CC BY
41
Article-submission - Таныстыру мацаласы - Статья-представление Тэуелаз Казакстандагы сайлау жэне саяси бэсекелестш
DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-1-108-115 Нурымбетова Гулшат Рамазанкызы
саясаттану гылымдарыныц докторы, профессор, Абай атындагы Каз¥ПУ. Алматы Казахстан Республикасы. E-mail: gulshat_nurymbet@mail.ru
Авдатпа. Ма^алада автор бэсекелестiк, саяси бэсекелестiк угымдарын ой елегiнен вткiзе отырып, саяси бэсекелестктщ демократиямен тыгыз байланыстылыгын кврсеткен. Саяси бэсекелестктщ бiр тетiгi ретшде сайлау, сайлау процедурасы, орталыщ жэне жерплкт бил^щ сайланбалы органдарына азаматтардыц вкiлдерiн еркiн сайлауы екенi непзделген. «Электоралдыщ партиялардыц тиiмдi саны» мен «парламент™ партиялардыц тиiмдi саны» партияаралыщ бэсекелестктщ твмен екенiн кврсетедi. Тэуелаз Каза^стандагы сайлау ^орытындыларын талдау демократияныц дамуы Yшiн азаматтардыц саяси ^атысуы гана емес, сондай-а^ жогары саяси бэсекелестк ^ажет екенiн кврсетедi. Автор Т.Ванханен формуласын пайдалана отырып, электоралдыщ белсендiлiк пен электоралдыщ бэсекелестктщ непзшде Каза^стандагы демократияландыру индексiн аны^таган. Демократия вмфшец болуы Yшiн азаматтардыц саяси белсендтп де, ашыщ саяси бэсекелестк те болуы тиiс. ТYЙiн сездер: саяси ^атысу; демократияландыру; электоралдыщ белсендiлiк; электоралдыщ бэсекелестiк; демократияландыру индексi; электоралдыщ партиялардыц тиiмдi саны; парламенттiк партиялардыц тиiмдi саны
Elections and political competition in independent Kazakhstan Nurymbetova Gulshat Ramazanovna
doctor in political sciences, full professor, Kazakh National Pedagogical University named after Abai. Almaty, Kazakhstan. E-mail: gulshat_nurymbet@mail.ru
Abstract. This article deals with such categories of political science as "competition" and "political competition", democracy, indices of democratization, their interconnection and interdependence. Effective mechanisms of political competition are elections, electoral process, free elections of citizens' representatives to elective bodies of central and local authorities. The effective number of parliamentary parties and the effective number of electoral parties in Kazakhstan show a low level of inter-party competition. An analysis of the results of the past elections in Kazakhstan shows that for the development of democracy it is necessary not only political participation of citizens, but also high political competition. The author, using the formula of T. Vanhanen, determines the democratization index in Kazakhstan. For democracy can not exist without political activity of citizens and political competition. Key words: Political participation; democratization; electoral activity; electoral competition; democratization index; effective number of parliamentary parties; effective number of electoral parties.
Выборы и политическая конкуренция в независимом Казахстане
Нурымбетова Гулшат Рамазановна
доктор политических наук, профессор, КазНПУ им.Абая, Алматы, Казахстан. E-mail: gulshat_nurymbet@mail.ru
Аннотация. В данной статье рассматриваются такие категории политологической науки, как «конкуренция» и «политическая конкуренция», демократия, индексы демократизации, их взаимосвязь и взаимозависимость. Действенными механизмами политической конкуренции являются выборы, избирательный процесс, свободные выборы представителей граждан в выборные органы центральных и местных властей. Эффективное число парламентских партий и эффективное число электоральных партий в Казахстане показывает низкий уровень межпартийной конкуренции. Анализ результатов прошедших выборов в Казахстане показывает, что для развития демократии необходимо не только политическое участие граждан, но и высокая политическая конкуренция. Автор, используя формулу Т. Ванханена, определяет индекс
демократизации в Казахстане. Ибо демократия без политической активности граждан и политической конкуренции существовать не может.
Ключевые слова: политическое участие; демократизация; электоральная конкуренция; электоральная активность;, индекс демократии; эффективное число парламентских партий; эффективное число электоральных партий.
эож/удк 11.15.31
Тэуелаз Казакстандагы сайлау жэне саяси бэсекелеспк
Г.Р. Нурымбетова
Юрюпе. Ашык ерюн сайлаудыц болуы, партияаралык бэсекелест демократиялык тэртттщ басты белгiлерi. Демек, саяси бэсекелестiк пен демократиялык даму езара тыгыз байланысты. ^азакстанда саяси саладагы бэсекелестiкке тэуелаздк тусында мYмкiндiк туды. Бiз басты мэселеге кешпестен бурын зерттеу барысында колданылатын угымдарды аныктап, нактылап алайык. Бiрiншi кезекте бэсекелестiкке токталайык. «Бэсекелест» латын тiлiнен аударганда бiрiгiп жYгiру, жарысу дегендi бiлдiредi. Бэсекелес-т кебiнесе экономика саласымен байланысты карастырылады. Саяси бэсекелестiк саяси жYЙелер мен режимдер сипатыныц бiрi болып табылады. Саяси бэсекелестктщ болуы саяси жYЙенщ даму децгейЫщ мацызды керсетюштерЫщ бiрi. Саяси бэсекелестiк билiкке ие болу Yшiн жYретiн саясат саласындагы бэсекелест, оныц нэтижесiн бэсекелесушiлер емес Yшiншi бiр жак аныктайды. Саяси бэсекелест саяси нарыкпен тыгыз байланысты, ол саясаткерлердщ саяси идеялары мен багдарламаларыныц сайлауалды кYресiнен керiнiс табады. Саяси бэсекелестктщ негiзгi тетiгi - сайлау процедурасы, орталык жэне жергiлiктi билктщ сайланбалы органдарына азаматтардыц екiлдерiн ерюн сайлауы. Саяси бэсекелестктщ сипаты мен динамикасы азаматтардыц саяси куктары мен ерюндктерЫщ, олардыц мемлекеттiк жэне жергткт билiктi калыптастыруга катысты куктарыныц сакталуымен, олардыц коргалуымен тiкелей байланысты жэне сонымен аныкталады. Саяси бэсекелестiк демократиялык кундылыктарды жетiлдiрiп, ныгайтатын тетктердщ бiрi. Демек, саяси бэсекелестiк демократиялык когамга тэн. Себебi когамныц барлык саласына бакылау орнатылган тоталитарлык баскару жагдайында саяси бэсекелестiк туралы сез ету мYмкiн емес едi.
Жалпы казiргi кезеиде экономикалык бэсекелестiк, кукыктык саладагы бэсекелестiк, бiлiм саласындагы бэсекелестiк, элеуметт институттар бэсекелестiгi, идеялар бэсекелестiгi туралы жи айтылады. Мысалы, бэсекеге кабтетт маман дайындау, бэсекеге кабiлеттi улт т.с.с. Бул мэселенщ бiздщ елiмiз Yшiн де езектi екенiн Н.Назарбаевтыц «К^рп таида жеке адам гана емес, тутас халыктыц езi бэсекелк кабiлетiн арттырса гана табыска жетуге мYмкiндiк алады» деген сездерi дэлелдей тYCкендей (Назарбаев, 2017).
Сайлау, саяси бэсекелеслк. Саяси гылымда саяси жуйенщ дамуы мен демократиялык курылыстыц эркилы кырларын, соныц iшiнде саяси бэсекелестД камтитын эртYрлi демократия индекстерi калыптастырылган. Соган CYЙене отырып, тэуелсiз ^азакстан жагдайындагы саяси бэсекелестiктi аныктап керелк. Саяси бэсекелестктщ басты тетiгi сайлау дедк.
^азакстанныц заманауи сайлау жYЙесiнщ негiзi 1995 жылы кабылданган Конституциямен каланды. Конституцияныц енгiзген жацалыктарыныц бiрi - екi палаталы, Сенат жэне Мэжтютен туратын, парламенттщ курылуы болатын.
^азакстан Республикасында Конституция бойынша ерюн сайлаулар халыктыц телей еркiн бтд1рудщ бiрден бiр жолы. Сайлау кукы Республика азаматтарыныц сайлауларга ез ерюмен жэне ашык катысуына кепiлдiк бередк ^азакстан Республикасыныц конституциялык зацына сэйкес жалпыга бiрдей, тец жэне тете сайлау непзЫде Президент, мэжiлiс жэне мэслихат депутаттары сайланады. Сенат депутаттары жанама сайлау кукыгы негiзiнде жасырын дауыс беру жолымен сайланады.
Сайлау кандай принциптер негiзiнде уйымдастырылганы керсетюш болуы керек. Себебi, кецестк дэуiрде де сайлаулар уйымдастырылган, азаматтар сайлауга катысуга жэне сайлануга кукылы болды. Тiптен сайлаушылар сайлауга 99-100% дей1н катысып отырган. Бул сайлау наукандарыныц тэрт1пт1 зацдастыру, саяси элеуметтенд1ру мен саяси агартушылык куралы болганы тYсiнiктi. Себеб1, сайлау езЫщ нег1зг1 м1ндет1н орындай алмады, ягни адамдарга ез ектдерЫ тацдау мYмкiндiгiн берген жок. Сондыктан, кецестк дэуiрде азаматтар сайлауга катысуды ездерЫщ еркiн бiлдiруден герi мiндетi ретiнде кабылдады. Сайлаушылар баламасыз, жогарыдан усынылган бiр гана Yмiткерге дауыс беруге тиiс болды. Ал 1991-2017 жылдар аралыгында ^азакстанда еткен Президент™, Парламент мэжiлiсiне жэне мэслихат сайлауларына келетiн болсак, олардыц басты айырмашылыгы сайлаулардыц еркiн, бэсекелестiк непзде уйымдастырылуында.
БYгiнгi кYнi Сайлау туралы зацга сэйкес Орталык сайлау комиссиясы зацмен талап етiлетiн кужаттары болган жагдайда Президенттiкке Yмiткерлер нешеу болса да, Мэжтю жэне мэслихат депутаттыгына кандидаттардыц кез келген санын ^ркеуге тиiс. Сайлау комиссиясы тiркеуден бас тарткан жагдайда Yмiткер Орталык сайлау комиссиясына немесе сотка шагым жасауга кукылы.
Сондыктан осы 1991-2017 жылдар аралыгында еткен сайлаулардыц бэсекелестiкке непзделуЫщ бiр белгiсi сайлау додасына тYCкен Yмiткерлер санына катысты. Осы уакытта колданыста болган ^азакстан Республи-касындагы сайлау туралы зацга сэйкес Президента жэне Парламент депутаттарын сайлау кезЫде дауыс беруге катыскан сайлаушылардыц елу пайызынан астамыныц дауысын алган; ал кайта дауыс беру кезiнде баска кандидатка караганда дауыс беруге катыскан сайлаушылардыц дауыс саныныц кепшiлiгiн алган, ал мэслихаттардыц депутаттарын сайлау кезЫде баска кандидаттарга караганда дауыс беруге катыскан сайлаушылардыц-дауыс саныныц кепштИн алган кандидат сайланган болып саналатын едi (^азакстан Республикасындагы, 2004). Осы мажоритарлык сайлау жYЙесi
1998 жылга дейiн сакталды.
Зац ережелерi сайлау додасына тYсушi Yмiткерлер санын кебейтт, сайлауалды бэсекенi жандандырды. Мысалыга, ^азакстанда 1991 жылы еткен алгаш Президент™ сайлауда бiр гана Yмiткер болганы белгiлi. Ал 1999 жылгы сайлауга терт Yмiткер тYCтi. 2005 жылгы сайлауда 18 Yмiткердiц бесеуi гана ресми тiркеуден ете алды. 2011 жылгы президенттiк сайлауда алгашында 22 Yмiткер талаптанды, соныц iшiнен 4 Yмiткер гана Орталык сайлау комиссиясынан тiркеуден ете алды. 2015 жылы сайлауга 3 Yмiткер тYCтi. МЫеки, езiмiз керiп отыргандай президенттiкке Yмiткерлер саны бiрде кебейiп, бiрде азайып отырган.
Парламент Мэжiлiсiне сайлауга келер болсак, онда 1995 жылы желтоксан айында еткен сайлауда - 67 мандатка 285 Yмiткер (Сообщение ЦИК, 1995),
1999 ж. казан айында - 67 мандатка 566 Yмiткер болган (Сообщение ЦИК, 1999), 2004 ж. кыр^йектеп Парламент Мэж^анщ депутаттыгынан Yмiткер
ретЫде 67 мандату 513 адам усынылган (^уланбай, 2004). Сонымен, 1995 ж. бiр мандатка - 4, 1999 ж. - 8, 2004 ж. - 7,6 Yмiткерден келт отыр.
Парламент Мэжiлiсi депутаттарыныц курамындагы партия мYшелерiнiц саны да дэл осы 1999 жылгы сайлаудан кешн тYбiрiмен eзгердi. Егер 1995 жылгы сайлау нэтижесiнде Парламент Мэжiлiсiнде саяси партия мYшелерi -61,2% кураса, ал 1999 жылгы Парламент Мэж^анде - 84,4% курады. Бул, эрине, 1998 жылгы К;Р Сайлау туралы зацына енгiзiлген eзгерiстермен байланысты едк Сайлау туралы зацга енгiзiлген езгерютерге сэйкес саяси партияларга Парламент Мэж^анен пропорционалдык негiзде сайланатын 10 орын берiлдi. Ягни, елiмiзде аралас сайлау жYЙесi калыптасты. 2007 жыл-дан бастап пропорционалдык жYЙеге кeштiк.
Сайлау жэне саяси партиялар. Сайлау Yдерiсiне катысушы партиялардыц барлыгы бiрдей сайлау барысына ыкпал ете алмайды жэне олардыц барлыгы бiрдей сайлаушы Yшiн мацызды болмауы мYмкiн. Сондыктан, саяси гылымда саяси партиялар мен уйымдардыц катысуын багалау мак-сатында, олардыц жалпы «катысушылар санынан» баска «партиялар мен козгалыстардыц тиiмдi саны» тYсiнiгi колданылады. Ягни, сайлауга катыскан саяси партиялар мен козгалыстардыц жалпы санын емес, олардыц тиiмдi санын есептеп шыгаруга болады. Алгаш партиялардыц «тиiмдi санын» аныктауды 1979 ж. Макку Лааксо мен Рейн Таагепер усынды.
Осы формуланы колданып ^азакстан Республикасы Парламент Мэжтн сiндегi шынайы сайлау блоктары мен саяси партиялар санымен, олардыц тиiмдi саны арасындагы сэйкестiлiктi аныктап кeрелiк. Бул ез кезепнде партиялык алацда калыптасып отырган жагдайды, бэсекелестiк децгешн аныктауга мYмкiндiк бередi.
1999 жылы Парламент Мэж^ане депутаттарды сайлауга 9 саяси партия катысканымен, партиялардыц тиiмдi саны 1,25 кураган. Партиялардыц тиiмдi санын есептеу бiзге казакстандык саяси шындыкты, ягни, кеп-партиялык жYЙенiц жеттмей отырганын дэлелдей тYседi. 2004 жылы ^з айында еткен Парламент Мэж^ане депутаттарды сайлауга 8 саяси партия мен 2 саяси блок катысты, бiрак 1999 жылмен салыстырганда партиялардыц тиiмдi саны (1,08 курайды) одан эрi тeмендегенiн кeремiз. Ендi 2007 жылгы Парламент Мэжiлiсiне сайлау нэтижеане келер болсак, онда келесi нэтижен кeремiз. Сайлауга катыскан 7 саяси партия арасынан парламенттегi орын, ец басым дауыс жинаган, «Нур-Отан» партиясыныц еншiсiне тидi. Сайлау нэтижесi бойынша партиялардыц тиiмдi саны 1,02 курайды. 2012 жылы - 7 саяси партия, 2016 жылы - 6 саяси партия катысканына карамастан, партиялардыц тиiмдi саны - 1.
Жалпы жогарыда кел^ртген Парламент Мэжiлiсiне сайлау нэтижелерi партиялардыц тиiмдi саныныц бiрте-бiрте тeмендегенiн кeрсетедi. 6рi бYгiнгi ^нп елiмiздегi партиялык жуйеде калыптасып отырган жагдайды, ягни -басым партиясы бар кeппартиялык жYЙенiц калыптасуын ацгарткандай.
Qрi карай, зерттеушiлер (Лейпхарт т.б.) «тиiмдi санды» сайлау YДерiсi -мен парламенттеп орынды бeлуге катысты пайдалануды усынады. Саяси Yдерiске ыкпал ететЫ партиялар санын аныктау Yшiн «электоралдык партиялардыц тиiмдi саны» мен «парламент™ партиялардыц тиiмдi саны» кeрсеткiштерi колданылады.
1999 жылгы Парламент Мэж^ане депутаттарды сайлау нэтижесi бойынша электоралдык партиялардыц тиiмдi саны 6,3% болса, ал парламент™ партиялардыц тиiмдi саны 3,4% курайды. Электоралдык партиялар саны мен жалпы партиялар саныныц арасында алшактык ^п еместiгiне карамастан,
жалпы партиялар санымен парламент™ партиялардыц тиiмдi саны ара-сындагы алшактык жогары. Бул, бiздiцше, сайлау жYЙесiндегi кемштктер-мен байланысты. Мысалы, партиялык тiзiм бойынша сайланатын депутат-тык мандаттыц аздыгы, партиялар Yшiн 7 % кедерпнщ жогарылыгы жэне т.б.
Келес 2004 жылы кыркYЙек айында eткен Парламент Мэжiлiсiне депутаттарды сайлау нэтижес бойынша электоралдык партиялардыц тиiмдi саны 2,4% кураса, ал парламент™ партиялардыц тиiмдi саны 2,1 % курайды.
2007 жылгы Парламент Мэж^ане депутаттарды сайлау нэтижесi бойынша электоралдык партиялардыц тиiмдi саны 1,29% кураса, ал парламент™ партиялардыц тиiмдi саны 1,29 % курайды. 2012 жылгы Парламент Мэж^ане депутаттарды сайлау нэтижеа бойынша электоралдык партиялардыц тиiмдi саны 1,5% кураса, ал парламент™ партиялардыц тиiмдi саны 1,47% курайды. 2016 жылгы Парламент Мэжiлiсiне депутаттарды сайлау нэтижеа бойынша электоралдык партиялардыц тиiмдi саны 1,45% кураса, ал парламент™ партиялардыц тиiмдi саны 1,45 % курайды.
Ендi 1999 жылгы сайлау нэтижелерiмен 2004 ж., 2007 ж., 2012 ж., 2016 ж. нэтижелердi салыстырганда электоралдык партиялардыц тиiмдi саны 6,3%-тен 2,4%-ке, одан 1,29%-га, 1,5%, 1,45%-ке дейiн, ал парламенттiк партиялардыц тиiмдi саны 3,4%-тен 2,1%-ге, одан 1,29%-га, 1,47%, 1,45%-ке дейiн тeмендегенiн кeруiмiзге болады. Мундай нэтижеге 2007 жылгы сайлау принциптерiнiц (пропорционалдык непзде) eзгеруi алып келдi. Пропор-ционалдык жYЙемен салыстырганда аралас жYЙе бойынша eткiзiлген сайлаулар да партиялардыц парламент™ саясатка араласу мYмкiндiгiнiц жогары болганын кeремiз. Сондай-ак кYштi президенттiк билк жагдайындагы пропорционалдык жYЙеде партияаралык бэсекелес™ тeмендеп, басым партияныц билiгi ^шейедк
Электоралдык катысу деигейi, бэсекелестiк денгеш, демократияландыру индексi. Сайлау нэтижелерiн тагы баска кырынан талдап гарелк. Бiз eз зерттеуiмiзде ^азакстандагы демократия децгешн аныктау Yшiн зерттеушi Т. Ванханеннщ демократияландыру индексiн басшылыкка алдык, себебi ол Р.Даль тужырымына CYЙене отырып саяси жYЙенiц демократия-лану децгешн аныктау Yшiн саяси бэсекелес™ пен саяси катысу сиякты гарсетюштерд^ eлшемдердi негiзге алады. Т.Ванханен оны демократияныц пайда болуын жэне ол YДерiстiц когамдагы билiк ресурстарын бeлуден тэуелдiлiгiн зерттеу Yшiн эзiрлеген. Ол заманауи демократиялык когамдарда саяси билк халыктан тэуелдi деген болжамды устанады.
Демократияландыру индексiн аныктай отырып, Т. Ванханен саяси жYЙелердi демократиялык, жартылай демократиялык жэне демократиялык емес деп жктейдк Т. Ванханен бiрiншi индикатор - бэсекелес™ децгейiн (К) парламент™ немесе президенттiк сайлаулар кезiндегi кЫ^м жэне оппозициялык партиялар жинаган дауыс бeлiгiмен аныктайды. Бул бeлiк жYЗден eкiметтiк партия жинаган дауыс пайызын алып тастау аркылы есептеледi.
Екiншi индикатор - электоралдык катысу децгейЫ (У) сайлауга катыскан тургындар бeлiгi ретiнде аныктайды. Пайыздык бeлiк тургындардыц сайлау кукы бар санымен емес, жалпы тургындар санымен есептеледi.
МЫеки, осы екi индикатор негiзiнде Т. Ванханен демократияландыру индешн есептеудi усынады. Т. Ванханеннiц демократияландыру индексiн есептеу формуласы келесi: ИД=КхУ/100 (Сморгунов, 1999: 149, 226). Сонымен, демократиялык саяси жYЙелер Yшiн электоралдык бэсекелестiк децгей -30% жэне одан жогары, электоралдык катысу децгейi 15% жэне одан
жогары, демократияландыру индекс 5% жогары болуы тэн. Жартылай демократия Yшiн электоралдык бэсекелестiк - 20-30%, электоралдык катысу - 10-15%, ал демократияландыру индеш - 2-5 курайды. Ал бул децгейден темен керсетюштер саяси жYЙенiц демократиялык емес екендiгiн керсетедк
Бiз ез талдауымызда 1999, 2004, 2007, 2012, 2016 жылдардагы ^азакстан Республикасыныц Парламент Мэжiлiсiне сайлаулардыц корытындылары мен сабактарын алдык. Себебi, дэл осы 1999 жылы Сайлау туралы зацга езгерiс енгiзiлген болатын, оган сэйкес Парламент Мэжiлiсiнiц курамы пропорционалдык сайлау жYЙесi бойынша сайланатын 10 депутаттык ман-датка кецейтiлдi. 7 пайыздык кедергiнi ецсерген партия гана Парламент Мэжiлiсiне ез екiлдерiн етюзуге кукылы болды.
Сонымен, 1999, 2004, 2007, 2012, 2016 жылдардагы Парламент Мэж^ане сайлаулардыц корытындыларыныц негiзiнде электоралдык бэсекелеспк, электоралдык катысу, ^азакстандагы демократияландыру индешн аныктап керелiк.
1999 жылгы Парламент Мэжiлiсiне сайлау нэтижелерi бойынша бэсекелест децгейi - 31,26%, электоралдык катысу децгей - 35%, ал демократияландыру индеш - 10,94% курайды.
Кезект 2004 жылгы кYЗ айында еткен Парламент Мэжiлiсiне сайлау нэтижелерЫе келетiн болсак, онда бэсекелестiк децгей - 20,94%, электоралдык катысу децгей - 32%, демократияландыру индеш - 6,6% курайды.
Баскаша айтканда, Ванханеннiц демократияландыру индексi бойынша жогарыда керсетiлген сайлаулар нэтижелерiн талдауга CYЙенсек ^азакстан-ды демократиялык елге жаткызуга болады. Бiрак бiз электоралдык катысу децгейЫщ жогары болганына карамастан электоралдык бэсекелеспк дец-гейiнiц темен болып отырганына аса назар аударымыз керек.
Парламент Мэж^ане 2007 жылгы, сондай-ак 2012 жылгы, 2016 жылгы сайлаулар нэтижелерЫе 2007 жылы Конституцияга енпзтген езгерiстер ыкпал еткенi кYмэн тудырмайды. Мэжiлiстi калыптастырудыц жаца тэртiбi енпзтдк 107 депутаттыц 98 партиялык тiзiм бойынша жалпыулттык сайлау округiнен пропорционалдык непзде, ал 9 депутат ^азакстан халкы Ассамблеясынан сайланады. Осы жаца тэртт электоралдык бэсекелестiк пен елдщ демократияландыру индексiне эсер етпей коймады.
2007 жылгы сайлау нэтижелерi электоралдык катысу децгейЫщ (40,54%) жогары болганына карамастан электоралдык бэсекелестiк децгейi 11,59% дейЫ, ал демократияландыру индексi - 4,7% дейЫ темендегенiн керсеттi. Осылайша, ^азакстан жартылай демократиялык елдер катарына кiрдi. 2007 жыл тэуелсiз ^азакстан тарихында саяси жацару жылы, эрi ^азакстанныц 2010 жылы Е^Ы¥ терагалык ету туралы шешiмнiц кабылданган тарихи жыл екешн де умытпауымыз кажет. Дэл осы шешiм, бiздiц ойымызша, елiмiздегi демократиялык Yдерiстердi одан эрi тереццетт дамытуга себепкер болды. 2009 жылы «^азакстан Республикасындагы саяси партиялар туралы» зацга енгiзiлген тYзетулер мен толыктырулар саяси аренадагы жагдайдыц калыптасуына ерекше мэн бердi. Олар саяси партиялар кызметЫщ уйымдык-кукыктык кырларын жетiлдiруге, казакстандык когамдагы демократиялык Yдерiстердi дамытуга жэне элемдiк талаптарга сай келетЫ саяси жYЙенi калыптастыруды камтамасыз етуге багытталган болатын. Айта кеткен жен, Зацды жYзеге асыру оц нэтижелерЫ бердi. Бул Парламент Мэж^ане 2012 жэне 2016 жылдардагы сайлаулар нэтижелерЫен байкалады. 2012 жылгы Парламент Мэж^ане сайлау нэтижелерiне CYЙенсек электоралдык катысу -
42% дейЫ, электоралдык бэсекелест - 23% дейЫ, ал ал демократия-ландыру индекс - 9,6% дейЫ кeтерiлдi. 2016 жылы электоралдык катысу - 43% дейiн кeтерiлсе, ал электоралдык бэсекелеспк - 17,48% дейЫ, демокра-тияландыру индексi - 7,5%% дейЫ тeмендегенiн байкаймыз.
Корытынды. Бiз сандык зерттеулер аркылы электоралдык партиялар-дыц тиiмдi саны мен парламент™ партиялардыц тиiмдi санын, партиялардыц саяси YДерiстегi рeлiн аныктадык. Эрине, мундай зерттеулер шынайы жагдайды бермеуi де мYмкiн. Дегенмен, ол ресми ^ркелген барлык саяси партиялар саяси жYЙеге енгенiмен, олардыц сайлау YДерiсi мен парламенттен орын алу барысында шынайы саяси актор ретЫдеп саныныц ^рт тeмен-дейтiнiн дэлелдеуге мYмкiндiк бередк Саяси партиялар когамныц белгiлi бiр топтарыныц eкiлдерiнiц мYДдесiн бiлдiретiн, оны жYзеге асыруга тыры-сатын топ екеын ескерсек, онда парламенттiк партиялардыц тиiмдi саныныц азаюы, eз кезепнде, белгiлi бiр элеуметтiк топтардыц парламентте eз eкiлдерiнсiз калып отырганын гарсетедк
Жалпы дамыган демократиялык елдермен салыстырганда Казакстанда электоралдык катысу децгейi eте жогары. Бiрак бул, бiздiц ойымызша, кецестiк заман саркыншагымен байланысты. Казакстан азаматтары элi де болса тэуелдтк мэдениетiнен арыла алмай келедi. Екiншi жагынан, электоралдык бэсекелестiк децгей тeмен болса, электоралдык катысу децгей де, демократияландыру индексi де элаз болады. Мысалыга, 1999 жылы бэсекелест децгейi 31,26% болганда, демократияландыру индекс де бiр-шама жогары болды - 10,94%. 2004 жылгы сайлауда бэсекелест децгейi 20,93% тeмендегенде транше демократияландыру индексi де 6,6% дейЫ тeмендедi. 2007 жылмен салыстыртанда (11,59%) 2012 жылы электоралдык бэсекелест 23% дейЫ, тиiсiнше демократияландыру индексi 4,7-9,6% дейЫ кeтерiлдi. Кызыкты жагдай калыптасып отыр: саяси бэсекелестiк тeмен болганына карамастан «саяси катысу» жогары. Эрине, бул билктщ «катысуынсыз» мYмкiн емес.
Корытындылар болсак, демократия eмiршец болу Yшiн азаматтардыц саяси белсендiлiгi мен саяси бэсекелест ауадай кажет. Тарихи тэжiрибе демократияга eту барысында саяси бэсекелест саяси катысудыц негiзiн кураган жагдайда сэттi, ал, саяси катысу саяси бэсекелестктен басым болган жагдайда демократияга eтудiц сэтсiз болатындыгын дэлелдеп отыр. Эрине, ХХ гасырдыц 90 жылдарындагы трансформациялар демократияга eтудiц саналуан жолдарын кeрсеттi. Буган карамастан, бiз саяси бэсеке-лестiк пен саяси катысу сиякты демократияныц мацызды сипаттарыныц кезектiлiгi (катар немесе эртYрлi уакытта дамуы) мэселесiне ерекше кeцiл аударуымыз керек. Сондыктан елiмiздегi демократия тарихы келте болмас Yшiн ашык саяси бэсекелест пен кeптеген бэсекеге кабтетт партиялар, партияаралык бэсекелестiк кажет.
Эдебиеттер тiзiмi/ Список литературы
1. Казакстан Республикасындагы сайлау туралы: Казакстан Республикасыныц Конституциялык зацы: 2004 жылдыц 10 мамырына дей1нг1 eзгертулер мен толыктырулар енг1з1лген ресми мэт1н. Алматы: Жет1 жаргы, 2004. - 248 б.
2. Куланбай, 2004 - Куланбай Э. Кандидаттар усыну мерз1м1 аякталды // Егемен Казакстан, 11 тамыз 2004
3. Назарбаев, 2017 - Назарбаев Н. Болашакка багдар: рухани жацгыру // Егемен Казакстан, 12 сэу1р 2017.
4. Сообщение ЦИК РК о результатах выборов депутатов Мажилиса Парламента Республики Казахстан // Казахстанская правда. - 20 декабря 1995.
5. Сообщение ЦИК РК о результатах выборов депутатов Мажилиса Парламента РК //
Казахстанская правда. - 12 октября 1999.
6. Сморгунов, 1999 - Сморгунов Л. Сравнительная политология: теория и методология
измерения демократий. Спб., 1999.
References
Kazaistan, 2004 - Kazaistan Respublikasyndary sajlau turaly: Kazaistan Respublikasyny^ Konstituciyalyi za^y: 2004 zhyldyK 10 mamyryna dejingi ezgertuler men tolyityrular engizilgen resmi matin. Almaty: ZHeti zharry, 2004. 248 b.
Kylanbaj, 2004 - Kylanbaj 6. Kandidattar ysynu merzimi ayaitaldy // Egemen Kazaistan, 11 tamyz 2004.
Nazarbaev, 2017 - Nazarbaev N. Bolashaiia bardar: ruhani zha^ryru // Egemen Kazaistan, 12 sauir 2017.
Soobshchenie, 1995 - Soobshchenie CIK RK o rezul'tatah vyborov deputatov Mazhilisa Parlamenta Respubliki Kazahstan // Kazahstanskaya pravda. - 20 dekabrya 1995.
Soobshchenie, 1999 - Soobshchenie CIK RK o rezul'tatah vyborov deputatov Mazhilisa Parlamenta RK // Kazahstanskaya pravda. - 12 oktyabrya 1999.
Smorgunov, 1999 - Smorgunov L. Sravnitel'naya politologiya: teoriya i metodologiya izmereniya demokratij. Spb., 1999.
