, зацгердщ бiлiктi кецесiн ала ала-ды. Багдарламаныц негiзгi максаты - кере-рменге белгiлi бiр даулы мэселелерден зац шецберiнде калай шыгуга болатынын керсе-ту болып табылады9. Багдарлама азаматтар-дыц кукыктык мэдениетiн арттыруга ыкпал етедi. Себебi, багдарламаны керген эр аза-мат елiмiздегi кабылданып жаткан зацнама-ларды, олардыц когам Yшiн тиiмдiлiгi мен кемшiлiгiн бiледi жэне сол аркылы зацдарга деген кезкарасы, ягни кукыктык санасы ка-лыптасады. ^укьщтьщ санасы жогары тулга когамда ез iс-эрекетiн зац нормаларына сай жYзеге асырады. Бул эрине, ез кезегш-де, кукыктык мэдениетп арттыруга т1келей сеп болады. Сонда азаматтардыц кукыктык санасын арттыруда букаралык акпарат куралдарыныц ыкпалы зор. Мемлекетте ка-былданган зацдардыц мазмуны мен мацы-здылыгы букаралык акпарат куралдары болып табылатын газет-журналдар, телерадио арналары аркылы халыкка тYсiндiрiлiп отыруы мацызды. Бiрак бiр ескере кететiн жайт, зацнамаларга жш енгiзiлетiн езгерь стер мен толыктырулар мемлекеттiк орган-дардан шыгарылатын жаршыларда, респу-бликалык газет-журналдарда, мацыздылыгы жогары болса гана букаралык акпарат бет-тершде жарияланады. Ал ол езгерютер мен толыктырулардыц мемлекет пен когамда кандай келемде жумыс жасап жаткандыгы азаматтарга беймэлiм кYЙде калып отырады. Сондыктан зацнамаларга легальдi тусшш-теме берiлуi керек10. Бул жердегi легальдi
тYсiнiктеме дегенiмiз - мемлекетте кабыл-данган зацнамаларга, нормативтiк-кукыктык актшерге ресми тYсiндiрме берудi езiне мiндет ретшде алган арнайы органдар жY-зеге асыратын тYсiндiру жумысын айтады. Елiмiзде азаматтарга зацнамалар бойынша ^азакстан Республикасыныц Конституци-ялык Кецесi езiне бершген екiлеттiгi шегш-де легальдi тусшштеме берудi жYзеге асыратын мемлекетпк орган болып табылады [10,61-62]. Легальдi тYсiнiктеме беруде ^азакстан Республикасыныц Президент ^асым-Жомарт Токаев 2019 жылдыц 2 кы-ркYЙегiнде жариялаган «Сындарлы когам-дык диалог - ^азакстанныц турактылыгы мен еркендеуiнiц непзЬ> атты Жолдауында: «Зацнамадагы барлык карама-кайшылыктар мен дYДЭмал тустар азаматтардыц мYДде-лерiн ескере отырып, тYсiндiрiлуi тшс»-деп накты айткан болатын [11,2]. Осы ретте, елiмiзде зейнетакы корындагы каржыныц бiр белшн пайдалану туралы зац когамныц кызу талкысынан еттi жэне оган ^азакстан Республикасы Парламентiнiц жогаргы па-латасы - Сенат тиiстi езгертулер енпзш, оны теменгi палата - Мэжшс макулдап, зац жобасы кабылданды11. ^аз1рп кезде зац жобасыныц мазмунына букаралык акпарат куралдары аркылы халыкка жYЙелi тYрде легальдi тYсiнiктеме бершуде. Баска да ха-лык игшп Yшiн кабылданган зацдардыц мацыздылыгы женшде кукыктык насихат жэне тYсiндiру жумыстарын жYЙелi тYPде уйымдастырып отыру керек. Бул ез кезегш-де халыктыц зацга деген сенiмдiлiгiн ныгай-тып, кукыктык сауаттылыктарын арттыра тYседi.
Азаматтардыц кукыктык санасы мен мэдениет децгешн арттыруда «^азакстан Республикасыныц 2025 жылга дейiнгi Стратегиялык даму жоспарын бекiту жэне ^азакстан Республикасы Президентшщ кейбiр жарлыктарыныц кYшi жойылды деп тану туралы» ^азакстан Республикасы Президентшщ 2018 жылгы 15 акпандагы
8 «Кущыщтыщ тYсiндiру жумысы, щущыщтыщ мэдениет децгешн арттыру, азаматтарды щущыщтыщ ощыту мен тэрби-елеу жвнiндегi 2009 - 2011 жылдарга арналган багдарлама туралы»Казащстан Республикасы Укжеттщ 2008 жылдыц 29 щарашасында щабылдаган №1116 Каулысы // «Эдыет» Казащстан Республикасы нормативтж-щущыщтыщ актыертщ ащпараттыщ-щущыщтыщ жуйеЫ, 2021 жыл.
9 «Зац сойлест - №138 шыгар^ш^гм». Еуразия бiрiншi арнасыныц ресми сайты: https://1tv.kz/kz/za-s-ylesin/
10 Казащстанныц конституциялыщ дамуы» Дарибаев F.С., Консультациялыщ комек корсеткен жетекшi: Байжуманова А. М. // http://ksrk.gov.kz/ru/page/raboty-pobediteley
11 2020 жылы Казащстанда щандай мацызды зацдар щабылданды? Автор: Айжан Калиева, Нур-Султан //https://azattyq-ruhy.kz/gov/17971-2020-zhyly-kazakstanda-kandai-manyzdy-zandar-kabyldandy. 28.12.2020.
№636 Жарлыгын да атап етсек болады. Жарлыктыц негiзiнде бекiтiлген ^азакстан Республикасыныц 2025 жылга дейiнгi Стра-тегиялык даму жоспарыныц 4-тарауы «аса мацызды серпiндi езгерiстер:жYЙелi рефор-малар» деп аталады. 4-тараудыц 4-реформа-сында: «Сыбайлас жемкорлыксыз кукыктык мемлекет» деп керсетiлген. Реформада 2025 жылга карай ^азакстан Yшiн кагидат-тык езгерiстер белгiленген:
- зац шыгарушылыктан - зацдарды мYл-тiксiз сактауга жэне к¥кык колдану практи-касын камтамасыз ету;
- кукыктык коргаудыц кепiлдiгiне сешм-аздштен - мемлекеттiк билiк институттары-на, тэуелаз жэне эдiл сот жYЙесiне жогары сенiм бiлдiру децгеш;
- жазалаудан - сыбайлас жемкорлык эре-кеттерiне жол бермеу;
- кукык бузушылыктарга тезушшк-тен - эаресе сыбайлас жемкорлык эрекет-терiне мYлдем тезбеушiлiк, азаматтардыц кукыктык мэдениетi мен кукыктык санасын арттыру болмак.
Реформада: «кукыктык мемлекетп ка-лыптастыруда табыстыц мацызды курамдас белiгi кукык бузушылыктарFамYлдем тезбе-ушшкп орнату, азаматтардыц зацды сакта-ушылык мiнез-кулкын жэне жалпы коFамда жоFары кукыктык мэдениеттi калыптастыру болып табылады»-деп айкындалFан. Рефор-мадаFы негiзгi басымдык туракты кукыктык мэдениеттi калыптастыруFа баFытталFан. Басымдыктыц негiзгi мiндеттерiне зацдар-дыц жэне езге де нормативтiк кукыктык актшердщ халыкка тYсiнiктi тiлдiк стиль-де жэне форматта берiлуiн камтамасыз ету, сондай-ак бiлiм беру баFдарламала-рына кукыктык окытудыц казiргi замашы форматтарын енгiзудi камтамасыз ету жа-тады. кукыктык мэдениеттi калыптасты-руда азаматтардыц коFамдык бакылауFа катысуын кецейтудщ релi ерекше12. Сонда зацнамалар, нормативтк-кукыктык актiлер мазмуны жаFынан тYсiнiктi эрi накты жа-зылатын болса, бул да халыктыц кукыктык сауаттылыFын арттыруFа ыкпал етедi жэне KOFамда нигилистiк кезкарастыц туындауы-ныц алдын алады. Ал кукыктык бшм беру жYЙесiнде окытудыц интербелсендi эдь
стерiн жэне казiрп заман аFымына сай жаца акпараттык технологияларды тиiмдi тYPде колдану да жастардыц кукыктык санасы мен мэдениетiн арттыра тYседi. Мысалы, мен езiмнiц педагогикалык тэжiрибемде окыту процесiнде бiлiм алушыларFа кукыктык си-туацияларFа байланысты логикалык есеп-тердi шешудi тапсырамын. Сабак барысын-да кукыктык ситуацияларды кершю тYрiнде керсету максатында «iскерлiк жэне релдш ойындар» деген эдiстi бшмгерлер арасын-да колдануFа тырысам. Себеб^ бшмгер-лер релге ене отырып, кукыктык жаFдай кезiндегi мэселенi шешуде зацнамаларды карастырады, зацдарда кезделген кукыкта-ры мен мiндеттерiн бшедь Ал бул тiкелей бiлiмгерлердiц кукыктык ойлау жYЙесiн дамытуFа тYрткi болады. кукыктык ойлау жYЙесi калыптаскан туетаныц кукыктык са-насы да жоFары болатыны анык. Сондай-ак, казiргi пандемия жаFдайына байланысты кашыктыктан окыту барысында кукык не-гiздерi пэнi бойынша «^азакстан Республикасыныц Конституциялык кукы^ы -жетекшi кукык саласы» деген такырыпта видео-дэрiс еткiзгенмiн. Дэрiс нэтижесiнде бшмгерлер Ата Зацда жазы!етан кукыктары мен мшдет-терiн бiлудiц мацыздылыFын тYсiндi жэне мемлекеттiц негiзгi зацына деген курмет арта тYCтi.
ТаFы бiр айта кететiнi, реформада кукыктык мэдениетп калыптастыруда азаматтардыц коFамдык бакылауFа катысуын кецейтудiц релi ерекше екендш керсетiледi. Бул баFытта ^азакстан Республикасыныц Президент ^.К. Токаевтыц бастамасымен KурылFан ¥лттык коFамдык сенiм кецесi жYЙелi тYPде жумыс жYргiзуде. ¥лттык KOFамдык сенiм кецесi ^азакстан Республикасыныц Президент жанындаFы консуль-тативтiк-кецесшi орган жэне кызметшщ негiзгi максаты журтшылыктыц, саяси партиялардыц, азаматтык коFамныц екш-дерiмен кецiнен талкылау негiзiнде мемле-кеттiк саясаттыц езектi мэселелерi бойынша усыныстар мен усынымдар тужырымдау бо-лып табылады. АталFан кецестiц непзп мш-деттерi келесiдей:
- тужырымдамалардыц, мемлекет-тiк баFдарламалардыц жэне нормативтiк
Н
X
ы А
о х о Д А
сг
В
СП А
А
СП
О
СП
О
X
е о
"О
2 А
С
"О
12
«Цазащстан Республикасыныц 2025 жылга дейiнгi Стратегиялъщ даму жоспарын бетту жэне Цазащстан Республикасы Презиоенттщ кейбiр жарлыщтарыныц кYшi жойытды деп тану туралы» Цазащстан Республикасы Президенттщ 2018 жылгы 15 ащпандагы №636Жарлыгы // «Эдтет» Цазащстан Республикасы нормативтт-щщыщтыщ актыертщ ащпараттыщ-щущыщтыщ жуйеа, 2021 жыл.
гм о гм
IX
< IX
о в х
о
со О
СП <
< СП
ь .0
ш £
ч О X
0 <
т
1
кукыктык актiлердiц жобаларына коFамдык сараптама жYргiзу;
- журтшылыктыц жэне азаматтык коFам-ныц пiкiрiн ескере отырып мацызды страте-гиялык проблемаларды карау;
- журтшылыктыц, саяси партиялардыц, Yкiметтiк емес сектордыц жэне мемлекетпк органдардыц екiлдерi арасында сындарлы диалогты камтамасыз ету;
- езiнiц кузырет шегiнде ^азакстан Республикасыныц зацнамасына кайшы келмейтiн езге де кызметп жYзеге асыру13. ЯFни, улттык коFамдык сенiм кецесi мем-лекетпк органдар тарапынан кабылданFан зацнамаларFа, стратегиялык мацызы жоFары баFдарламаларFа талкылау жYргiзудi, казiргi тацдаFы коFам мYшелерi арасындаFы элеу-меттiк-экономикалык мэселелердi карасты-рып, оны шешу жолдарын iздестiрудi жY-зеге асыратын билiк пен коFам арасындаFы езара ынтымактастыкты калыптастырушы орган болып саналады. кукыктык мэдени-еттi калыптастыруда сенiм кецесшщ аткара-тын жумысыныц бiр баFыты - зацнамаларда KOFамдаFы езектi элеуметпк-экономикалык мэселелердiц шешiлу жолдарыныц карасты-рылуын камтамасыз ету жэне сол бойынша халыктыц зацдарFа деген сенiмдiлiктерiн, кукыктык тэртшт ныFайту. Халыктыц мем-лекет тарапынан кабылдаетан зацдардыц ез кукыктары мен бостандыктарын камтама-сыз етудегi мYмкiндiктерiне сенiмi жоFары болса, коFамда зац Yстемдiгi орнайды эрi азаматтар арасындаFы кукыктык сана мен мэдениет децгей жоFары дэрежеде болады.
Ендiгi кезекте кукыктык тэрбиелеу ны-сандарыныц таFы бiр тYрi - кукык корFау органдарыныц кукык бузFан тулFаларды кукыктык тэрбиелеуi женiнде карасты-рып етсек. АталFан тэрбиелеу процесше мысал ретiнде пробациялау кызметiн ай-туFа болады. ^азакстан Республикасыныц 2016 30 желтоксандаFы «Пробация
туралы» Зацыныц 1-бабында: «пробация -санаттары зацмен айкындалFан адамдардыц кылмыстык кукык бузушылыктар жасауы-ныц алдын алу Yшiн олардыц мiнез-кулкын тYзеуге баFытталFан бакылау жэне элеумет-■пк-кукыктык сипаттаFы кызмет тYрлерi мен
жеке айкындалатын шаралар жYйесi»-деп айкындалFан. Пробацияныц максаты болып: 1) кYдiктiнiц, айыпталушыныц мiнез-кулкын тYзеу; 2) сотталFан адамды элеуметке косу; 3) кылмыстык-аткару (пенитенциарлык) жYЙесiнiц мекемесiнен босатылFан адамды элеуметпк бейiмдеу жэне оцалту аркылы KOFамныц кауiпсiздiгiн камтамасыз етуге жэрдемдесу табылады14. ЯFни, пробация жазасын етеп шыккан азаматтардыц кай-тадан кукык бузушылык эрекет жасауы-ныц алдын алуFа баFытталFан iс-шаралар кешенi. ^укык корFау органдары жазасын етеп шыккан азаматтарFа элеуметпк-пси-хологиялык жэне кукыктык турFыда колдау шараларын жYргiзедi. Арнайы зацнамалар бойынша тYсiндiру жумыстарын жYргiзу де олардыц кукыктык сана-сезiмiн калыпта-стырып, кукык бузушылык жасаудыц бурыс эрекет екендшн тYсiнуге жэне сол аркылы KOFамда тэртiп пен турактылык орнатуFа мYмкiндiк бередi.
Сонымен катар, зац практикасыныц да кукыктык тэрбиелеу процесшде алатын орны ерекше. Орта кэсштк жэне жоFары оку орындарыныц зац факультеттершде бiлiм алатын студенттер кукык корFау органда-рында iс-тэжiрибеден ету барысында кукык KорFау кызметiне катысты мамандардан кон-сультациялар алады, мамандар бшмгерлер-ге iс-каFаздармен жумыс iстеудi YЙретедi. Бул болашак зацгерлердiц кукыктык санасы мен мэдениет децгейiн арттыруFа оц эсерiн тигiзедi.
Кррытынды бвлiм. Дорыта айтканда, кукыктык тэрбие мен бшм беру азаматтар-дыц кукыктык сана-сезiмi мен мэдениетiн арттыруFа мYмкiндiк беретiн негiзгi жол. Биыл ел тэуелаздшнщ 30 жылдык мерей-лi мерекесi аталып етiледi. Тэуелсiздiктiц ширек Fасырын баFындырFан ^азакстан казiргi тацда элем мойындаFан, халыкара-лык аренада езшдш беделi бар мемлекет-ке айналды. Орда бузар 30 жылдыц шш-деелiмiзде ТуцFыш Президент-Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц жэне ^азакстан Республикасыныц Президент ^.К. Токаевтыц бастамасымен кептеген саяси-кукыктык реформалар жYзеге асырылып келедi. Негiз-
X 13
^ Цазащстан Республикасы Президенттщ 2019 жылгы 17 штдедегг №63 Жарлыгымен бекттген Цазащстан
^ Республикасы Президенттщ жанындагы ¥лттыщ щогамдыщ сетм кецеЫ туралы ереже //https://www.akorda.kz/kz/legal_
х acts/decrees/kazakstan-respublikasy-prezidentinin-zhanyndagy-ulttyk-kogamdyk-senim-kenesinin-erezhesin-zhane-kuramyn-
¡3 ЬеШи-Шга1у
ш и
т Цазащстан Республикасыныц 2016 жылгы 30 желтощсандагы «Пробация туралы» Зацы // «Эдтет» Цазащстан Республикасы нормативтт-щущыщтыщ акттертщ ащпараттыщ-щущыщтыщ жуйеЫ, 2021 жыл.
гшерш жогарыда карастырып eттiк. Жалпы, саяси-кукыктык реформаларды жYргiзудегi басты максат - когамда зац Yстемдiгiн орна-ту, халыктыц кукыктык сауаттылыгын арт-тырып, кукыктык мэдениеттi калыптастыру болып табылады. Реформалар езшщ тиiмдi нэтижесiн беруде. Бiрак, когам алдында халыктыц кукыктык санасы мен мэдениетiн арттыруда кезек кутт1рмейт1н мiндеттер элi де тур. Сондыктан, осы орайда азаматтар-дыц кукыктык санасы мен мэдениет дец-гейiн арттыруга байланысты eзiмнiц непзп усыныстарымды айтып етсем:
- бiрiншiден, орта жэне орта кэсiптiк бшм беру уйымдарында «^укык непздерЬ» пэнш жалпы бiлiм беру жэне мшдетп пэндер ком-понентiне кiрiктiрсе, сондай-ак, пэнге бель нетiн сагат санын кебейтсе, бул ескелец жас толкынныц кукыктык санасын арттыруга эсер етедь Аталган усыныс кукыктык мем-лекет концепциясын iске асырудыц жэне азаматтык когам институтын дамытудыц алгышарты болар едь
- екiншiден, орта жэне орта кэсштш бiлiм беру уйымдарында «^укык непз-дерЬ> пэнiнен сабак беретiн окытушылар санын кебейту керек. Бул орайда, жогары оку орындарында кукыктык пэн окытушы-ларын даярлайтын «^укык жэне экономика непздерЬ» мамандыгыныц сапалык дэреже-сiн арттыру кажет жэне осы мамандыкка тYлектердi кeбiрек тарту мацызды. Бiр ескере кететш жайт, бiлiм беру барысында аталмыш пэннен тарих пэшшц муFалiмдерi сабак беретшдшн бiлемiз. Бiрак, менщ ой-ымша, бул пэннен арнайы жоFары зацгерлш бiлiмi бар окытушылар сабак бергеш дурыс болар едi. Эйткеш, тарих пэншщ окытушы-лары кебшесе зацнамалардыц тарихи аспек-
тiсiн непзге ала отырып, бiлiм алушыларды кукыктыц пайда болу тарихымен танысты-рады. Ал кукыктыц жекелеген салаларын, KOFамдык катынастарды зац аясында рет-теудщ жолдарын зацгерлiк бiлiмi бар окытушылар нактылы нормативтiк-кукыктык актiлердi, мысалы^а, Конституцияны, кодек-стердi негiзге ала отырып тYсiндiрер едi. Бул да бшм алушылардыц кукыктык санасын калыптастыруFа тYрткi болады. Осы жерде, менщ таFы бiр усынысым, не болмаса тарих пэншщ окытушылары кукык негiздерi пэнiнде нактылы зацнамаларды непзге ала отырып, сабак жYргiзсе, бшм алушылардыц кукыктык кубылыстар жeнiнде теориялык бiлiмдерi арта тYсерi анык.
- Yшiншiден, казiргi коFам жаFдайындаFы жасeспiрiмдер арасындаFы тYрлi сипат-таFы кукыкбузушылыктардыц алдын-алу-да, олардыц кукыктык санасын арттыруда кукыктык, психологиялык жэне элеуметпк колдау керсету жYЙесiн жYзеге асыратын кешендi кабинеттiц кызметш усынар едiм. АталFан кабинетте зацгер-кецесшi, психолог жэне элеуметпк педагог сиякты маман-дар жумыс жасайды. Жасeспiрiмдермен жYЙелi тYPде жумыс жYргiзетiн кецес беру кабинетшщ курылуы, жасeспiрiмдердiц кукыктык сауаттылыFын арттырып, кукык бузушылыктарFа баруыныц алдын алады. Жалпы, коFамныц кукыктык мэдениетш арттырамыз десек, ец алдымен, жасeспiрiм-дермен жYЙелi баFытта жумыс жYргiзудiц мацызы зор. кукыктык мэдениетi жоFары мемлекетте турактылык пен бейбiтшiлiк орнайтыны жэне соныц нэтижесiнде елдiц элеуметпк-экономикалык жаFдайы дами-тындыFы анык.
Н
X
ы А
о х о Д А
сг
В
СП А
ЭДЕБИЕТТЕР
1.Сапаргалиев F.C., Ибраева А.С.Мемлекет жэне цщыц теориясы: Оцулыц. - Астана: Фолиант, 2007. - 336 б.
2. Рассказов Л.П.Теория государства и права: углубленный курс: Учебник.- М: РИОР: ИНФРА-М, 2015. - (Высшее образованuе:Бакалаврuат).-http://www.cdodd.ru/storage/ files/2/7426.pdf
3. Ибраева А.С., Алимбекова М.А., Дюсебалиева С.С.Основныенаучныеподходы к исле-дованию правовой культуры в современнойюридическойнауке// Международный научный журнал «Наука и жизнь Казахстана» - 2016 год. - №6 (42) - С. 24-27.
4. АхметовА.С.Правосознание как элемент правовой культуры казахстанского общества// Вестник КазНУ. Серия юридическая. - 2014. - №4 (72) - С.37-38.
А
СП
О
СП
О
X
е о
"U
2 А
JZ
"и
NJ
о
5. АхметовА.С.Проблемы типологии правовой культуры // Вестник КазНУ. Серия юридическая. - 2014. - №2 (70). 2014. С. 30-31.
6. Курманалина Ш., Муцанова Б., Fалымова Э., Ильясова Р.Педагогика: Оцулыц. 3-ба-сылым. - Астана: Фолиант,2014. - 472 б.
7. Агыбаев А.Н.Казацстан цуцыгы пэм жетiлдiрудi цажет етед^/«Зац» республикалыц цуцыцтыц, гылыми-практикалыц журналы. - 2019. - №7. - Б. 15-18.
8. Агыбаев А.Н. Куцыцтыц мемлекетке бiлiмдi зацгерлер керек//«Зац» республикалыц цуцыцтыц, гылыми-практикалыц журналы. - 2019. - №5. - Б. 15-20.
9. Дэрiбаев F. Куцыцтыц сананы арттырады// «Жет^у» Алматы облыстыц цогамдыц саяси, элеуметтт-экономикалыц газетi. - 29 тамыз, 2020 жыл. - №93-94 (18802). - Б. 4.
10. Дарибаев F.С. Рухани жацгыру аясындагы цуцыцтыц сана угымыныц теориялыц негiзi мен азаматтардыц цуцыцтыц санасын цалыптастырудыц негiзгi мэселелерi // «I Международное книжное издание стран Содружества Независимых Государств / «Лучший молодой ученый - 2020»: I международная книжная коллекция научных работ молодых ученых - Нур-Султан - 2020. Vтом. С. 61-62
11. Казацстан Республикасыныц Президентi К. Тоцаевтыц 2019 жылдыц 2 цыр^йегт-де жариялаган «Сындарлы цогамдыц диалог - Казацстанныц турацтылыгы мен вркенде-унц негiзi» атты Жолдауы //«Жетсуниверситетi» Алматы облыстыц цогамдыц-саяси жастар газети - 26 цыр^йек 2019 жыл. - №9 (186) Б. 2.
REFERENCES
1. Sapargaliev G.S., Ibraeva A.S. Teorija gosudarstva i prava: Uchebnik. - Astana: Foliant, 2007. - 336 s.
2. Rasskazov L.P. Teorija gosudarstva i prava: uglublennyj kurs: Uchebnik. — M: RIOR: INFRA-M, 2015. - (Vysshee obrazovanie: Bakalavriat). — http://www.cdodd.ru/storage/
^ files/2/7426.pdf
8 3. IbraevaA.S., AlimbekovaM.A., DjusebalievaS.S. Osnovnye nauchnyepodhody kisledovaniju j pravovoj kul 'tury v sovremennoj juridicheskoj nauke //Mezhdunarodnyj nauchnyj zhurnal «Nauka ^ i zhizn'Kazahstana» - 2016 god. - №6 (42) - S. 24-27.
4. Ahmetov A.S. Pravosoznanie kak jelement pravovoj kul'tury kazahstanskogo obshhestva // | VestnikKazNU. Serijajuridicheskaja. - 2014. - №4 (72) - S. 37-38.
§■ 5. Ahmetov A.S. Problemy tipologii pravovoj kul'tury // Vestnik KazNU. Serija juridicheskaja. f - 2014. - №2 (70). 2014. S. 30-31.
e 6. Kurmanalina Sh., Mukanova B., Galimova A., Il'jasova R. Pedagogika: Uchebnoeposobie. s 3-e izdanie. - Astana: Foliant, 2014. - 472 s.
o 7. Asybaev A.N. K,aza^tan Ц¥Цyгy pani zhetildirudi цazhet etedi // «Za^> respublikalyц S ЦYЦyцtyц, гylymi-praktikalyц zhurnaly. - 2019. - №7. - B. 15-18.
c 8. Asybaev A.N. Kцyцtyц memleketke bilimdi za^erler kerek//«Za^> respublikalyц ЦYЦyцtyц, ^ гylymi-praktikalyц zhurnaly. - 2019. - №5. - B. 15-20.
¡3 9. Daribaev F. Kцyцtyц sanany arttyrady // «Zhetisu» Almaty oblystyц цoгamdyц sajasi, £ эleumettik-jekonomikalyц gazeti. - 29 tamyz, 2020 zhyl. - №93-94 (18802). - B. 4. tí 10. Daribaev F.S. Ruhani zha^yru ajasyndasy ЦYЦyцtyц sana Ysymynyц teorijalyц negizi o men azamattardyц ЦYЦyцtyц sanasyn цalyptastyrudyц negizgi maseleleri // «I Mezhdunarodnoe § knizhnoe izdanie stran SodruzhestvaNezavisimyh Gosudarstv/«Luchshij molodoj uchenyj-2020»: ™ I mezhdunarodnaja knizhnaja kollekcija nauchnyh rabot molodyh uchenyh - Nur-Sultan - 2020. ¡E V tom. S. 61-62.
11. Kazav^stan Respublikasynyц Prezidenti K Toцaevtyц 2019 zhyldyц 2 ^rkYjeginde ^ zharijalasan «Syndarly цoгamdyц dialog - Kazaцstannyц tYraцtylyгy men erkendeuin^ negizi» s atty Zholdauy // «Zhetisu universiteti» Almaty oblystyц ^zamdy^sajasi zhastar gazeti. -jj= 26 цyrkYjek 2019 zhyl. - №9 (186) B. 2.
ULI
in
