АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ТҰЖЫРЫМДАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ: ТАРИХИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ Текст научной статьи по специальности «Право»

УДК 321 (091) МРНТИ 10.09.01

CL

<

О сп О

СП <

АДАМ Ц¥К;ЬЩТАРЫНЬЩ ГЫЛЫМИ Т¥ЖЫРЫМДАСЫН ЦАЛЫПТАСТЫРУ МЭСЕЛЕЛЕР1: ТАРИХИ-Ц¥К;ЬЩТЫК; АСПЕКТ1ЛЕР1

Вилора Башкировна Тапакова

Л.Н. Гумилев атындагы ЕуразияулттыцуниверситетШц докторанты;

Казацстан Республикасы, e-mail: tapakova_vilora83@mail.ru

Аннотация. Мацалада адам цуцыцтарыныц гылыми тужырымдамасын цалыптасты-рудыц тарихи-цуцыцтыц аспектыер1 царастырылган. Талданган кезец парсы патшасы Кирдщ манифесттен, адамзат тарихындагы алгашцы адам цуцыцтары декларациясынан бастап, Магна картасына дешн, улы буржуазиялыц твцкергстен бастап Б1р1ккен ¥лттар ¥йымыныц цурылуына дешн жэне бYгiнгi ^нге дешн. Жумыста адам цуцыцтары идеясы-ныц тужырымдамага жэне, сайып келгенде, халыцаралыц цуцыцтыц эмбебап цагидаты-на б1рт1ндеп взгеруг байцалады, бул оныц Казацстан Республикасы толыццанды мYшесi болып табылатын бYкiл элемдж цогамдастыц Yшiн елеулi мацыздылыгын кврсетедi.

Мацала жазу барысында автор халыцаралыц актыерге, шетелдт галымдардыц ецбек-терiне, шетелдт жэне улттыц зацнамага талдау жасады. Автор адам цуцыцтарыныц жалпыга бiрдей декларациясына, Адам цуцыцтары мен негiзгi бостандыцтарын цоргау туралы Еуропалыц конвенцияга жэне басца да халыцаралыц актыерге баса назар аударды. Мацалада адам цуцыцтарыныц эмбебаптыгы мен эмбебаптыгыныц влшемдерi келтiрiл-ген, адам цуцыцтарыныц негiзгi белгiлерi сипатталган. Адамныц цуцыцтыц мэртебесшщ эмбебап цагидаларыныц бiрi - тецдк Сондай-ац, автор жалпы элемдт децгейде адам цуцыцтарыныц белгш бiр аспектшерте цатысты дYниежYзiлiк мандаты мен юрисдикци-ясы бар халыцаралыц уйымдардыц жумысы мен мацыздылыгын атап вттi.

Мацаланыц соцында автор азаматтардыц цуцыцтарын цамтамасыз ету Yшiн мемле-кеттщ жауапкершытн арттыру бвлтнде Конституциялыц цуцыцты шектеудщ басым мацсаттарын белгiлеудi усынды, сондай-ац Казацстан Республикасындагы Адам цуцыцтары жвнiндегi уэкыдщ жэне прокуратура органдарыныц цызметт одан эрi жетiлдiру жвшнде усыныстар енгiзiлдi. Автор взi усынган шараларды цабылдау азаматтардыц цуцыцтарын цоргаудыц цуцыцтыц институтын одан эрi реформалауга ыцпал етедi деп

§ санайды.

Tyüíh свздер: Адам цуцыцтарыныц жалпыга бiрдей декларациясы, цуцыцтарды цоргау, халыцаралыц цуцыц, адам цуцыцтары, цуцыц, бостандыц, тецдк

* ПРОБЛЕМЫ ФОРМИРОВАНИЯ НАУЧНОЙ КОНЦЕПЦИИ

е ПРАВ ЧЕЛОВЕКА: ИСТОРИКО-ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ

_о с;

g Тапакова Вилора Башкировна

g Докторант Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева;

^ Республика Казахстан, e-mail: tapakova_vilora83@mail.ru

Аннотация. В статье рассмотрены историческо-правовые аспекты формирования гЕ научной концепции прав человека. Анализируемый период исходит от Манифеста персид-х ского царя Кира, первой в истории человечества Декларации прав человека, до Великой ^ Хартии Вольностей, от Великой буржуазной революции до учреждения Организации Объ-jE единённых Наций и по сегодняшний день. В работе прослеживается постепенная транс-щ формация идеи прав человека в концепцию и, в конечном итоге, в универсальный принцип международного права, что подчеркивает его существенную значимость для всего миро-

вого сообщества, полноправным членом которого является Республика Казахстан.

В ходе написания статьи автором проанализированы международные акты, труды зарубежных ученых, зарубежное и национальное законодательство. Автором основной акцент сделан на Всеобщую декларацию прав человека, Европейскую конвенцию о защите прав человека и основных свобод, и иные международные акты. В статье приводятся измерения всеобщности и универсальности прав человека, характеризуются основные признаки прав человека. Одним из универсальных принципов правового статуса личности определяется - равноправие. Также автором освещена работа и значимость международных организаций, обладающих всемирным мандатом и юрисдикцией в отношении определённых аспектов прав человека на общемировом уровне.

В завершении статьи автором предложено обозначить приоритетные цели ограничения конституционного права в части повышения ответственности государства за обеспечение прав граждан, а также внесены предложения по дальнейшему совершенствованию деятельности Уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан и органов прокуратуры. Автор полагает, что принятие предлагаемых им мер способствует дальнейшей реформации правового института защиты прав граждан.

Ключевые слова: Всеобщая декларация прав человека, защита прав, международное право, права человека, право, свобода, равноправие.

PROBLEMS OF FORMATION OF THE SCIENTIFIC CONCEPT HUMAN RIGHTS: HISTORICAL AND LEGAL ASPECTS

Taрakova Vilora Bashkirovna

PhD student of the L.N. Gumilyov Eurasian National University;

Republic of Kazakhstan, e-mail: tapakova_vilora83@mail.ru

Abstract. The article examines the historical and legal aspects of the formation of the scientific

concept of human rights. The analyzed period goes from the Manifesto of the Persian King Cyrus, C

the first Declaration of Human Rights in the history of mankind, to the Magna Carta, from the x

Great Bourgeois Revolution to the establishment of the United Nations to the present day. The x

paper traces the gradual transformation of the idea of human rights into a concept and, ultimately, c

into a universal principle of international law, which emphasizes its essential importance for the T entire world community, of which the Republic of Kazakhstan is a full member.

In the course of writing the article, the author analyzed international acts, the works of foreign a

scientists, foreign and national legislation. The author focuses on the Universal Declaration of 0

Human Rights, the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental o

Freedoms, and other international acts. The article provides measurements of the universality T

and universality of human rights, characterizes the main features of human rights. One of the ^

universal principles of the legal status of an individual is defined as equality. The author also B

highlights the work and importance of international organizations with a worldwide mandate and X

jurisdiction over certain aspects of human rights at the global level. p

At the end of the article, the author proposed to identify the priority goals of limiting 0

constitutional law in terms of increasing the responsibility of the state for ensuring the rights of °

citizens, and also made proposals for further improvement of the activities of the Commissioner X'

for Human Rights in the Republic of Kazakhstan and the Prosecutor's Office. The author believes e

that the adoption of the measures proposed by him contributes to the further reformation of the M

legal institution for the protection of citizens' rights. £

Keywords: Universal Declaration of Human Rights, protection of rights, international law, i human rights, law, freedom, equality.

i

i

7

o

2

DOI: 10.52026/2788-5291 2022 70 3 254

IX

< IX

О в х

о

со О

СП <

< СП

ь

-О

ш £

ч О X

0 <

т

1

Кiрiспе

Адам кукыктары мен бостандыктары - кукыктык мемлекеттщ ец жогары кун-дылыгы, оныц мацыздылыгы азаматтык когамныц дамуымен бiр уакытта артады.

Адамзат тарихында бiр еркениет баска-сын алмастырды, элемдш саясаттыц кYш орталыктары бiр континенттен екiншiсiне ауысып, империяныц кулдырауына непз болды. Алайда, адам жэне оныц кукыктар мен бостандыктар Yшiн ^реа барлык тари-хи формациялардыц езгермейтш курамдас белiгi болып кала бердь

Сонымен, парсы патшасы Кирдщ ма-нифестiнен бастап, адамзат тарихындагы алгашкы адам кукыктары туралы деклара-циядан бастап Магна картасына дейiн, улы буржуазиялы; тецкерютен бастап Бiрiккен ¥лттар уйымыныц курылуына дейiн жэне бYгiнгi кYнге дейiн адам кукыктары ДYни-ежYзiлiк прогресс козгалткышыныц ажыра-мас белш болып табылады.

Адам кукыктары идеясыныц тужырымда-мага жэне, сайып келгенде, халыкаралык кукыктыц эмбебап кагидатына бiртiндеп езгеруi оныц ^азакстан Республикасы то-лык кукылы мYшесi болып табылатын бYкiл элемдiк когамдастык Yшiн елеулi мацыз-дылыгын керсетедi.

Осыган байланысты адамныц кукыкта-ры мен бостандыктары бузылган жэне шек-телген жагдайда элемдiк когамдастыктыц алацдаушылыгы зацды болып керiнедi, олар мемлекет тарапынан да, азаматтык когам та-рапынан да тез жэне эдiл жауап кайтаруды талап ететiн дабыл ретшде кабылданады.

Зерттеу материалдары мен эдiстерi

Макала жазу барысында халыкаралык актiлер, улттык жэне шетелдiк зацнама, сондай-ак букаралык акпарат куралдары-ныц кездерi талданды. Макала жазу кезшде ресми-кукыктык, салыстырмалы-кукыктык, кукыктык модельдеу эдiсi, кукыктык норма-ларды тYсiндiру эдiсi колданылды.

Талкылау

Адам к¥кыктары-эрбiр жеке адамныц кадiр-касиетi мен бостандыгын коргау-ды камтамасыз ететiн ережелер. Олардыц жиынтыгында непзп кукыктар жеке тулга-

ныц кукыктык мэртебесшщ негiзiн курай-ды.1

Бул кукыктардыц накты керiнiсi мен келемi эртYрлi мемлекеттердiц оц кукыгын-да да, эртYрлi халыкаралык-кукыктык шарт-тарда да эр тYрлi болуы мYмкiн. Халыкара-лык когамдык кукыкта оларды бiрiктiретiн ец танымал кужат - Б¥¥ Адам кукыктары-ныц жалпыга бiрдей декларациясы.

Е^Ы¥-га мYше елдерде адам кукыкта-ры, негiзгi бостандыктар, демократия жэне зацныц Yстемдiгi мэселелерi халыкаралык сипатка ие жэне тшсп мемлекеттiц тек iшкi iстерiнiц катарына жатпайды.

Адам кукыктары туралы тYсiнiк казiргi замангы магынада Еуропадагы кайта ерлеу мен реформадан, орта гасырларда Yстемдiк еткен феодалдык авторитаризм мен дши консерватизмнiц бiртiндеп жойылу кезещ-нен басталады. Осы кезецде еуропалык га-лымдар дiни этиканыц зайырлы нускасын жасауга тырысты [1, 64 б.].

Жеке адамныц кукыктары мен бостандыктары идеялары адамзат тарихыныц едэуiр белiгiнде белгiлi бiр формада бол-са да, олар казiргi адам кукыктары тужы-рымдамасымен айтарлыктай уксастыкпен сипатталмады. Зерттеушi Дж. Доннелли, ежелгi элемде «дэстYрлi кауымдастыктар, эдетте, дамыган мiндеттер жYЙесiне ие болды ... эдшеттшк, саяси зацдылык жэне ер-кендеу угымдары, бул адамныц кадiр-каси-етш, эл-аукатын жэне адам кукыктарынан толык кашыктыкта жетiстiкке жетуге тал-пыныс болды. Тиiстi институттар мен прак-тиктер бул кукыктарга олардыц баска тужы-рымына караганда балама усынады» [2, 71 б.]. Адам кукыктары угымы Батыста пайда болды деген пшр баскаларга караганда жиi кездеседц баска, бурынгы мэдениеттер ай-тарлыктай моральдык-этикалык кодекстер-ге ие болса да, бул эдетте болмаган адам кукыктары туралы тYсiнiк. Кейбiр зертте-ушiлер, мысалы, «кукык» сезiнiц езi XV га-сырга дейiн ешкандай тiлде кездеспейтiнiне сенiмдi [3, 15-17 б.].

Ортагасырлык бостандыктар туралы хартиялар, мысалы, агылшын Магна карта-сы сиякты, адам кукыктары туралы кужат-тар болган жок, бул штаттагы белгiлi бiр жагдайларды шешуге арналган шектеулi

X

Ь

1 Адам цщыцтарыныц жалпыга бiрдей декларациясы /Декларация Бiрiккен ¥лттар ¥йымы Бас Ассамблеясыныц резо-люциясымен 1948 жылгы 10 желтоцсанда № 217 А (III) цабылданган // «Эдыет» Цазацстан Республикасы нормативтж цщыцтыц акттертщ ацпараттыц-ц^Цыцтыц жYйесi. (10.07.2022)

саяси жэне кукыктык келюмнщ негiзi мен нысаны болды[4, 278 б.].

Кейiннен осы кужаттардыц кейбiреулерi, соныц iшiнде аталган Хартия адам кукыкта-ры туралы к^рп птрталастардыц алгашкы кезецдершде карастырылды. Кейбiр зертте-ушiлер, алайда, тиiстi кукыктар 1265 жылгы Калиш жаргысында сипатталган деп санай-ды [5, 19 б.].

Еуропадагы адам кукыктарыныц дамуы-ныц басталуын 1525 жылгы «он ею макала» кужатында, Германиядагы Реформация жэне шаруалар согысыныц манифесшде керуге болады, бул олардыц кукыктары Yшiн кYресте шаруалардыц талаптарыныц бiр белiгiн курады. ^ужаттыц бiрiншi мака-ласы М. Лютердщ христиандык когамда-стыктыц доктринаны багалау жэне рухани тэлiмгердi тацдау кукыгы туралы тракта-тында айтылган идеяларына сэйкес келедц белгiлi бiр дэрежеде бYкiл кужат езшщ пай-да болуына байланысты Реформация козга-лысына карыз деп айтуга болады. Элеумет-тiк жэне саяси талаптардан баска, авторлар ар-ождан бостандыгына кукылы екенiн мэлiмдедi; бул кукык XVI гасырда, «адам кукыгы» терминi элi болмаган кезде де бел-сендi пшрталастардыц орталыгында болды.

Кейiннен, XVII гасырдыц басында баптистпк теологтар, оныц iшiнде Дж. Смит, Т. Хелвис жэне Р. Уильямс ар-ождан бостан-дыгын белсендi тYPде жактайтын трактаттар жазды [6, 863 б.]. Олардыц идеялары Дж-ныц кезкарастарына эсер еттi. Милтон мен Дж. Локк дши тезiмдiлiк туралы [7, Б.155]. Сонымен катар, сол кездеп американдык колонияларда — Род-Айленд, Коннектикут, Пенсильвания — дши бостандыкты колдау Yшiн жагдайлар жасалды жэне эртYрлi дiни азшылыктар пана тапты [8, 150-153 б.].

Тэуелсiздiк декларациясы, А^Ш Кон-ституциясы жэне американдык кукыктар туралы Билл кейiннен тшсп дэстYрлердi зацды тYPде рэсiмдеп, беютп [9, 622-685 б.]. Америка революциясынан рухтандырылган аталган кужаттар Б¥¥-ныц Адам кукыктарыныц жалпыга бiрдей декларациясына да эсер еттi [10, 34 б.].

Алгаш рет «адам кукыгы» угымы 1789 жылы кабылданган француздыц «адам жэне азамат кукыктары декларациясында» кезде-седi, дегенмен осы уакытка дейiн туылган кукыктар идеясы узак даму жолынан етсе де, оныц жолындагы мацызды кезецдер агылшын Магна Магна хартиясы (1215), агылшын кукыктары туралы Билл (1689) жэне американдык кукыктар туралы Билл

(1689) болды.1791).

XIX гасырда эртYрлi мемлекеттерде аза-маттык жэне саяси кукыктардыц баста-пкы либералды жиынтыгы (бостандык пен тецдш, жеке басыныц кол сугылмауы, мен-шiк кукыгы, сайлау кукыгы жэне т.б.) эр тYрлi дамиды, казiргi магынада ете шек-теулi (мYлiктiк сайлау цензуралары, саяси тыйымдар, ерлер мен эйелдердiц тецаздь п, нэсiлдiк шектеулер жэне т.б.). Адам кукыктарына т1келей байланысты орталык когамдык-саяси проблемалардыц бiрi осы уакытта кулдык мэселесi болды; мысалы, Британдык Уильям Уилберфорс сиякты бiркатар кайраткерлер оны жоюга кYш сал-ды. 1807 жылы Британ империясында кул саудасына тыйым салатын кул саудасы туралы Акт, ал 1833 жылы кулдыкты жою тура-лы Акт пайда болды.

А^Ш-та СолтYCтiк Штаттар кулдык ин-ститутын 1777-1804 жылдар аралыгында жойды, ал ощуспктер одан бас тарткы-сы келмедц сайып келгенде, бул жаца ау-мактарга кул иеленудiц таралуы туралы кактыгыстар мен дауларга алып келдi жэне елдiц белiнуiнiц жэне одан кешнп азамат-тык согыстыц себептершщ бiрi болды. Кей-iннен А^Ш Конституциясына кулдыкка тыйым салатын, толык азаматтык алуга жэне мемлекет аумагында дYниеге келген- Е дердiц барлыгына тиiстi кукыктардыц толык р жиынтыгына кепiлдiк беретiн, сондай-ак К кара американдыктарга дауыс беру кукыгын о беретiн бiркатар тYзетулер кабылданды. р

XX гасырда Социалиста козгалыстар- У дыц кYштi эсерiнен азаматтык жэне сая- А си кукыктарга элеуметпк-экономикалык А кукыктар косылады (эдетте, жумысшылар- о дыц кукыктары: кэсiподактарFа бiрiгу, ец- Д бек, демалыс, элеуметпк кемек жэне т.б. Е кукы^ы). С

1922 жылы Адам кукыктары женiндегi В немiс жэне француз лигаларыныц бастама- И сымен эр тYрлi елдердегi жиырма шакты р уйым адам кукыктары женiндегi халыкара- В лык федерацияны (FIDH), элемдеп алFашкы О адам кукыктарын корFау женiндегi халыка- И ралык уйымды курады. ф

Екiншi дYниежYзiлiк соFыс жэне тотали- р тарлык режимдердщ каЙFылы тэжiрибесi Ц адам жэне азамат кукыктары институтыныц и дамуындаFы сапалы секiрiстi бастады, оныц к дамуында халыкаралык кукык жетекшi рел- =§ ге ие болды. (

1948 жылFы 10 желтоксанда Б¥¥ Бас Ас- — самблеясыныц 217 А (III) карарымен «адам 2 кукыктарыныц жалпыFа бiрдей декларация- 2

IX

< IX

О в х

о

со О

СП <

< СП

ь .0

ш £

ч О X

0 <

т

1

х

Ь

сы» кабылданып, жарияланды:

1950 жылдан бастап жыл сайын 10-жел-токсан Халыкаралык Адам кукыктары кYнi ретiнде атап етшедь

Сондай-ак, 1950 жылы Еуропада адам кукыктары мен негiзгi бостандыктарын коргау туралы Еуропалык конвенцияга кол койылды. Бул Конвенцияныц адам кукыкта-ры саласындагы баска халыкаралык шарт-тардан басты айырмашылыгы: деклара-цияланатын кукыктарды коргаудыц накты колданыстагы тетiгiн - Адам кукыктары женiндегi Еуропалык сотты куру.

Адам кукыктарыныц жалпыга бiрдей декларациясыныц кiрiспесiнде эрбiр адам жэне когамныц эрбiр органы осы декла-рацияны Yнемi есте устай отырып, агарту жэне бiлiм беру аркылы осы кукыктар мен бостандыктарды курметтеуге жэне камта-масыз етуге2, улттык жэне халыкаралык прогрессивтi куштер аркылы жэрдемдесуге умтылуы Yшiн барлык халыктар мен мем-лекеттер орындауга умтылуы тиiс мшдет-тер ретшде карастырылган оларды уйымга мYше мемлекеттердш халыктары арасында да, олардыц юрисдикциясындагы аумактар-дыц халыктары арасында да жалпыга бiрдей жэне тиiмдi тану жэне жYзеге асыру.

1966 жылы Б¥¥ камкорлыгымен «азамат-тык жэне саяси кукыктар туралы халыкаралык пакт» жэне «экономикалык, элеуметпк жэне мэдени кукыктар туралы халыкаралык пакт»3 кабылданды. Осы жэне одан кешнп халыкаралык келiсiмдер катысушы мемлекеттердш конституциялык жYЙесiнде ин-корпорациялау (керсету) максатында Адам жэне азамат кукыктарыныц халыкаралык стандартын жэне осы кукыктарды камтама-сыз ету кепшд^ерш бекiттi.

Халыкаралык стандартта керсетiлген адам кукыктарына косымша, улттык кукык жYЙелерiнде адам жэне азамат кукыктары-ныц тiзiмi кебiнесе жаца ережелермен то-лыктырылады. Мысалы, ^азакстанда-ко-лайлы коршаган ортага кукык4, акпаратка кукык жэне т.б.

1948 жылы 10 желтоксанда Бiрiккен ¥лт-тар ¥йымыныц Бас Ассамблеясы кабыл-даган адам кукыктарыныц жалпыга бiрдей декларациясы адам кукыктарын «адам та-бигатына тэн кукыктар ретшде аныктайды, онсыз ол адам ретшде емiр сYре алмайды»5. Элемдш мэдениеттiц феноменi бола отырып, адам кукыктары когамдык санада жэне практикада жеке бас бостандыгы идеясын бекiтуге байланысты адамзаттыц рухани-а-дамгершшк кундылыктары мен элеумет-тiк жепспктерш нормативтi тYPде бекiтуге арналган. Олардыц элеуметпк кубылыстар мен процестерде таратылуы озбырлыкты, элеуметтiк эдiлетсiздiктi, адамдарды кем-сiтудi жецуге кемектеседi.

Адам кукыктарыныц эмбебаптыгы мен эмбебаптыгыныц бiрнеше елшемшаттары бар:

1) барлык адамдардыц ешкандай кем-сiтусiз негiзгi кукыктары мен бостандыкта-ры бар. Демократиялык кукыктык мемле-кеттердiц халыкаралык стандарттары мен зацнамасы жынысына, нэсiлiне, ултына, тшне, шыгу тегiне, мYлiктiк жэне лауа-зымдык жагдайына, тургылыкты жерiне, дшге кезкарасына, нанымына, когамдык бiрлестiктерге катыстылыгына, сондай-ак баска да мэн-жайларга карамастан, адам мен азаматтыц кукыктары мен бостандыктары-ныц тецдiгiне кепшдш бередi6;

2) барлык кукыктар мен бостандыктар олардыц мазмуны жагынан эмбебап. 0мiр CYPУ кукыгы, бэрiнiц зац алдындагы тецдь гi, еркiн жYрiп - туру кукыгы, азаматтык кукыгы, сешм бостандыгы кукыгы жэне т.б. - бул когамдык курылыска, саяси режимге, мемлекетпк курылым мен баскару нысаны-на, адам тиесiлi елдш халыкаралык мэрте-бесiне карамастан, барлык адамдардыц жал-пы кукыктары мен бостандыктары;

3) адам кукыктары мен бостандыкта-рыныц эмбебаптыгы аумактык аспектще де керiнедi. Адам кай жерде болса да, кай-да жYрсе де, кез-келген жерде ол тэуелаз, камкоршыл, езiн-езi баскара алмайтын не-

2 Адам цщыцтарыныц жалпыга бiрдей декларациям Декларация Бiрiккен ¥лттар ¥йымы Бас Ассамблеясыныц резо-люциясымен 1948 жылгы 10 желтоцсанда № 217 А (III) цабылданган // «Эдыет» Цазацстан Республикасы нормативтж цщыцтыц актыертщ ацпараттыц-цщыцтыц жYйесi. (10.07.2022)

3 Эйелдерге цатысты кемсiтушiлiктiц барлыц нысандарын жою туралы конвенцияныц орындалуы туралы баяндаманы бекту туралы Цазацстан Республикасы Уюметтщ 2004 жылгы 9 желтоцсандагы №1295 Цаулысы // «Эдыет» Ца-зацстан Республикасы нормативтж цуцыцтыц актыертщ ацпараттыц-цщыцтыц жYйесi. (19.07.2022)

4 Цазацстан Республикасыныц Конституциям /1995 жылы 30 тамызда республикалыц референдумда цабылданды // «Эдшет» Цазацстан Республикасы нормативтж ц^цыцтыц актыертщ ацпараттыц-цуцыцтыц жYйесi. (19.07.2022)

5 Учебно-методическое пособие для самостоятельной работы студентов 1 курса всех факультетов медицинских вузов Гомель Гомгму //https://dereksiz.org/uchebno-metodicheskoe-posobie-dlya-samostoyatelenoj-raboti-stu-v2.html. (20.07.2022)

6 Адам цщыцтары жвнiндегi эмбебап кезецдж шолу шецбертде Цазацстан Республикасыныц 2010 жылга арналган улттыц баяндамасын бекту туралы Цазацстан Республикасы Уюметтщ 2009 жылгы 6 царашадагы №1778 Цаулысы // «Эдыет» Цазацстан Республикасы нормативтж цщыцтыц актыертщ ацпараттъщ-ц^цыцтыц жуйеЫ. (22.07.2022)

месе ез егемендшнде кандай да бiр шекте-ул болганына карамастан, негiзгi, табиги кукыктар мен бостандыктарга ие;

4) адам кукыктары мэселесьжалпы^а ортак мэселе. Адам кукыктарына, негiзгi бостандыктарFа, демократия мен зацныц Yстемдiгiне катысты мэселелер халыкара-лык сипатка ие, ейткенi бул кукыктар мен бостандыктарды сактау элемдш тэртштщ непздершщ бiрi болып табылады. Мемле-кеттердщ Б¥¥, Е^Ы¥ жэне баска да ха-лыкаралык институттар шецбершде адами елшем саласында кабылдаFан мшдеттеме-лерi барлык катысушы мемлекеттер Yшiн тiкелей жэне зацды мYДде нысанасы болып табылады жэне тшсп мемлекеттщ тек iшкi ютершщ катарына жатпайды.

Адамныц негiзгi кукыктары мен бостан-дыктарын тану жэне сактау - жекелеген ел-дерде де, бYкiл элемде де каушазд^щ, ка-тынастардыц турактылыFыныц негiзi. ЯFни, адам кукы^ы - элемнщ негiзi.

Адам кукыктары-бул адамныц зацда керсетiлген коFам емiрiнде белгiлi бiр эре-кеттердi жасау мYмкiндiгiнiц (екiлеттiгiнiц) кукыктык нормасында мемлекет белгiлеген жэне кепiлдiк беретш мYмкiндiгi. Адам OFан берiлген кукыкты пайдалана алады, оны жY-зеге асыра алады немесе колдана алмайды.

Адам кукыктарыныц негiзгi белгiлерi олардыц:

Олар коFамныц Yнемi езгерiп отыратын жаFдайларын ескере отырып, адам табетаты негiзiнде пайда болады жэне дамиды;

ТуFаннан адамFа тиесiлi;

Белiнбейтiн, белшбейтш сипатка ие, та-биFи деп танылады;

Тiкелей эрекет етедi;

Ец жоFары элеуметтiк кундылык деп та-нылады;

Объективт тYPде калыптасады жэне мем-лекеттiк тануFа тэуелдi емес;

Олар жеке туета мен мемлекет арасын-даFы карым-катынастыц принциптерi мен нормаларын бiлдiредi, бул жеке адамFа ез калауы бойынша эрекет етуге жэне белгш бiр пайда алуFа мYмкiндiк бередi;

Адам кукыктарын тану, сактау жэне KорFау мемлекеттiц мiндетi болып табылады.7

Адам кукы^ы-элемдш мэдениет пен ер-

кениеттiц кYPделi, жан-жакты кубылысы. Олар Tepic жэне оц магынага ие. Бipiн-шi жагдайда, бул мэжбYpлeу, жеке eMipre араласу, кулдык, кeмciтушiлiк, элeумeттiк эдiлeтciздiк. Екiншi жагдайда, бул e3iH-e3i керсету, e3iH-e3i аныктау, шыгармашылык кабiлeттepiн жYзeгe асыру, жан-жакты даму, когамдык eмipгe катысу, лайьщты eмip CYPУ жэне т.б. Yшiн «кукыктар».

Адам кукыктары оларды баска зацды кукыктардан epeкшeлeйтiн бipкатаp сипат-тамаларга ие: 1) адам кукыктары адам мен билiк арасындагы катынастарды peттeйдi;

2) адам кукыктары - эркашан жеке, бeлгiлi бip эйелдщ немесе накты баланыц кукыкта-рын жYзeгe асырмай эйeлдepдiц, балалар-дыц кукыктары туралы айту мYмкiн емес;

3) адам кукыктары ажырамас.

Тецдш-адамныц кукыктык мэpтeбeciнiц

эмбебап кагидасы.

Адам кукыктарыныц жалпыга бipдeй декларациясыныц 2-бабында эpбip адам нэciлiнe, тYp-тYciнe, жынысына, тiлiнe, дшь не, саяси немесе e3re де нанымына, улттык немесе элеуметпк тeгiнe, мYлiктiк, тек-■пк-топтык epeкшeлiктepiнe катысты кандай да бip айырмашылыксыз барлык кукыктар мен бостандыктарга8 (Декларациямен жа-рия eтiлгeн) ие болуы тиic eкeндiгi атап e^-ген немесе баска ереже.

Будан баска, осы аумак тэуелаз, камкор-лыкка алынган, eзiн-eзi баскара алмайтын немесе e3 eгeмeндiгiндe кандай да бip e3-геше тYpдe шектелген болуына карамастан, адам тиесш eлдiц немесе аумактыц саяси, кукыктык немесе халыкаралык мэpтeбeci нeгiзiндe ешкандай айырмашылык журпзш-меуге тиic.

Бул тургыда эйелдер ерекше назар ауда-руды талап eтeдi. Алгаш рет ¥лы француз революциясыныц идеологтары ерлер мен эйелдердщ кукыктарыныц тeцдiгi туралы мэселеш шеше бастады.

1791 жылы эйелдер бiлiмi туралы Зац ка-былданды жэне кeйбip азаматтык кукыктар бершдь Бipак Термидориялык реакция жыл-дарында бул позициялар кысылды. XIX га-сырдыц аягы-ХХ гасырдыц басында Герма-нияда «уш К» теориясы таралды — Kinder, Küche, Kirche (балалар, ас y^ шipкeу), бipак сонымен бipгe когамдык пiкipдiц баска

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

>

го О го О

X

е о

"U

2 А

JZ

"и

7 United Nations. Multilateral treaties deposited with the Secretary-General: Rome Statute of the International Criminal Court // https://treaties.un.org/pages/ViewDetails.aspx?src=IND&mtdsg_no=XVIII-10&chapter=18&clang=_en. (5.08.2022).

8 3KOWMUKanbiK„ sneyMemmiK wme MsdeHU K^^i^ap mypanm xcrnbi^panb^ naKm^e 0aKynbmamuBmiK mmmaMasa Kpn Kpw mypanm YCbmbicmbi ^a3aycmaH Pecny6nuKacu npe3udeHmiHi^ Hppaybma e^i3y mypanu K^a3a^maH Pecny6nurncbi YmMemm^

2010 жылгы 3 цыркYйектегi № 884 Даулысы, ацпараттъщ-цщыцтъщ жуйеЫ. (19.07.2022)

' «ЭдЫет» Дазацстан Республикасы нормативтж цщыктыц акттертщ

CL

< z

CL

О в X

о

in О

Ш <

< Ш

ь

-О

с;

ш £

Ч О X

о <

СП

X

ь

багыттары да дамыды. ¥лыбританияда 1847 жылы эйел Yшiн 10 сагаттык жумыс куш ту-ралы Зац кабылданды жэне муFалiм маман-дыгына кол жетiмдi болды. А^Ш-та 1848 жылдан бастап Yйленген эйелдер меншiк кукы^ына ие болды, ал 1880 жылдан бастап олар кэсшодак мYшесi болу мYмкiндiгiне ие болды. Сайлау кукы^ын алFаш рет 1893 жылы Жаца Зеландия эйелдерi пайдаланды. [11, 172 б.]

Адам кукыктарыныц жалпыFа бiрдей де-кларациясында, Женева конвенцияларын-да жэне Б¥¥-ныц эртYрлi келiсiмдерiнде бекiтiлген Адам кукыктары зацды кушке ие болFанымен, iс жYзiнде олардыц кепшш-гш белгiлi бiр кукыктарды колдану тура-лы консенсустыц болмауына, тиiстi улттык зацнаманыц болмауына байланысты зацды KорFаумен камтамасыз ету ете киын.немесе оларды камтамасыз ету Yшiн шаралар ка-былдауFа уэкiлеттiк бершген органдар.

Адам кукыктарыныц белгiлi бiр аспек-тiлерiне катысты дYниежYзiлiк мандатка немесе юрисдикцияFа ие бiркатар халыкара-лык танылFан уйымдар бар:

Б¥¥ Халыкаралык соты Бiрiккен ¥лттар ¥йымыныц непзп сот органы болып табы-лады9, ДYниежYзiлiк юрисдикцияFа ие, оны Б¥¥ Каушаздк кецесi баскарады. Халыкаралык сот халыктар арасындаFы даулар-ды шешедi, бiрак жеке тулFаларFа катысты юрисдикцияFа ие емес.

Халыкаралык кылмыстык сот - бул езшщ юрисдикциясында болFан кезде соFыс кыл-мыстары мен адамзатка карсы кылмыстар Yшiн тергеу мен жазалауFа жауапты орган жэне 2002 жылы курылFаннан кейiн болFан осындай кылмыстарFа кiнэлi адамдарды жа-уапка тартуFа кукылы. Б¥¥-ныц бiркатар мYшелерi сотка косылмаFан жэне сот осы елдердiц азаматтарына катысты юрисдик-цияFа ие емес, ал баскалары сот курFан Рим статутына кол койды, бiрак элi ратификаци-яламады.10

Демократия мен Зац Yстемдiгi уFымдары белгiлi бiр дэрежеде адам кукыктары мен бостандыктарыныц мемлекетпк билiк ара-сындаFы аракатынасын тYсiнумен байланы-сты.

Кез-келген адамFа белгiлi бiр еркiндiк берiледi. Алайда, ез мYДделерiн iске асыру кезiнде адам баска адамдардыц - коFамныц сол мYшелерiнiц мYДделерiн ескеруi керек. Бул жеке адамныц бостандыFын белгiлi бiр

дэрежеде шектеу [12].

Бостандык-бул адамныц мшез-кулкын саналы тYPде тацдау кабiлетi мен мумкш-дiгi. Ол адамныц сырткы жагдайлар мен жагдайлардан белгiлi 6ip тэуелсiздiгiн бол-жайды.

Зац эркашан еркiн азаматтардыц бiр-лесiп eмiр CYpyi Yшiн жеке бас бостандыгын iшiнара шектеу болып табылады.

^укык категориялары Yш негiзгi форма-да болады: ажырамас кукыктар (негiзгi), уакытша ажыратылмайтын жэне толыгымен алынып тасталады.

^укыктык доктринада когамдык катына-стардагы кeрiнiстердiц непзп саласы бой-ынша адам кукыктары эдетте жеке, саяси, элеyметтiк-экономикалык жэне мэдени болып белшед^ алайда кебшесе мундай белу символдык болып табылады.

Нэтижелер1

Осыган байланысты азаматтардыц кукыктарын камтамасыз ету Yшiн мемлекет-тiц жаyапкершiлiгiн арттыру бeлiгiнде Кон-ституциялык кукыкты шектеу негiздерiнiц зац талаптарына сэйкес кана iске асырылуга тиiс тYпкiлiктi тiзбесiн айкындау кажет.

Азаматтардыц кукыктарын камтамасыз ету Yшiн мемлекеттiц жаyапкершiлiгiн арттыру белшнде Конституциялык кукыкты шектеyдiц мынадай басым максаттарын бел-гiлеy усынылады:

- конституциялык курылыс негiздерiн коргау (аумактык курылымды ^азакстан Ре-спубликасыныц тутастыгы мен егемендiгiн коргау);

- адамгершшк кундылыктарды коргау;

- адам мен азаматтыц кукыктары мен бо-стандыктарын сактау жэне коргау;

- бул ретте Yшiншi тулгалардыц кукыкта-ры мен бостандыктары бузылмайтын Шарт-пен;

- денсаулыкты коргау жэне колайлы кор-шаган ортаны камтамасыз ету;

- елдiц корганысын камтамасыз ету;

- мемлекеттiц каушаздшн камтамасыз ету;

- сот шешiмiн орындау.

Жауапты мемлекеттiк лауазымды аткара-тын, адамныц жэне азаматтыц кукыктары мен бостандыктарын коргаудыц мемлекет-тш кепiлдiктерiн жYзеге асыратын адам ^а-закстан Республикасындагы Адам кукыкта-ры жeнiндегi yэкiл болып табылатындыгын

9 Cour international de Justice - International Court of Justice | International Court of Justice // www.ici-cii.org. (5.08.2022).

10 United Nations. Multilateral treaties deposited with the Secretary-General: Rome Statute of the International Criminal Court / https://treaties.un.org/pages/ViewDetails.aspx?src=IND&mtdsg_no=XVIII-10&chapter=18&clang=_en. (5.08.2022).

ескере отырып, оныц функцияларын мына-дай eкiлeттiктepмeн толыктыру усынылды:

- трансшекаралык бepудiц сэйкестшн бакылауды жYзeгe асыру бeлгiciз адамдар тобыныц, кэмелетке толмагандардыц жэне халыктыц eзгe де элeумeттiк коргалмаган ж1ктершщ зацнама;

- ынтымактастыкты жYзeгe асыру жэне туракты акпарат алмасу эр тYpлi мемлекет-тiк органдар, жергшкп билiк органдары арасында cубъeктiлepдiц кукыктарын коргау максатында зацды тулгалардыц саласындагы кукык бузушылыктардыц жолын кесу жэне дербес деректер;

- жагдайды багалауга багытталган ic-ша-раларга катысу жеке eмipдi коргау, тарату туралы улттык зацнаманы жеке дepeктepдi коргау мэдeниeтi.

Корытынды

^азакстан Республикасыныц прокурату-расы азаматтар кукыктарыныц сакталуына жогары кадагалауды жYзeгe асыратынын ескере отырып, прокуратураныц азаматтар-дыц кукыктары мен кауiпciздiгiн камтама-сыз ету Yшiн мeмлeкeттiц жауапкершшпн арттыру саласындагы элeуeтi толык ^лемде пайдаланылмайды деп санаймыз, бул, атап айтканда, азаматтардыц кукыктары мен ка-уiпciздiгiн камтамасыз ету Yшiн мемлекет-

тщ жауапкершшпн арттыруга багытталган накты мiндеттер коюдыц болмауына байла-нысты.

Осыган байланысты, азаматтардыц кукыктары мен каушаздшн камтамасыз ету Yшiн мемлекеттщ жауапкершшпн арттыру саласындагы кукык шыгармашылыгы кызметше прокуратура органдарыныц каты-суын жандандыру кажет:

- азаматтардыц кукыктары мен каушаздь гiн камтамасыз ету Yшiн мемлекеттiц жауапкершшпн арттыру мэселелерiн регламент-тейтш зацдарды жэне езге де нормативтiк кукыктык актiлердi езгерту, толыктыру туралы, олардыц кYшiн жою туралы неме-се кабылдау туралы усыныстарды зацнама-лык органдарга жэне зац шыгару бастамасы кукыгына ие органдарга енгiзу;

- азаматтардыц кукыктары мен каушаздь пн камтамасыз ету Yшiн мемлекеттiц жауапкершшпн арттыру саласында ^азакстан Конституциясыныц баптарына жэне елдiц зацнамасына сэйкес келмейтш колданы-стагы нормативтiк кукыктык актшердщ зац-дылыгына прокурорлык кадагалауды жYзеге асыру.

¥сынылган шараларды кабылдау азаматтардыц кукыктарын коргаудыц кукыктык институтын одан эрi реформалауга ыкпал етедi деп ойлаймыз.

ЭДЕБИЕТТЕР

Н

X

1. M. Ishay, The History of Human Rights: From Ancient Times to the Globalization Era // University of California Press. 2008, - 450 p.

2. J. Donnelly, Universal Human Rights in Theory and Practice // Cornell University Press. 2003, - 290p.

3. D. Freeman (2002) The Hidden Side of the Work: Teacher Knowledge and Learning to Teach. A Perspective from North American Educational Research on Teacher Education in English Language Teaching. Language Teaching, 35, 1-13 // http://dx.doi.org/10.1017/ S0261444801001720. (18.07.2022)

4. D. Danziger & J. Gillingham, «1215: The Year of Magna Carta»(2004paperback edition),

- 324 p.

5. I. Lewin, The Jewish community in Poland // Philosophical Library, the University of Michigan. 1985, - 247p.

6. H. Stahl, Baptisten, in Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 3. Auflage, BandI (1957),

- 863 p.

7. G. Müller-Schwefe, Milton, John, in Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 3. Auflage, Band IV (1961), - 955 p.

8. Hans Fantel (1974), William Penn: Apostle of Dissent // New York, N.Y., -256p.

9. R. Middlekauff (2005), The Glorious Cause: The American Revolution, 1763-1789 //Revised and Expanded Edition, Oxford University Press, New York N.Y., ISBN 978-0-516247-9, - 785 p.

10. K. Douglas, Stevenson // American Life and Institutions, Stuttgart (Germany), - 341 p.

11. Эрдниева Л.А. Равноправие мужчин и женщин как предмет национального права // Научный журнал «Вестник Московского университета МВД России». №2, 2010. -С. 171-173.

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

А

СП

О

СП

О

X

е о

"U

2 А

JZ

"и

12. Диаконов В.В. Право и свобода // Учебное пособие по теории государства и права // http://www.allpravo.ru/library/doc108p0/instrum151/print2757.html. (8.08.2022).

1. M. Ishay, The History of Human Rights: From Ancient Times to the Globalization Era // University of California Press. 2008, - 450 p.

2. J. Donnelly, Universal Human Rights in Theory and Practice // Cornell University Press. 2003, - 290p.

3. D. Freeman (2002) The Hidden Side of the Work: Teacher Knowledge and Learning to Teach. A Perspective from North American Educational Research on Teacher Education in English Language Teaching. Language Teaching, 35, 1-13 // http://dx.doi.org/10.1017/ S0261444801001720. (18.07.2022).

4. D. Danziger & J. Gillingham, «1215: The Year of Magna Carta»(2004paperback edition),

- 324p.

5. I. Lewin, The Jewish community in Poland // Philosophical Library, the University of Michigan. 1985, - 247 p.

6. H. Stahl, Baptisten, in Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 3. Auflage, BandI (1957),

- 863 p.

7. G. Müller-Schwefe, Milton, John, in Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 3. Auflage, Band IV (1961), - 955 p.

8. Hans Fantel (1974), William Penn: Apostle of Dissent // New York, N.Y., -256p.

9. R Middlekauff (2005), The Glorious Cause: The American Revolution, 1763-1789 //Revised and Expanded Edition, Oxford University Press, New York N.Y., ISBN 978-0-516247-9, - 785 p.

10. K. Douglas, Stevenson // American Life and Institutions, Stuttgart (Germany), - 341 p.

11. Erdnieva L.A. Ravnopravie muzhchin i zhenshchin kak predmet nacional'nogo prava // Nauchnyj zhurnal «VestnikMoskovskogo universitetaMVD Rossii». №2, 2010. - S. 171-173.

12. Diakonov V.V. Pravo i svoboda // Uchebnoe posobie po teorii gosudarstva i prava // http:// g www.allpravo.ru/library/doc108p0/instrum151/print2757.html. (8.08.2022).

IN

0

П

01

z

CL

< z

CL

REFERENCES

о в

x

x s

X

ш