Научная статья на тему 'ТАШАККУЛИ НИЗОМИ БАҲИСОБГИРИИ ИДОРАКУНӢ ДАР КОРХОНАҲОИ КИШОВАРЗӢ: ҶАНБАҲОИ АМАЛӢ'

ТАШАККУЛИ НИЗОМИ БАҲИСОБГИРИИ ИДОРАКУНӢ ДАР КОРХОНАҲОИ КИШОВАРЗӢ: ҶАНБАҲОИ АМАЛӢ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
стандарти соҳавӣ / истеҳсоли зироат / менеҷмент / муҳосиботи идоракунӣ / баҳисобгирии идоракунӣ / равишҳои консептуалӣ / таъминоти баҳисобгирӣ таҳлилӣ. / отраслевой стандарт / растениеводство / управление / управленческая бухгалтерия / управленческий учет / концептуальные подходы / учетно-аналитическое обеспечение.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Бобомуродов Пайрав Хайриевич

Дар мақола равишҳои консептуалӣ оид ба ташкили таъминоти баҳисобгирӣ -таҳлилии истеҳсоли маҳсулоти растанипарварӣ, ки хусусияти меъёрӣ, методӣ ва ташкилиро пешбинӣ мекунанд, баррасӣ гардидааст. Татбики равишҳои пешниҳодшуда дар корхонахои кишоварзӣ бо назардошти хусусиятҳои соҳавии фаъолияти онхо низоми комплексии бахисобгирӣ ва таҳлили идоракуниро таъмин намуда, дараҷаи фаъолияти иқтисодӣ, эътимоднокӣ ва шаффофияти маълумоти ҳисоботро барои ба амал баровардани сиёсати аграрии давлат меафзояд. Сохтор, мақсад ва пайдарҳамии таҳияи стандарти соҳавӣ пешниҳод карда шудааст. Мақсади он ташаккули равишҳои ягонаи ташкилию методологӣ ба ташкили баҳисобгирии идоракунӣ дар соҳаи кишоварзӣ, тақсими масъулият ва ӯҳдадориҳо оид ба пешбурди он, ташаккули ҳуҷҷатҳои ибтидоӣ, таҳия ва пешниҳоди ҳисоботҳо барои қонеъ гардонидани талаботи иттилоотӣ дар раванди идоракунии хароҷоти идоракунӣ ва хароҷоти истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ мебошад. Дар айни замон дар сохаи зироаткорӣ шакли ташкилие вучуд надорад, ки мақсаду вазифаҳо ва усулҳои таъминоти иттилоотии идоракуниро дар як низом муттаҳид намояд. Дар корхонахои кишоварзӣ ин вазифахоро зерсохторҳои гуногуни сохтори дастгоҳи идоракунӣ ва дар аксар мавридҳо амалиёти онҳо ба ҳамдигар мутобиқ карда намешавад. Ба ин муносибат дар бораи сохтор ва ташкили дастгоҳи баҳисобгирии идоракунӣ тавсияҳо пешниҳод карда шуданд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FORMATION OF A MANAGEMENT ACCOUNTING SYSTEM IN AGRICULTURAL ENTERPRISES: PRACTICAL ASPECTS

В статье разработаны концептуальные подходы к организации учетно-аналитического обеспечения производства продукции растениеводства, предусматривающие нормативно-правовой, методический и организационный характер. Реализация предлагаемых подходов обеспечит построение целостной системы управленческого учета и анализа на сельскохозяйственных предприятиях с учетом отраслевых особенностей их функционирования, повысит уровень экономической работы и достоверность и прозрачность бухгалтерской информации для реализации аграрной политики в государстве. Предложены структура, цель и последовательность разработки отраслевого стандарта. Его целью определено формирование единых по отрасли сельского хозяйства организационных и методических подходов к организации управленческого учета, распределения ответственности и обязанностей по его ведению, формирование первичной документации, составление и представление отчетности для удовлетворения информационных потребностей в процессе управления затратами и себестоимостью продукции растениеводства. В настоящее время в области растениеводства отсутствует организационная форма, объединяющая в одну систему цели, задачи и методы информационного обеспечения управления. На сельскохозяйственных предприятиях эти функции выполняются разными структурными подразделениями аппарата управления, и в большинстве случаев их действия не взаимосогласовываются. В этой связи внесены предложения по струк

Текст научной работы на тему «ТАШАККУЛИ НИЗОМИ БАҲИСОБГИРИИ ИДОРАКУНӢ ДАР КОРХОНАҲОИ КИШОВАРЗӢ: ҶАНБАҲОИ АМАЛӢ»

амалишавии шартномаро бо назардошти идоракунии сатхи таваккал нисбатан добили кабул буда, хангоми таваккалй ба инобат гирад. Дар раванди тахлил маълум идоракунии таваккалии сохибкорй ба сохибкор гардид, ки усули микёси эмпирикии кобили кабули имконияти дуруст интихоб намуданро медихад.

АДАБИЁТ

1. Бачкаи Т., Рудашевский В., Татеиси К. Хозяйственный риск и методы его измерения. М: "Инфа-М", -2010. - 345 с.

2. Буньковский Д.В. Инструменты управления предпринимательскими рисками. /Д.В. Буньковский/ Вестник вопросы управления. Москва, - 2019. - №1(37). - С. 73.

3. Воробьев С. Н. Управление рисками в предпринимательстве / С.Н. Воробьев, К.В. Балдин. - М.: Дашков и К, 2013. - 482 c.

4. Герасимова Е. Б., Мельник М. В. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятия: учеб. пособие. - М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2013. - 192 с.

5. Грант Р. М. Современный стратегический анализ / Р. М. Грант; пер. с англ. под ред. В. Н. Фунтова. - 5-е изд., перераб. и доп. - СПб.: Питер, 2011. - 560 с.

6. Ковалев В. В., Финансовый менеджмент: теория и практика. - М.: Проспект, 2008. - 1024 с.

7. Румянцева З.П. Менеджмент организаций. М.: "Инфра-М", - 2015. - 432 с

8. Сафина Г.Р. Введение в анализ предпринимательских рисков и проектный анализ. /Г.Р. Сафина/ ГОУ "Казанский государственный технологический университет". - Казань: "КГТУ", - 2010. - 80 с.

Маълумот дар бораи муаллиф:

Зарипова Гулнисо Абдуллочоновна - ассистенти кафедраи назарияи иктисодй ва фаъолияти сохибкории Донишгохи байналмилалии сайёхй ва сохибкории Точикистон, 734055. Тел. (+992) 901211903

Сведение об авторе:

Зарипова Гулнисо Абдулоджоновна - ассистент кафедры экономической теории и предпринимательской деятельности Международного университета туризма и предпринимательства Таджикистана, 734055. Тел. (+992) 901211903

Information about the author:

Zaripova Gulniso Abdulodjonovna - assistant at the Department of Economic Theory and Entrepreneurship Activity International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan, 734055. Tel. (+992) 901211903

УДК 631.162

ТАШАККУЛИ НИЗОМИ БАХ.ИСОБГИРИИ ИДОРАКУНЙ ДАР КОРХОНАХОИ КИШОВАРЗЙ: ЧАНБА^ОИ АМАЛЙ

Бобомуродов Пайрав Хайриевич

Аннотатсия. Дар мацола равишуои консептуалй оид ба ташкили таъминоти бауисобгирй -таулилии истеусоли маусулоти растанипарварй, ки хусусияти меъёрй, методй ва ташкилиро пешбинй мекунанд, баррасй гардидааст. Татбики равишуои пешниуодшуда дар корхонахои кишоварзй бо назардошти хусусиятуои соуавии фаъолияти онхо низоми комплексии бахисобгирй ва таулили идоракуниро таъмин намуда, дарацаи фаъолияти ицтисодй, эътимоднокй ва шаффофияти маълумоти уисоботро барои ба амал баровардани сиёсати аграрии давлат меафзояд. Сохтор, мацсад ва пайдаруамии тауияи стандарти соуавй пешниуод карда шудааст. Мацсади он ташаккули равишуои ягонаи ташкилию методологй ба ташкили бауисобгирии идоракунй дар соуаи кишоварзй, тацсими масъулият ва уудадориуо оид ба пешбурди он, ташаккули ууццатуои ибтидой, тауия ва пешниуоди уисоботуо барои цонеъ гардонидани талаботи иттилоотй дар раванди идоракунии хароцоти идоракунй ва хароцоти истеусоли маусулоти кишоварзй мебошад. Дар айни замон дар сохаи зироаткорй шакли ташкилие вучуд надорад, ки мацсаду вазифауо ва усулуои таъминоти иттилоотии идоракуниро дар як низом муттауид намояд. Дар корхонахои кишоварзй ин вазифахоро зерсохторуои гуногуни сохтори дастгоуи идоракунй ва дар аксар мавридуо амалиёти онуо ба уамдигар мутобиц карда намешавад. Ба ин муносибат дар бораи сохтор ва ташкили дастгоуи бауисобгирии идоракунй тавсияуо пешниуод карда шуданд.

Вожщои калиди: стандарти соуавй, истеусоли зироат, менецмент, мууосиботи идоракунй, бауисобгирии идоракунй, равишуои консептуалй, таъминоти бауисобгирй - таулилй. Барои ицтибос: Бобомуродов, П. X Ташаккули низоми бауисобгирии идоракунй дар корхонауои кишоварзй: цанбауои амалй / П. X Бобомуродов // Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 2 (41). -С. 94103.

ФОРМИРОВАНИЕ СИСТЕМЫ УПРАВЛЕНЧЕСКОГО УЧЕТА В СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ

ПРЕДПРИЯТИЯХ: ПРАКТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ

Бобомуродов Пайрав Хайриевич

Аннотация. В статье разработаны концептуальные подходы к организации учетно-аналитического обеспечения производства продукции растениеводства, предусматривающие нормативно-правовой, методический и организационный характер. Реализация предлагаемых подходов обеспечит построение целостной системы управленческого учета и анализа на сельскохозяйственных предприятиях с учетом отраслевых особенностей их функционирования, повысит уровень экономической работы и достоверность и прозрачность бухгалтерской информации для реализации аграрной политики в государстве. Предложены структура, цель и последовательность разработки отраслевого стандарта. Его целью определено формирование единых по отрасли сельского хозяйства организационных и методических подходов к организации управленческого учета, распределения ответственности и обязанностей по его ведению, формирование первичной документации, составление и представление отчетности для удовлетворения информационных потребностей в процессе управления затратами и себестоимостью продукции растениеводства. В настоящее время в области растениеводства отсутствует организационная форма, объединяющая в одну систему цели, задачи и методы информационного обеспечения управления. На сельскохозяйственных предприятиях эти функции выполняются разными структурными подразделениями аппарата управления, и в большинстве случаев их действия не взаимосогласовываются. В этой связи внесены предложения по структуре и организации аппарата управленческой бухгалтерии.

Ключевые слова: отраслевой стандарт, растениеводство, управление, управленческая бухгалтерия, управленческий учет, концептуальные подходы, учетно-аналитическое обеспечение.

FORMATION OF A MANAGEMENT ACCOUNTING SYSTEM IN AGRICULTURAL ENTERPRISES: PRACTICAL ASPECTS

Bobomurodov Pairav Hairievich

Annotation. The article develops conceptual approaches to the organization of accounting and analytical support for the production of crop products, providing for regulatory, methodological and organizational character. The implementation of the proposed approaches will ensure the construction of an integrated system of management accounting and analysis at agricultural enterprises, taking into account the sectoral characteristics of their functioning, will increase the level of economic work and the reliability and transparency of accounting information for the implementation of agricultural policy in the state. The structure, purpose and sequence of development of the industry standard are proposed. Its purpose is to form unified organizational and methodological approaches to the organization of management accounting in the agricultural sector, the distribution of responsibilities and duties for its maintenance, the formation of primary documentation, the preparation and presentation of reports to meet information needs in the process of managing costs and the cost of crop production. Currently, in the field of crop production there is no organizational form that combines goals, objectives and methods of information support for management into one system. At agricultural enterprises, these functions are performed by different structural divisions of the management apparatus, and in most cases their actions are not mutually coordinated. In this regard, proposals were made on the structure and organization of the management accounting apparatus.

Key words: industry standard, crop production, management, management accounting, management accounting, conceptual approaches, accounting and analytical support.

Гузориши масъала. Таъиноти стратегии сохаи растанипарварй дар рушди кисмати кишоварзй ва иктисодиёти кишвар коркарди механизмхои баландбардории ракобатпазирии махсулоти растанипарварй, кохиши арзишро барои таъмини фоиданокии корхонахои истехсолии кишоварзии ватанй талаб менамояд. Накши мухимро дар ин раванд рукни бахисобгирй- тахлилй хамчун воситаи мухими

кохиши арзиши аслй, идоракунии харочот ва натичахои фаъолият мебозад.

Бахисобгирии идоракунй хамчун сохаи махсуси фаннии низоми бахисобгирии корхона аз нуктаи назари зарурияти коркарди таъминоти методй баррасии алохидаро талаб менамояд. Охирин аз афзоиши ахамияти бахисобгирй дар идоракунй, зарурияти пешниходи очилии иттилоот вобаста за талаботи навини ахборотй вобастагй дорад [2, с. 23].

Ахамияти бахисобгирии идоракунй дар он зохир мегардад, ки он дар дохили корхона баррасии муназзами масъалахои банакшагирии очилй, тахлил, назорат ва бахисобгирии намудхои алохидаи фаъолиятро имкон медихад. Меъёри асосии низоми амалкунанда идоракунии босамари захирахои молиявй ва инсонй буда, бахисобгирии идоракунй барои ин механизми заруриро таъмин намуда, барои ин иттилооти очилй (оперативй) - и авваларо новобаста аз ченкунии микдорй, мисол, андешахои харидоронро оид ба сифати махсулот истифода мебарад [3, с.5].

Fуншавии селахои ратсионалии иттилоотй дар сохаи растанипарварй аз руи принсипхои муайяни зерин ташаккул меёбад:

- равшансозии талаботи иттилоотй бо назардошти самтхои идоракунии сохтори сохавии истехсолот;

- инъикоси равандхои объективии истехсолот, муомилот, таксимот ва истеъмолот; истифодаи ратсионалй ва гайриратсионалии захирахои табий, мехнатй, моддй ва молиявй;

- бахамоварии селахои иттилоой аз манбаъхои гуногун (мухосибй-оперативй, оморй, иктисодй-оперативй, маълумоти мушохидавй, инчунин нишондихандахои накшавй);

- пешгирии такроршавй дар иттилооти аввала;

- очилияти ахбороти бахисобгирии идоракунй ва тахлил, ки дар асоси воситахои навтарини иртибот ва интиколи фосилавии маълумоти аввала аз руи хар як объекти фаъолияти истехсолй- хочагии корхонахои кишоварзй ташаккул меёбанд [10].

Дар баробари хамин имруз бояд гуфт, ки барои корхонахои дехот тавсияхое мавчуд нестанд, ки тартиби пеш бурдани бахисобгирии идоракуниро муайян кунанд. Илова бар ин, СБХ.М (IAS) 41 «Дороихои биологй» [10] ба категорияи «арзиши аслй» накши дуюмдарача дода, ба ин васила мавкеи бахисобгирии мухосибиро дар низоми умумии иттилоотии хам корхона ва хам дар мачмуъ давлат суст мекунад. Дар робита ба таъминоти тахлилй, ки маълумотро оид ба сохтор ва динамикаи харочот барои истехсоли махсулоти растанпарварй таъмин намояд, ягон пешрафт вучуд надорад.

Равишхои консептуалии пешниходшуда оид ба такмил ва рушди бахисобгирии идоракунй ва тахлил дар зироаткорй тадбирхои дорои хусусияти меъёрй, методй, методологй ва ташкилии вобаста ба бахисобгирии идоракунй ва таъминоти тахлилй дар растанипарвариро дарбар мегиранд (расми 1).

Максад аз кор карда баромадани ин равишхои консептуалй ба хусусиятхои хочагии кишлок мувофик кунондани тачрибаи назариявй ва методологии

бахисобгирии идоракунй мебошад, ки дар амалияи корхонахои кишоварзии ватанй чорй намудани тачрибаи пешкадам ва методологияи бахисобгирии идоракунй ва тахлилро дар назар дорад.

Ташаккули заминаи меъёрй - хукукии рушди бахисобгирии мухосибй ва таъминоти тахлилии истехсоли махсулоти растанпарварй бояд ба ворид намудани тагйироти дахлдор ба конунгузорй, аз чумла: Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявй» асос ёбад [7], ки ба баркарор намудани таъсири методии шуъбаи сохавии Вазорати кишоварзй барои дар амалияи корхонахои хочагии кишлок чорй намудани риояи хатмии стандартхои сохавии бахисобгирии идоракунй (истехсолй) нигаронида шудааст. Тагйироти пешниходшуда ба Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявй» пурзур намудани таъсири Раёсати сохавии Вазорати кишоварзии Чумхурии Точикистонро ба ташкили бахисобгирии корхонахои кишоварзй ва аз чумла, бо рохи дар амалияи худ чорй намудани риояи хатмии стандартхои сохавии бахисобгирии идоракунй (истехсолй) бояд пешбинй намояд. Дар ин маврид бояд кайд намуд, ки дар айни замон таъсири ниходхои мувофики Вазорати кишоварзй ба амалияи пешбарии бахисобгирй то андозае коста гардида, коркарди механизми муносиби ташаккули муносибат байни вазорат ва корхонахои кишоварзй ногузир аст.

Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Солхои охир аксар мухаккикон дар он назаранд, ки тахияи низомномахои сохавии пешбарии бахисобгирй зарур набуда, корхонахо вобаста хусусиятхои фаъолияти худ бояд чанбахои методии ташкили онро бунёд намоянд. Бояд дар назар дошт, ки сатхи рушди касбияти мухосибони сохаи кишоварзй ба он дарачае нарасидааст, ки онхо дар заминаи тафаккури касбии худ таъминоти методй ва методологии бахисобгирии корхонахоро бунёд намоянд. Бояд гуфт, ки дар интишороти илмии олимони ватанию хоричй солхои охир таваччух ба масъалахои бахисобгирии идоракунй дар корхонахои кишоварзй, хеле зиёд гардидааст. Масалан дар корхои илмии мухаккикон С.Ф. Низомов, Н.М. Файзуллоев, Д.Ч. Икромова, Л.П. Воробьева, Шнейдман Л. ва дигарон чанбахои мухими бахисобгирии мухосибй дар корхонахои кишоварзй ба тахкик фаро гирифта шудаанд. Аз ин ру, яке аз самтхои асосии рушди бахисобгирй ва умуман, иктисодиёти кишвар такмили тахассусмандии доимии на танхо кормандони мухосибот, балки хамаи дастгохи идоракунии корхонахои кишоварзй мебошад.

Paсми 1. - Paвишхoи консептyaлии тaшкили 6a\nco6rMpMM мухосибй Ba тaъминоти тaхлилии истехсоли 'jiipoa'iK'opfi

Манбаъ: аз цoнuбu мyaллuф mayrn шyдaaсm.

Вазъияти зикршyдa танхо хоси Точикистон нест. Чyноне интишороти олимони кишвархои дигари Узви ИДM шаходат медихад, дар аксари мамолики хоричи наздик вазъият айнан такрор меёбад. Maсaлaн, Л. Шнейдман кайд менамояд, ки зарурияти стандартхои сохавии бахисобгирй хеч чои шубха надорад. «Х,амеша зарурият ба танзими масъалахои махсус дар сохахои мушаххаси фаъолият мавчуд хаст. - шарх медихад муаллиф - Дар баробари ин стандартхои сохавй хусусиятхои татбики стандартхои байналмилалиро дар сохаи муайяни иктисодиёт ошкор менамояд. Онхо низоми хамрадифи стандартхои байналмилалиро эчод намекунанд» [9]. Олими дигар Воробёва Л.П. кайд менамояд, ки «стандартхои сохавй

нисбати кор, хизматрасонй ва истехсоли махсулоти сохаи муайян татбик карда мешаванд. Талаботи онхо ба талаботи хатмй ва коидахои умумй ва меъёрхои бахисобгирй ва хисоботдихии аз чониби Вазорати молия коркардгардида набояд мукобилмаъно бошанд» [1].

Дар зерматни тасвири муносибатхои консептуалии умумии рушди таъминоти бахисобгирй-тахлилй бояд тавсияхоро оид ба таркиб ва тартиби татбики стандарти сохавии ташкили бахисобгирии идоракуни дар сохаи растанипарварй дар амалияи корхонахои кишоварзй дида баромад. Аз нуктаи назари мо, сохтор ва механизми татбики стандарти мазкур дар расми 2 тасвир гардидааст.

Манбаъ: mayrnu мyaллuф.

Максади тахия ва татбики ин стандарти сохавй муайян намудани равишхои ягонаи ташкилию методй оид ба ташкили бахисобгирии идоравй дар сохаи кишоварзй, таксими масъулият ва ухдадорихо оид ба пешбурди бахисобгирии идоравй, тахияи хуччатхои ибтидой, тахия ва пешниходи хисоботхо барои конеъ кардани ниёзхои иттилоотй дар раванди идоракунии харочот ва харочоти махсулоти кишоварзй мебошад.

Максади макола. Масъалахои ташкилии ташаккули низоми самараноки бахисобгирии идоракунй дар сохаи зироаткорй аз зарурати ташкили низоми хуччатхои оперативй оид ба парвариши навъхои асосии зироатхо, тартиби ташкил ва фаъолияти бахисобгирии идоракунй, ташкили корхои баруихатгирй, инчунин назорати риояи стандарт ва тартиби пешбурди бахисобгирии идоракунй иборатанд.

Низоми хуччатикунонии оперативй оид ба парвариши навъхои асосии зироатхо, ки онро метавон хамчун яке аз вариантхои татбик дар корхонахои махсусгардонидашудаи сохаи зироаткорй муайян кард ва асоси стандарти сохаро ташкил медихад, бояд бо назардошти робитаи мутакобилаи бахисобгирии молиявй, идоракунй ва оперативй сохта шавад. Fайр аз ин, хусусияти алохидаи раванди дигаргуншавихои биологй дар зироаткорй бояд ба назар гирифта шавад.

Зарурати ба стандарта сохавй дохил кардани масъалахои ташкили кори баруихатгирй бо зарурати ташкили низоми назорати оперативии раванди муайян кардани арзиши аслии махсулоти зироаткорй алокаманд аст. Аз чумла, механизми баруихатгирии перманентй дар раванди парвариши махсулоти растанпарварй пешниход шудааст, ки инхоро пешбинй мекунад:

1) Инъикос намудани хама харид ё истехсоли кимматхои моддиву молй дар хисобхо бо гузаронидани яквактаи маблаги онхо ба маълумотномаи муфассали баруйхатгирии перманентй дар давраи хисоботй;

2) Дар давраи хисоботй инъикос намудани хар як далели хоричшавии кимматхои моддиву молй бо дар як вакт ба хисоб гирифтани арзиши захирахои мавчуда дар хисобхои бахисобгирй ва варакаи доимии баруихатгирй;

3) Ворид намудани баробари маълумот дар бораи ба арзиши аслии махсулоти растанипарварй гузаронидани арзиши захирахои моддиву молии аз хисоб баровардашуда;

4) Ба кайд гирифтани далелхои баргардонидани арзишхои моддиву молй ба чойхои нигахдории онхо бо нишон додани сабабхои баргардонидан;

5) Мукоисаи бакияи захирахои моддиву молй, ки дар маълумоти доимии баруихатгирй инъикос ёфтаанд, бо маълумоти Китоби асосй аз руи хисобхои дахлдор;

6) Тахлили раванди дохил намудани харочоти моддй ба арзиши аслии махсулоти растанипарварй бо рохи мукоисаи маълумоти баруйхатгирй бо реестри бахисобгирии харочот;

7) Назорати эътимоднокии иттилоот оид ба даромад аз фуруше, ки дар Дисобот оид ба фоида ва зарар инъикос гардидааст, бо рохи мукоисаи он бо чамъи фуруши арзишхои моддиву молии дар маълумотномаи баруйхатгирй дарчшуда. [6, с.53].

Мухтавоии асосии мавод. Кисми методологии стандарти сохавии пешниходшуда методологияи хисобкунии арзиши пешбинишудаи дороихои биологй ва махсулоти кишоварзиро дар сохаи зироаткорй дарбар мегирад. Бучетикунонй хам аз руи харочоти мустаким ва хам аз руи намуди корхо оид ба парвариши махсулоти кишоварзй пешниход карда мешавад. Харочоти вокей дар фехристхои тахлилй аз руи чинс хар мох чамъ карда мешаванд. Агар зарурати муайян кардани арзиши одилонаи зироатхои пухтанашуда ё дар истехсолот мавчуд бошад, харочоти вокеиро метавон ислох кард ва онхоро бо харочоти изофй мутаносибан ба бучет афзоиш дод. Ин имкон медихад, ки даромади вокей аз эътирофи аввалияи махсулоти кишоварзй ё азнавбаходихии дороии биологии чорй хисоб карда шавад.

Методология инчунин имконияти мукоисаи фоидаи пешбинишударо дар шароити истифодаи асосхои гуногуни арзёбии махсулот барои эътироф кардан (арзиши одилона ё арзиши аслй) пешбинй мекунад, ки асосро барои кабули карор оид ба истифодаи заминаи интихобшудаи баходихй ва имконияти таъсир ба натичахои молиявй таъмин менамояд [5, с.134].

Фасли охирини стандарти сохавй ба ташкили системаи хисоботдихии дохилй (идоравй) дахл дорад, ки дар асоси тамоми мархилахои тагйирёбии биологй дар раванди парвариши махсулоти растанпарварй ва системаи тахлили дороихои биологй ва махсулоти кишоварзй дар зироаткорй бо ба назар гирифтани талаботи СБДМ (IAS) 41 «Дороихои биологй» сохта шудааст [10].

Системаи хисоботи дохилй дар стандарти сохавй бояд бо номгуи шаклхои хисоботй ифода карда шавад, ки тахияи онхо ноил шудан ба хадафхои тахия ва татбики онро таъмин менамояд, аз чумла: ташаккули таъминоти иттилоотии идоракунй. Албатта, чунин шаклхо бояд бевосита барои дархостхои мушаххаси иттилоотй тахия карда шаванд, аммо дар стандарт тавсия дода мешавад, ки руйхати тахминии маълумоти бахисобгирии идоракунй муайян карда шавад, ки бояд дар системаи бахисобгирии идоракунй чамъбаст ва ба низом дароварда шаванд.

Масъалаи мухими ташкили системаи бахисобгирии идоракунй дар корхонахои кишоварзй бунёди ниходи функсионалй, ки барои пешбурди бахисобгирии идоракунй масъул аст, мебошад.

Имруз дар низоми ташкилии корхонахои кишоварзй функсияхои мазкурро кисматхои гуногуни сохтории дастгохи идоракунй ичро менамоянд, ки аксаран бо хам мувофик ва муносиб нестанд.

Барои азбайнбарии ин камбудй ва бо максади бунёди низоми босамари бахисобгирии идоракунй дар оянда мебояд аз тачрибаи мамолики пешкадами дунё ва тавсияхои олимони ватанй вобаста ба масъалахои

мазкур истифода бурд [3, с.10]. Дар амалияи хоричй низоми бахисобгирии идоракунй хамчун кисмати алохидаи мухосибот баромад менамояд, ки хадафхои худро дар заминаи марказхои ягонаи иттилоотй пайгирй мекунад. Дар ин кисматхо вазифахои чамъоварй, ченкунй, гурухбандй, шархи иттилооти бахисобгирй ва тахияи карорхои идоракунй тавассути чидду чахди якчояи ниходхои банакшагирй, бахисобгирй, тахлил ва назорат ичро карда мешавад.

Maълyмоти идоракуниро комиссияхои махсус ташкилшуда коркард намуда, барои кабули карор ба истеъмолкунандагони гуногун мефиристанд. Дар тачрибаи хочагидории мо, хамгироии хадамоти гуногуни функсионалй барои ичрои вазифахои муайян дар асоси равишхои максадноки барномавй амалй карда мешуд, аз ин ру, мо боварй дорем, ки ин равишро метавон хамчун шакли омузиши хадамоти гуногуни функсионалй барои татбики барномаи таъминоти иттилоотй ва тахияи карорхои идоракунй аз руи раванди идоракунии ташаккули харочот ва ихтисори арзиши аслии махсулот истифода бурд. Ин яке аз кадамхои аввалин дар татбики идеяи самтнокии идоракунии бахисобгирй мебошад.

Аз нуктаи назари таксимшавии бахши бахисобгирии мухосибй ба молиявй ва идоракунй ва сипас дастгохи хисобдорй, ду чанбаи мухимро ба назар гирифтан лозим аст:

-якум, зарурати чунин чудокунй на барои хамаи корхонахои истехсолоти кишоварзй ба назар мерасад. Он дар шароити хеле зиёд шудани хачми фаъолияти корхона, мураккаб шудани сохтори ташкилии он, сатх ва хусусиятхои идоракунй, такмили усулхои коркарди ахборот, мавчудияти истеъмолкунандагони гуногуни ва дар айни замон манфиатдори иттилооти бахисобгирй, инчунин зарурати таъмини махфияти маълумот ба миён меояд.

-дуюм, ба мухосибот бояд дар доираи принсипхои миллй ва байналмилалии бахисобгирии мухосибй хукуки озодии комил дода шавад, ки дар муносибат бо дигар хизматрасонихои корхонахо мустакил буда, дорои дастгохи методологии мукаммал, ки ба назарияи мукаммали харочоти истехсолот, усулхои чандир, коркарди автоматии ахборот ва моделсозии иктисодию риёзй асос ёфтааст, бошад.

Чанбаи аввал дар мисоли корхонахои тичорати хурд, миёна ва калон равшан мушохида мешавад. Дар корхонахои хурди дорои сохтори оддй ва хачми хурди фаъолият одатан шуъбаи мухосибот вучуд надорад. Бахисобгирии мухосибй аз чониби шахсе, ки аз тарафи рохбари корхона таъин шудааст ё мухосиб - аудитори аз руи шартномаи мехнатй фаъолияткунанда ба амал бароварда мешавад. Дар ин холат, зарурати чудо кардани бахисобгирии мухосибй ба молиявй ва идоракунй нест.

Дама маълумоти бахисобгирй хеле осон пайгирй карда мешаванд ва барои эхтиёчоти дохилии идоракунии корхона пурра истифода мешаванд. Дар ин шароит интихоби маълумоти молиявй аз тамоми мачмуи иттилооти идоракунй ва пешниходи хисоботи бахисобгирй, оморй ва андоз назар ба интихоби

маълумоти идоракунй аз маълумоти бахисобгирии молиявй зудтар сурат мегирад. Афзоиши хачми фаъолият ва мураккабшавии минбаъдаи сохтори идоракунй ташкил намудани хадамоти алохидаи корхона — шуъбаи мухосиботро муайян мекунад. Ин барои корхонахои рушдёбандаи тичорати хурд ва миёна маъмул аст. Аммо хатто дар ин корхонахо хануз зарурати ба намудхои алохидаи амалияи бахисобгирй чудо кардани бахисобгирии молиявй ва идоракунй нест.

Шуъбахои бахисобгирии ин гуна корхонахо метавонанд дар асоси системаи ягонаи (таксимнашавандаи) бахисобгирй талаботи истеъмолкунандагони маълумоти дохилй ва беруниро ба дарачаи кофй таъмин намоянд.

Танхо бо хеле мураккаб шудани ташкил ва технологияи истехсолот, сохтори идоракунии корхона, амик шудани равандхои чудокунии моликият, ноустувории шароити кор, афзоиши ракобат, вусъати кооператсия ва таксимоти мехнати мухосибй, ки барои корхонахои миёна ва бузурги дар шароити муносибатхои бозоргонй амалкунанда хос аст. Зарур аст, ки бахисобгирии молиявй ва идоракунй дар сохахои алохидаи донишхои назариявй ва амалияи мухосибот фарк карда шавад.

Бояд гуфт, ки ин шарти зарурй, вале хануз кифоя нест. Таксимоти пурраи бахисобгирии мухосибй ба молиявй ва идоракунй хангоми халли масъалахои дар чанбаи дуюми шартхои зарурй зикршуда имконпазир мегардад. Дамаи ин ба корхонахои хочагии кишлоки Точикистон пурра дахл дорад. Афзоиши хачми иттилоот дар ин корхонахо ба он оварда мерасонад, ки дар системаи ягонаи бахисобгирии мухосибй ва асосан бо технологияи дастии раванди бахисобгирии мухосибй тавлид кардани маълумоти барои эхтиёчоти дохилии рохбарият, сармоягузорон, макомоти давлатй ва дигар истеъмолкунандагон хеле душвор аст. Дар ин шароит аз хад зиёд шудани кори дастгохи мухосибот ба назар мерасад. Вай наметавонад сатхи гуногуни идоракуниро бо иттилооти гуногун ва хисобкунихои дурнамой таъмин кунад, вариантхои кабули карорхои идоракуниро омода созад ва бевосита дар идоракунй иштирок кунад. Далли ин масъалахо танхо дар асоси заминахои нави илмй, асосхои прогрессивии техникии коркарди ахбороти иктисодй, истифода бурдани усулхои пешкадами бахисобгирй ва хисобкунии арзиши аслй, чорй намудани усулхои риёзй, инчунин бо рохи ба даст овардани тавозуни оптималии принсипхои бунёди бахисобгирй (мутамарказкунонй, гайримарказонй, комбинатсияи онхо) имконпазир аст.

Дар корхонахои кишоварзии ватанй дастгохи мухосиботро хам аз руи нишонахои истехсолот бо назардошти вохидхои истехсолии мавчуда, ва хам аз руи хусусиятхои функсионалй ташкил кардан мумкин аст.

Тибки Крнуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявй» хангоми ташкили кор аз руи нишонаи истехсолй масъалахои ташкили бахисобгирии мухосибй дар корхона ба салохияти молик (моликони) он ё макоми

вaколaтдоp (мaнсaбдоp) тибки конун Ba хyччaтхои тaъсисй 6apparä мегapдaд. [4] Бapои тaъмин нaмyдaни пешбapии муносиби бaхисобгиpй коpхонa мyстaкилонa шяклхои тяшкили он, пеш a3 хaмa, чоpй нaмyдaни вaзифaи сapмyхосиб хaмчyн вохиди aлохидaи коpй, тяшкил нaмyдaни мухосибот бо сapдоpии сapмyхосиб ё истифодaи хaдaмоти ayтсоpсинги мухосиб^о интихоб менaмояд. Дap бaъзе мaвpидхо коpхонa бaхисобгиpй Ba хисоботдих^о

муси^ило^ a3 тapaфи сохибмулк ё pохбap pохaндозй нaмyдa, дap холaти дигap функсияхои мyхосиботpо дap aсоси шapтномa шyъбaи мyтaмapкaзи мухосиботй ё тaшкилоти ayдитоpй бa aмaл мебapоpaд. Хднгоми тaшкили коp дap aсоси фyнксионaлй хaм бaхисобгиpии молиявй Ba хaм бaхисобгиpии мyтaмapкaзи идоpaкyнй, ки бa он сapмyхосиб сapвapй мекyнaд, бa сохиби коpхонa итоaт мекyнaнд.

Расми 3. - Максад, вазифа ва сохтори мухосиботи идоракуни зар корхонахои кишоварзи

Манбаъ: аз цониби муаллиф тщия шудааст.

Аз ин ру, дар асоси таксимоти дастгохи мухосибй аз руи хусусиятхои истехсолй гайримарказонидани бахисобгирии идоракунй ва дар сурати аз руи тавсифоти функсионалй ташкили дастгох - марказонидани бахисобгирии идоракунй меистад. Дар ин маврид гайримутамарказкунонии бахисобгирии идоракунй самараноктар аст, зеро вазифахои бахисобгирии идоракунй на танхо бахисобгирии харочоти истехсолй ва хисоб кардани арзиши аслии махсулот, балки тахлили оперативй ва назорати харочот, тахлили дуршавй аз меъёрхо ва омилхоеро дар бар мегиранд, боиси онхо гардидаанд. Дар ин холат ба тахлил ахамияти аввалиндарача дода мешавад, зеро самаранокии он махз дар чойхое, ки захирахои истехсолй истифода мешаванд, бештар аст.

Ба максад мувофик аст, ки таксимоти раванди бахисобгирй байни молиявй ва идоракунй бо хамин тартиб амалй карда шавад.

Бахисобгирии молиявй бахисобгирии амалиёт бо мизочон ва таъминкунандагон,

хисоббаробаркунихо аз руи музди мехнат, амалиётхои пулй, хисоббаробаркунй ва карзй,

хисоббаробаркунихо бо бучет ва фондхои гайрибучетй, сармоя, натичахои молиявиро пеш мебарад, бахисобгирии чамъбастй ва сабтхоро дар Китоби асосй анчом медихад, хисоботи молиявй, андозй ва омориро тахия менамояд, методологияи бахисобгириро кор карда мебарояд, накшаи хисобхои корхонаро аник мекунад, шакли пешбарии бахисобгирй ва тартиби ба расмият даровардани амалиёт ва гардиши хуччатхоро муайян мекунад, ичрои хамаи сметахои харочоти истехсолотро месанчад ва гайра.

Ба вазифахои бахисобгирии идоракунй дохил мешаванд: тахияи бучети харочоти истехсолот, баамалбарории бахисобгирии харочоти вокей ва меёърй бо муайянкунии фаркият аз меъёр, таксими харочоти истехсолй аз руи намудхои алохидаи махсулот, кор ва хизмат, тахияи хисоботи дохилй ва пешниходи саривактии он ба рохбарият, баамалбарории тахлили оперативй ва назорат, коркарди пешгуихо ва вариантхои карорхои идоракунй аз руи танзими очилии фаъолият.

Чй тавре тахкикоти гузаронидашуда нишон медихад, сохтори мухосибот ташаккули

гурух(зершуъба)-хои алохидаро аз руи нишонахои вазифавй, хаттй ва функсионалй пешбинй менамояд. Азчумла, дар таркиби мухосиботи идоракунй аз руи нишонаи вазифавй чудо намудани гуруххои зерини кормандони мухосибй мувофики максад аст: чузъи бахисобгирй ва идоракунии харочот, чузъи бахисобгирй ва идоракунии даромад ва натичахои фаъолият, чузъи тахлили иктисодй ва пешгуихо, чузъи бабучагирй (расми 3.).

Сохтори бахисобгирии идоравй мавчудияти рохбари гурухи бахисобгирии идоракуниро дар назар дорад, ки барои мухосибони зергуруххои бахисобгирии захирахои моддй, захирахои мехнатй ва харочоти гайримустаким масъул аст. Вазифахои мутахассисони зергуруххо на танхо бахисобгирии харочот, балки назорати меъёргирй, дуршавихо аз меъёр, сарфи захирахо ва тахлили харочоти истехсолотро дар бар мегирад. Рохбари гурухи бахисобгирии идоравй ичрои саривактии хамаи супоришхои ин намуди кори бахисобгириро таъмин намуда, маълумоти идоракуниро бо вариантхои омодашуда ба марказхои кабули карорхо ва танзими раванди идоракунй мефиристад.

Ташаккули кори дастгохи мухосибот аз чихати амудй таксимоти вазифахои бахисобгириро аз руи кисматхои алохидаи сохтории корхонаи кишоварзй пешбинй менамояд. Дар ин сурат мустакилияти чузъиёти сохторй, чойгиршавии географии онхо, хусусиятхои раванди технологй ва дарачаи инкишофи хисоббаробаркунихои дохилихочагиро ба назар гирифтан лозим аст. Х,ангоми ба тавозуни алохида таксим кардани кисматхои сохторй (корхонахо, сеххо) дар хар яки онхо шуъбаи алохидаи мухосиботи идоракунй ташкил карда мешавад.

Хулоса. Консепсияи муайяни ташкили таъминоти бахисобгирй-тахлилии истехсолоти махсулоти растанипарварй баамалбарории чорабинихоро оид ба баркароркунии бахисобгирй тахлили идоракуниро дар корхонахои кишоварзй пешбинй менамояд. Пешниходот дар ин маврид бунёди низоми мукаммали бахисобгирии идоракуниро дар корхонахои кишоварзй таъмин намуда, сатхи фаъолияти иктисодй ва эътимоднокй ва шаффофияти иттилооти мухосибиро барои истифода ва татбики сиёсати аграрии давлат меафзояд.

АДАБИЕТ:

1. Воробьева Л. П. Концепция и актуальность создания отраслевых стандартов / Л. П. Воробьева [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http:// www.ostbuh.ru /doc/19.doc.

2.Низомов, С.Ф. Развитие методологии и организации управленческого учета в строительном комплексе (на примере Республики Таджикистан): специальность 08.00.12 "Бухгалтерский учет, статистика": диссертация на соискание ученой степени доктора экономических наук / Низомов Самариддин Фахриевич. - Москва, 2011. -482 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3.Низомов, С.Ф. Развитие системы стратегического управленческого учета в сельскохозяйственном производстве / С.Ф. Низомов, А.Х. Файзуллоев // Вестник Таджикского национального университета. Серия социально-экономических и общественных наук. - 2021. - № 7. - С. 5-13.

4.Низомов, С.Ф. Совершенствование методики учета затрат и калькулирования себестоимости продукции в растениеводстве / С.Ф. Низомов, А.Х. Файзуллоев // Вестник Таджикского национального университета. Серия социально-экономических и общественных наук. - 2020. - № 7. - С. 9-15.

5.Низомов, С.Ф. Ташкили бахисобгири ва тахияи хисоботи молияви дар хочагихои дехкони (фермери) / С.Ф. Низомов, П.Х. Бобомуродов // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимоИ-иктисодИ ва чамъиятИ. - 2020. - № 8. - С. 133-140.

6.Низомов, С.Ф. Хусусиятхои бахисобгирии харочоти истехсолии махсулоти кишоварзИ / С.Ф. Низомов, Д.Ч,. Икромова // Точикистон: иктисод ва идора. - 2020. - № 2. - С. 51-60.

7.О бухгалтерском учете и финансовой отчетности: Закон Республики Таджикистан от 25.03.2011, №702. [Электронный ресурс] Режим доступа: URL: // http://andoz.tj/index.php?do=static&page=bua(дата обращения: 13.12.2023).

8.Положение по калькулированию себестоимости продукции (работ, услуг) на предприятиях и организациях Республики Таджикистан, введенный Постановлением Правительства Республики Таджикистан № 210 от 12 мая 1999 года.

9.Шнейдман Л. 10 лет законодательного регулирования бухгалтерского учета в России: уроки на будущее / Л. Шнейдман [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.ippnou.ru/ article.php?idarticle=002966.

10.IAS 41: официальный русский перевод. [Электронный ресурс] Режим доступа: URL: //http://gaap.ru/articles/IAS41/ (дата обращения: 13.12.2023).

Маълумот дар бораи муаллиф:

Бобомуродов Пайрав Хайриевич - унвончуи кафедраи бахисобгирии мухосибии Донишгохи давлатии молия ва иктисоди Точикистон. Сурога: 734067, Ч,умхурии Точикистон, ш. Душанбе, кучаи Нахимов 64/14. Телефон: 93-539-53-83. E-mail: [email protected]

Сведение об авторе:

Бобомуродов Пайрав Хайриевич, саискатель кафедры бухгалтерского учета Таджикского государственного финансово-экономического университета. Адрес: Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Нахимова 64/14. Телефон: 93- 539-53-83. E-mail: [email protected]

Information about the author:

Bobomurodov Pairav Hairievich - an applicant of department is an record-keeping of the Tajik state finances- economy university. Address: Republic of Tajikistan Dushanbe, 64/14 Nahimova street. Phone: 93-539-53-83. E-mail: [email protected]_

УДК 336.1

ТАШКИЛИ НАЗОРАТИ МОЛИЯВИИ ДОХИЛЙ ДАР СОХДИ ХИЗМАТРАСОНЙ

Аюбова Фарида Азимчоновна

Аннотатсия. Мацола ба омузиши таулили назорати молиявии дохили дар соуаи хизматрасони бахшида шуда, зарурати татбици он дар раванди идоракунии соуаи хизматрасони асоснок карда шудааст. Омилуои асосие, ки ба самаранокии назорати молиявии дохили таъсир мерасонанд, муайян карда шудаанд. Муаллиф инчунин дар макола схемаи ташкили назорати молиявии соуаи хизматрасониро пешниуод мекунад. %амчун тацрибаи амали, мацола таулили назорати молиявиро бо истифода аз мисоли ташкилоти хизматрасонии ЦДММ «Шауди Хуцанд» дар ш. Хуцанд, ки бо фуруши маусулотуои цанноди машгул аст, пешниуод карда шудааст.

Калидвожщо: назорат, назорати молияви, назорати молиявии дохили, унсуруои назорат, маруилауои назорат, нишондиуандауои назорат, муаммоуо, роууои такмили назорат.

Барои ицтибос: Аюбова, Ф.А. Ташкили назорати молиявии дохили дар соуаи хизматрасони / Ф. А. Аюбова //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - N0. 2 (41). -С. 103-110.

ОРГАНИЗАЦИЯ ВНУТРЕННЕГО ФИНАНСОВОГО КОНТРОЛЯ В СФЕРЕ УСЛУГ

Аюбова Фарида Азимджоновна

Аннотация. Статья посвящена исследованию внутреннего финансового контроля в сфере услуг и обоснована необходимость его внедрения в процесс управления сферой услуг. Определены основные

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.