CC BY
34Дэулетханова Эсия ЭлШгазьщызы,
КР Зац шыгару институты Кщыцтыц мониторинг орталыгы
талдау жэне цщыцтыц мониторинг секторыныц
ага гылыми цызметкерi, зац гылымдарыныц кандидаты
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫ -ЗАЦ ГЫЛЫМЫН ДАМЫТУ МЕН ЦОГАМДЫ РЕФОРМАЛАУДЫЦ НЕГ1З1
Демократиялык мемлекет куру жолына тYCкен ^азакстан Республикасыныц мемлекеттiк курылымындагы соцгы он бес жылда жузеге асырылган сапалы eзгерiстер мемлекеттiц кукыктык жYЙесiн калыптастыру мен баскару нысанын ныгайтуда eзiндiк бiр сара жолга кадам басып келедi. Себеб^ кез келген мемлекет Yшiн Негiзгi Зацныц мацызы зор. Эр елдiц Конститу-циясы зац гылымыныц негiзi жэне кайнар кeзi болып табылады. Ал, мемлекетик тэуелшздтн жариялап, дербес, зайырлы жаца когамдык курылыстыц негiзiн калай бастаган жас ^азакстан мемлекетi Yшiн Негiзгi Зацныц кай багытта, кандай мазмунда жазылып, iске асыры-луы тiптi де аса кажеттiлiк екеш белгiлi. Осындай кажеттiлiктердi игеру максатында колданыстагы Негiзгi Зацга eзгерiстер мен толыктырулар енгiзу аркылы конституциялык реформаныц жYзеге асырылып келе жатканы белгш. Осы барыста ел Президентi Н.Назарбаевтыц: <^з eзiмiздiц казакстандык даму жолымызбен жYрiп келемiз, осы жолмен жYрудi кажет деп тапканбыз. Бiз бiреудiц дайын кeшiрмесiн алуга умтылмай, елiмiз бен халкымызга кажеттi дегендердi гана, жетiлдiре пайдаланудамыз» [1] деген багдарламалык сeзiн басшылыкка алып карастырганда, ^азакстан Республикасыныц 1995 жылгы Конституциясыныц республикалык референдумда жалпы халыктык дауыс беру жолымен кабылдануы, сонымен бiрге уакыт талабына орай конституциялык реформа жYргiзу ^азакстанныц кукыктык мемлекет куру жолындагы казiргi кезецiне сай келетiн конституциялык курылыстыц жаца сатысында тургандыгын айгактайды.
Себебi, ^азакстан Республикасыныц Президентi - Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц 2012 жылгы «^азакстан-2050»: стратегиясы калыптаскан мемлекеттiц жаца саяси багыты» атты ^азакстан халкына Жолдауында «когам
эрбiр кадам баскан сайын демократияландыру мен адам кукыктары саласындагы ец жогары стандарттарга жакындап келедi» жэне «осы максатта жаца 2013 жылдыц eзiнде улттык кукыктык жYЙенi жацгыртудыц кезектi кезецiн бастау керек. Зацнама тек улттык мYДделердi гана коргап кана коймай, каркынды дамып отырган халыкаралык кукыктык ортамен де Yйлесуге тиiс. Yкiметке жария, сондай-ак жеке кукыктыц барлык базалык салаларында бiздiц кукык жYЙемiздiц бэсекелесттн арттыру жeнiнде жYЙелi шаралар кабылдауды тапсыра-мын» [2] - деген тужырымдары аркылы удайы жацгырту YДерiсiнiц мемлекеттiц эволюциялык даму жолында каншалыкты кажет екендiгi айгакталады.
Олай болса, ^азакстан тэуелсiз мемлекет ретшде eз елi Yшiн eз кундылыктарын eзi аныктауга кукылы, ол дегешщз демократиялык когам калыптастыру жолында не, кашан, калай жэне кандай тобектшкте iске асырылуы керек деген мэселенщ шешiмiн табуга келiп тiреледi. <^ркатар елдердегi мемлекеттiк баскару жYЙесiнiц трансформациялануын талдау барлык мемлекеттер Yшiн бiрдей табысты болатын жалпы реформалау жолдарыныц жок екендiгiн кeрсетедi. Эрбiр ел Yшiн оцтайлы болатын реформалау Yлгiсi реформага карай жылжытатын се-бептер мен кYштердi егжей-тегжейлi аныктауды талап етедi» [3, 41 б.] деген ^з^расты талдап карастырар болсак, ^азакстан Республикасыныц жаца даму сатысыныц жаца децгейiне сэйкес келетiн кукыктык жYЙенiц кажет болуына орай ^азакстан Республикасында жYргiзiлген конституциялык реформаныц непзп кезецi болып есептелетiн 1995-1998 жылдар аралыгында ^азакстанныц казiргi даму багдарын куру процесi басталган реформага кезек келген едг Ол ец алдымен, колданыстагы Конституцияныц ережелерiмен айкындалады.
1995 жылгы Непзп Зацды эзiрлеуге
1990 жылгы 25-казандагы «Казак ССР-нщ мемлекеттiк егемендт туралы Декларация»,
1991 жылгы 16-желтоксандагы «Казахстан Республикасыныц мемлекеттiк тэуелсiздiгi туралы» конституциялык зац, сондай-ак 1993 жылгы Казахстан Республикасыныц Кон-ституциясы сиякты зац актiлерi негiз болды. Жацадан кабылданган Конституция туралы Казахстан Республикасыныц Президентi Н. Назарбаевтыц: «1995 жылы кабылданган Конституция Казакстанда реформалар жYргiзуге куатты импульс бердЬ> деген тужырымы мем-лекетте жаца даму кезещ басталгандыгын жария етп [4, 91 б.]. Казiргi кезде элемнщ мемлекеттiк жэне аумактык курылым нысаны, саяси, экономикалык жэне мэдени жагынан эртYрлi 100-ден астам елiнде ез Конституци-ясы бар. Мемлекеттщ негiзiн калаушы зацы ретiнде Конституцияныц тарихы екi гасырдыц койнауында жатыр. Алгашкы, ец кене, бiрак элi кYнге дейiн колданыста журген, бiршама езгерiстерге ушыраган (кебiне толыктырулар), бiрак магынасы бурынгы калпында калган Конституция, бул 1787 жылы кабылданган АКШ Конституциясы. Колданыстагы кептеген Конституциялардыц магынасы уксас, деген-мен олардыц барлыгыныц тиiстi елдердiц саяси, мэдени, дши, элеуметтiк, этникалык, та-рихи жэне баска да ерекшелiктерiне карай, ез айырмашылыктары бар.
Когамда орын алган бiр пiкiр ретiнде бiздiц Негiзгi Зац бiрнеше рет езгерюке ушырады, ол дурыс емес деген кезкарасты жокка шыгаруга болады. Бул пiкiрдi жактаушылар АКШ Кон-ституциясын Yлгi етiп алады (АКШ Конституциясы бYгiнгi кYнi элемдегi ец кене колданыстагы зац ретвде калып келедi). Мундай турактылыкты англосаксондык кукык жYЙесiнiц ерекшелiктерiмен тYсiндiруге болады. Талдап айтар болсак, бул елде (АКШ) Конституцияга енгiзiлетiн езгерiстер оныц мэтiнiне кiргiзiлмейдi, ал оган косымша ретiнде белгiлi бiр немiрлеу тэртiбiмен берiледi. Оныц жекелеген штаттарында ез зацдары эрекет ететiн болгандыктан, АКШ Конституциясыныц турактылыгы сол аркылы камтамасыз етiледi. Сондыктан, Конституция эрекет етуi Yшiн ол елдiц шын мэншдеп жагдайын, халыктыц кукыктык мэдениет децгей мен когамдык емiрдiц кептеген факторларын ескеруi кажет. Мэселен, Казакстан Республикасыныц Непзп Зацы тэуелаздш жылдарында бiрнеше мэрте езгерiске ушырады. Осыдан 2 гасырдай бурын осы замангы демократияныц негiзi калана бастаган туста, зацдар мен Конституцияга
жш езгерiстер енпзущ колдамайтын Америка президентi, Тэуелаздш Декларациясыныц авторы т. Джефферсон «зацдар мен адам-зат институттары адамзат акыл-ойыныц озык жетiстiктерiмен кол устаса жYPуi тшс» деп жазган екен [5, 9 б.]. Осындай езгерiстердiц не Yшiн туындайтындыгы, оларды талдау жол-дарын теоретик-конституционалист галым F. Сапаргалиев ете эдiл талдап еткен, оган кандай-да бiр тужырым алып-косу артык болар едi. «Когамдык катынас ылги да козгалыста, езгерiсте болады, сондыктан конституциялык нормаларды езгерту кажетпп де туындай-ды. Мундай процесс етпелi Yлгiдегi когамга тэн кубылыс. Нак осындай когамда тYбегейлi езгерiстер мейлшше тез жэне жиi жYредi. Бул процестщ Конституцияныц жагдайына эсер етпеуi мYмкiн емес. Осыны ескере отырып, еткеннен де сабак алу керек. Конституцияныц турактылыгын, оныц беделiнiц жогарылыгын камтамасыз ету Yшiн мундай кажеттшк туган жагдайда Конституцияга езгерiстер мен толыктыруларды Конституцияга косымша бо-латындай етiп, жеке ерекше нормативтiк акп ретiнде ресiмдеу керек. Мундай кезкарастыц бiркатар сэттi жактары бар. Бiрiншiден, Казакстан Республикасы Конституциясыныц курылтайшылык сипаты сакталады. Шын мэшнде, Казакстан Республикасыныц Конституциясы, бiрнеше ондаган, жYЗдеген жылдар-дан берi емiр сYретiн мемлекеттiц катардагы кезекп Конституциясы емес. Ол жаца курылым мен баскару нысандарымен, когамныц экономикалык курылысыныц жаца негiздерiмен мYлдем жаца Yлгiдегi мемлекеттi курды. 1995 жылгы Конституция Казакстан мемлекетшщ нак казiргi кезендегi калыптасуы мен дамуыныц тарихи езгерiстерi аясында туды. Сондыктан, ол езше айрыкша мукият карауды, нак осындай тYрiнде, кабылданган кYЙiнде сакталуын та-лап етедi. Конституцияга деген курмет сезiмiн калыптастыру, урпактардыц алдында оныц беделiн туракты кетеру Yшiн де мацызды» [6, 31-32 б.].
Осылайша, 2007 жылгы конституциялык реформаныц мазмуны жагынан ел емiрiне елеут езгерiстер алып келгендiгiн айтуга болады. Осы кезец аралыгында кец келемде жумыстар жYргiзiлдi, келешекте жасалатыны каншама. Демек, ендiгi жерде зацдарды гана езгертiп коймай, халыктыц саяси жэне кукыктык мэдениетш де кетеру беру керек. Республиканыц тэуелспздш алган жылдарында Елбасымыз Н. Назарбаев кептеген саяси жетiлдiрудi жYзеге асырды, соныц нэтижешнде мемлекеттiлiк негiздерi калыптастырылды, кукыктык мем-
лекет пен азаматтык когам куру Y™h кажетп алгышарттар жасалды, сонымен 6ipre елдщ болашакта даму багыты айкындалды. Шетелдiк сарапшылардыц niKipi бойынша Республика-ны api ^арай демократияландыру багдарламасы Казакстандагы тежемелiк жэне тепе-тецщк жYЙесiн айтарлыктай нык орныктырады, эpi Казахстан Республикасыныц Пpезидентi Н. Назарбаев мемлекетпк баскарудыц казакстандык Yлгiсiн жетiлдipу Yшiн куатты ipгетас жасау-да деп есептейд1 Кабылданган iс-шаpалаpды юке асыру бYкiл Казахстан когамына игшк алып келетiн жолмен демократияны дамытуга мYмкiндiк беpедi. Академик С. Зиманов 1996 жылдыц взiнде: «^шп мемлекет» жэне «^шп пpезиденттiк билiк» деген угымдарды арала-стырмау керек. Казакстан ец болмаганда iшкi уйымдастыруында ^шп мемлекет болуы Yшiн ондаган жылдар керек, ал кYштi пpезиденттiк билш бYгiн керек деген эдiл тужырым жасаган едi [7, 225 б.].
Казак елi мiне осылайша, бipтiндеп эволюциялык даму жолымен демократиялы азаматтык когам калыптастыру жолында келедi деп айта аламыз. Мемлекеттiц осындай жолмен дамуыныц дурыстыгы жайлы казактыц квpнектi агартушыларыныц бipi, ойшыл-ре-форматор А. Байтурсынулы взiнiц саяси-кукыктык тужырымдамасында «вркениетп, демократиялык кукыктык мемлекет куруды эволюциялык дамудыц нэтижесiмен байланы-стырып карап, реформаларды iс жYзiне асыру аркылы прогреске жетудi» [8, 85 б.] квксеген екен. Бул тужырым тэуелсiз Казакстан когамы Yшiн де взектiлiгiн жоймайды. Осындай квзкарасты нактылап айтар болсак, катардагы зандарга караганда Конституция кукыктык турактылык сиякты артыкшылыкты касиетке ие. Баскаша айтар болсак, Конституцияда бекiтiлген конституциялык курылымныц негiздеpi ел дамуындагы узак меpзiмдi кажеттiлiктеp мен тенденцияларды камтитын болгандыктан, турактылык пен взгеpiссiз жагдайда болуы тшс. Дегенмен, дэстYpлi деп атауга болатын бул фактор бiздiц Конституциямыздыц турактылыгын аныктаудагы жалгыз касиет емес. Егер Негiзгi зацда халыктыц демократия мен ерюндшке карай умтылысы тарихи жэне стратегиялык жагынан квршю таппаса, халыктыц мYДдесiн жYзеге асыруга кедеpгi келтipсе, онда мундай Непзп Зац ел Yшiн объективтi бола алмайды. Бiздiц бул квзкарасымыздыц дурыстыгын профессор С. Ударцевтыц мына тужырымдамасы да одан api нактылай тYседi: «Конституция, оны акылмен колдана бiлгенде - даму, взгерту элеуетш коса алганда Yлкен элеуетке ие... Оны
кажеттшкшз взгертпеу керек, бipак кей кезде ол керек те. Саяси реформалардыц эpбip жаца са-тысы экономиканыц, азаматтык когамныц даму децгешмен, халыктыц саяси жэне кукыктык мэдениепмен тыгыз байланысты болуы тшс»
[9].
Эрине, баршага ортак эдш де, iзгiлiктi зац Yстемдiк куратын демократиялык кукыктык мемлекет идеясы, кагидалары мен теориясы - сан гасырлык вpкениеттiк даму барысыныц жемiсi бiздiц когамымызга келiп жеткенiнен беpi квп уакыт вте койган жок. Конституцияны кабылдау, реформалар жYpгiзумен конституциялык кукыктык мемлекетп куру пpоцесi аякталмайды, кеpiсiнше iс-жYзiнде, жаца каркынмен бастала-ды. Конституцияныц еpежелеpi зацдык кYшiне енген соц, оган карама-кайшы келетiн барлык квpiнiстеp жойылуы тиiс. Конституция сол аркылы ю жYзiнде эрекет етушi жэне Yздiксiз, туракты жумыс iстеушi кужатка айналады.
Сондыктан, колданыстагы Конституцияныц нарыктык элеуметтiк-экономикалык реформаларды жYpгiзуге ipгетас болуымен катар, когамды демократиялык саяси-кукыктык жетiлдipудiц куатты кайнар квзi болгандыгын атап вту кажет, сол аркылы кукыктык жэне эволюциялык режим аясында осы замангы мемлекеттiк-кукыктык курылымныц квптеген мэселелерш де шешуге кол жетюзшдь Колданыстагы конституциялык жYЙенiц тиiмдi эрекет етш жаткандыгына ец алдымен саяси турактылык пен Казакстан когамындагы азаматтык келiсiмдi айтуга бола-ды.
Дегенмен де, «Конституция непзшде туын-дайтын карым-катынастар негiзгi екi тенденци-ямен сипатталады: бip жагынан, бiз когамдык вмipдiц квптеген салаларыныц либерализа-циялануын байкаймыз, ол элеуметтiк карама-кайшылыктардыц ушыгуына алып келедi, екiншi бip жагынан мемлекетпк билiктiц когам мYДдесiнен эpi карай окшаулануы жYPуде» деген А. Караевтыц свзiмiн де келiспеуге болмайды [10, 98 б.]. Мемлекетте осындай жагдай туында-мауы Yшiн Конституцияны эpi карай жетiлдipу кажеттiлiгi де орын алып келе жатыр, вйткеш ол болып жаткан элеуметтiк-экономикалык трансформацияныц аукымы мен каркынымен де, Конституцияныц взшщ нормаларымен де айкындалып отыр.
Сол себептi де, элемдш вpкениеттiц ец жогаргы жетiстiктеpiнiц бipi кукыктык мемлекет тужырымдамасын казipгi кезде бYкiл элем мойындап отыр. Осы мэселеге катысты, американдык кукыктанушы Лоуренс Фрид-мэн: <^з Конституцияныц ыкпалы туралы свз еткенде, Конституцияныц бар-жогы кагаз
екендш бiздщ есiмiзде туруы керек. Оныц сeздерi мен свйлемдерiнде сикыр жок. Америка Конституциясыньщ e3i куатты емес, ал конституциялык жYЙесi куатты. Бул жуйе, бiрiншiден, ^огамныц Конституцияга деген катынасынан, ал екiншiден, Конституцияныц айналасындагы тэртiп пен институттардыц Yлгiсiнен куралады» [11, 18 б.] деп айтканындай, таяу болашакта Казахстан мемлекетi де конституциялык жYЙесiн жаца даму сатысы-на кeтеретiндiгiн жэне Казакстан Республика-сы Президентшщ 2010 жылгы Жолдауында: «жаца он жылдыкта 6i3 eзiмiздiц экономикалык жоспарларымыздыц табыстарын дэйектi саяси жацгырту аркылы бекемдеп, саяси жYЙемiздi жетiлдiрудi жалгастырамыз. Жэне мунда кукыктык реформа мацызды рвл аткаратын болады» [12] деп айтылганындай, бул салада да Yлкен eзгерiстер мен жацгырту процесшщ одан эрi жалгаса беретшдт, сeйтiп, Казакстан Республикасыныц демократиялык, зайырлы, кукыктык жэне элеуметпк мемлекет ретiнде
орныгуына кызмет ете беретшдтне сешммен караймыз.
Бул ce3ÎMÎ3re ел Президентiнiц 2012 жылгы Казакстан халкына Жолдауындагы YKiMeTKe 2013 жылы берiлген тапсырмалары Heri3 бола алады, атап айтканда, «Кылмыстык жэне Кылмыстык-ic жYргiзу зацнамаларын реформа-лауды бастау керек. Iлгерi iзгiлендiруге, оныц шшде, экономикалык кукык бузушылыкты кылмыссыздандыруга мацыз беру керек, Парла-ментке 4 жаца кодексп: Кылмыстьщ-ю жYргiзу, Кылмыстык, Кылмыстык-орындаушылык жэне Экiмшiлiк кукык-бузушылык туралы кодекстi эзiрлеп, енгiзу керек. Бул езекп зац актiлерiнiц кабылдануы кылмыстык сот iсiн жYргiзудi жэне, ец алдымен, кылмыска карсы мемлекеттiц кYрес саясатын тужырымдык тургыдан жацгыртады, бiздiц кукыктарымызды казiргi сын-катерлерге ез дэрежесшде эрекет жасайтындай децгейге кетередЬ> [2] - деген тужырымдамалык ой-лары мемлекет дамуына кезектi тыц сершлю беретiндiгi сeзсiз деп караймыз.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Назарбаев Н.Э. Казакстанды демократияландырудыц жаца кезецi - еркш демократиялык когамды жедел дамыту: Казакстан Республикасы Президентi Н.Э. Назарбаевтыц Казакстан Республикасы Парламентi Палаталарыныц бiрлескен отырысында сeйлеген сeзi. (Астана: 2007, 16 мамыр) // Егемен Казакстан. - 2007. - 17 мамыр. - № 128.
2. Назарбаев Н.Э. «Казакстан-2050» Стратегиясы калыптаскан мемлекеттщ жаца саяси багыты»: Казакстан Республикасыныц Президент - Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц Казакстан халкына Жолдауы. (Астана: 2012, 14 желтоксан) // «Зац» деректер коры.
3. Канаев С., Нурмагамбетов А. Некоторые вопросы реформирования государственного управления // Саясат-Policy. - 2008. - № 4 (апрель). - С. 41-46.
4. Назарбаев Н.А. Казахстанский путь. - Караганда: ТОО «Арко», 2006. - 372 с.
5. Джефферсон Т. О демократии. / Сост. Падовера К. - СПб.: Лениздат, 1992. - 335 с.
6. Сапаргалиев F. Казакстан Республикасыныц Конституциялык кукыгы: Академиялык курс. 2-басылым. - Алматы: Жет Жаргы, 2004. - 480 б.
7. Зиманов С. Конституция и Парламент Республики Казахстан. - Алматы: Жет Жаргы, 1996. -352 с.
8. взбекулы С. Казакстанныц саяси-кукыктык ой-птр тарихыныц eзектi мэселелерi. - Алматы: Бшм, 2004. - 128 б.
9. Ударцев С.Ф. Некоторые вопросы конституционного развития Казахстана в современный период: тезисы докл. на пленарном заседании науч.-практич. конф.: «Конституционные инициативы Президента страны - фактор дальнейшего развития демократии». (Астана: 2009, 28 августа). // Интернет-ресурс //http://www.dp - adilet.kz.
10. Караев А.А. Верховенство и восприимчивость Конституции Казахстана // Казакстан Республикасы Конституциясыныц 10-жылдыгына арналган Казакстан Республикасыныц кукыктык мемлекет ретшде калыптасу жэне даму мэселелерк халыкаралык Fыл.-тэжiрибелiк конф. материалдары. - Алматы, 2005. - 96-106 б.
11. Альмадиев Б. Законность как государственно-правовой режим: логика перемен // Фемида. -2002. - № 2. - С. 18-21.
12. Назарбаев Н.Э. Жаца он жылдык - жаца экономикалык eрлеу - Казакстанныц жаца мYмкiндiктерi: Казакстан Республикасы Президентшщ 2010 жылFы 29-кацтардаFы Казакстан халкына Жолдауы // Егемен Казакстан. - 2010, 30 кацтар. - № 33-35 (25881).
Мацалада Казацстан Республикасы Конституциясыныц конституциялыц цурылыстыц турацтылыгына, цогамды демокартиялыц дамыту менреформалау багытына нег1з болатындыгы талцыга mYdn, царастырылган.
ТYйiн свздер: адам цуцыцтары, азаматтыц цогам, конституциялыц цурылыс, конституциялыц реформа, цуцыцтыц ЖYйенi жацгырту.
В статье автор рассматривает Конституцию Республики Казахстан как основу стабильности конституционного строя и демократического вектора развития и реформирования общества.
Ключевые слова: права человека, гражданское общество, конституционный строй, конституционная реформа, модернизация правовой системы.
The author of the article views the Constitution of the Republic of Kazakhstan as the corner stone of stability of the constitutional system and democratic vector of society development and reforming.
Keywords: Human rights, civil society, constitutional system, constitutional reform, legal system modification
Эсия ЭлiмFазык;ызы Дэулетханова,
КР Зац шыгару институты Кукьщтьщ мониторинг орталыгы талдау жэне кукьщтьщ мониторинг секторыньщ ага гылыми кызметкер^ з.г.к.
^азакстан Республикасыныц Конституциясы - зац г^ьлымын дамыту мен к^амды реформалаудыц ^mi
Даулетханова Асия Алимгазиевна,
старший научный сотрудник сектора анализа и правового мониторинга Центра правового мониторинга Института законодательства РК, к.ю.н.
Конституция Республики Казахстан - основа реформирования общества и развития юридической науки
Dauletkhanova Asyа Alimgaziyevna,
senior research fellou sectors of the Center of legal monitoring Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan, c.j.s.
Republic of Kazakhstan constitution is a foundation of society development and development of legal sience
