Научная статья на тему 'МОДЕЛИ БАҲИСОБГИРИИ ХАРОҶОТ ВА ДАРОМАДҲО ДАР КОРХОНАҲОИ САЙЁҲӢ'

МОДЕЛИ БАҲИСОБГИРИИ ХАРОҶОТ ВА ДАРОМАДҲО ДАР КОРХОНАҲОИ САЙЁҲӢ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
модел / моделсозӣ / баҳисобгирии муҳосибӣ / даромад / хароҷот / натиҷаи молиявӣ / корхонаи сайёҳӣ / маҳсулоти сайёҳӣ / хизматрасонӣ. / модель / моделирование / бухгалтерский учет / доходы / расходы / финансовые результаты / туристское предприятие / туристический продукт.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Раҳимов Саидалӣ Холович

Дар мақола нақши калидии моделсозӣ дар пешбурди баҳисобгирии муҳосибии фаъолияти корхонаҳо ва воситаи самарабахши таҳкими ягонагии методологии муттаҳидкунандаи баҳисобгирии муҳосибӣ баррасӣ гардидааст. Қайд карда шудааст, ки истифодабарии принсипҳои моделсозӣ барои идоракунии корхонаҳои сайёҳӣ муҳим буда, методикаи баҳисобгирии мувофиқи самтҳои фаъолияти корхонаро инъикос менамояд. Дар асоси моделҳои таснифотии соҳавӣ модели баҳисобгирии хароҷот ва даромадҳо дар корхонаҳои сайёҳӣ таҳия карда шудааст, ки воситаи боэътимоди қабули қарорҳои методологӣ, ташкилӣ, технологӣ дар самти фаъолияти гуногунҷабҳаи он маҳсуб меёбад. Асоснок карда шудааст, ки истифодабарии амалии модели пешниҳодшуда ба фаъолияти пурсамари корхонаи сайёҳиро мусоидат менамояд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MODEL OF ACCOUNTING COSTS AND INCOME AT TOURIST ENTERPRISES

В статье рассматривается ключевая роль моделирования в развитии бухгалтерского учета деятельности предприятия и эффективное средство укрепления методологического единства унифицированного учета. Отмечается, что использование принципов моделирования важно для управления туристическими предприятиями и отражает соответствующий метод учета деятельности предприятия. На основе моделей отраслевой классификации разработана модель учета затрат и доходов на предприятиях туризма, которая считается надежным инструментом принятия методических, организационных и технологических решений по направлению его многогранной деятельности. Обосновано, что практическое использование предложенной модели способствует эффективной работе туристического предприятия.

Текст научной работы на тему «МОДЕЛИ БАҲИСОБГИРИИ ХАРОҶОТ ВА ДАРОМАДҲО ДАР КОРХОНАҲОИ САЙЁҲӢ»

- коркарди сиёсати шугли фаъол, ки давраи бекориро кохиш медихад, табодули ба кори навро афзоиш медихад ва мутобщати коргаронро дар шароитхои тагирёбанда рушд медихад;

- коркарди низоми муосири хифзи ичтимой, ки нигох доштани даромади ахолиро ва шугли фаъолро хавасманд менамояд. Илова бар он чорахо оид ба

дастгирии шахсоне, ки фаъолияти кориро бо фаъолияти оилавй, тарбияи фарзандон ва корхои шахсй якчоя менамояд [9].

Умуман, кулли моделхои бозори мехнати кишвархои хорича хадафи умумй дорад, ки ин таъмини афзоиши шугли ахолй, кам кардани бекорй ва таъмини муътадилии рушди бозори мехнат мебошад.

АДАБИЁТ

1. Варшавская E.Flexicurity, или как обеспечить сочетание гибкости и защищенности на рынке труда // Человек и труд. 2007. № 10. С. 28-29.

2. Варшавская Е. Flexicurity, или можно ли сочетать гибкость и защищенность? Опыт европейских стран в преодолении дисбаланса между гибкостью рынка труда и социальной защищенностью работников // Служба занятости. 2007. № 11

3. Гимпельсон В., Капелюшников Р. Нестандартная занятость и российский рынок труда // Вопросы экономики. 2006. № 1. С. 126.

4. Гришин И. Стимулирование и динамизация занятости: рецепт Flexicurity // Мировая экономика и международные отношения, 2012, № 4, с. 40-50

5. Киселев И.Я.Новый облик трудового права в странах За-пада: прорыв в постиндустриальное общество // Управление персоналом. 2002. № 4 (http://ecsocman.edu.ru/ text/18009905/).

6. Красноженова Г. Управление трудовыми ресурсами // Уч. пособие: управление трудовыми ресурсами, М: Инфра-М., 2010 (-159 с.) - С.59

7. Сулян В. США: человеческий потенциал и экономика // Человек и труд. 2008. №4.

8. Кастельс М. Глобальный капитализм: уроки для России // Экономические стратегии. 2007. № 5. -С.23-24

9. http://www.eurofound.europa.eu/areas/industrialrelations/ di Маълумот дар бораи муаллиф:

Мухитдинова Шоирахон Саидюсуфовна - номзади илмхои щтисодй, мудири кафедраи щтисодиёти чахони Донишкадаи щтисод ва савдои Донишгохи давлатии тичорати Точикистон дар шахри Хучанд, СуроFа: 735700 Ч,умхурии Точикистон, шахри Хучанд, хиёбони И. Сомонй, 169. E-mail: shoira [email protected]

Сведения об авторе:

Мухитдинова Шоирахон Саидюсуфовна - кандидат экономических наук, заведующий кафедрой мировой экономики Института экономики и торговли Таджикского государственного университета коммерции в г. Худжанд. Адрес: 735700 Республика Таджикистан, город Худжанд, проспект И. Сомон, 169, E-mail: shoira [email protected]

Information about the author:

Mukhitdinova Shoirakhon Saidyusufovna - Candidate of Economic Sciences, Head of the Department of World Economy at the Institute of Economics and Trade of the Tajik State University of Commerce in Khujand. Address: 735700 Republic of Tajikistan, Khujand city, I. Somon Avenue, 169, E-mail: shoira [email protected]

УДК: 338.48:657

МОДЕЛИ БАХДСОБГИРИИ ХАРО^ОТ ВА ДАРОМАД^О ДАР КОРХОНАДОИ САЙЁ^Й

Рахимов Саидалй Холович

Аннотатсия. Дар мацола нацши калидии моделсози дар пешбурди бауисобгирии мууосибии фаъолияти корхонауо ва воситаи самарабахши таукими ягонагии методологии муттауидкунандаи бщисобгирии мууосиби барраси гардидааст. Цайд карда шудааст, ки истифодабарии принсипуои моделсози барои идоракунии корхонауои сайёуи мууим буда, методикаи бауисобгирии мувофици самтуои фаъолияти корхонаро инъикос менамояд. Дар асоси моделуои таснифотии соуави модели бауисобгирии хароцот ва

даромадуо дар корхонауои сайёуи тауия карда шудааст, ки воситаи боэътимоди цабули цароруои методологи, ташкили, технологи дар самти фаъолияти гуногунцабуаи он маусуб меёбад. Асоснок карда шудааст, ки истифодабарии амалии модели пешнщодшуда ба фаъолияти пурсамари корхонаи сайёуиро мусоидат менамояд.

Калидвожа^о: модел, моделсози, бауисобгирии мууосиби, даромад, хароцот, натицаи молияви, корхонаи сайёуи, маусулоти сайёуи, хизматрасони.

Барои ицтибос: Рауимов С.Х. Модели бауисобгирии хароцот ва даромадуо дар корхонауои сайёуи / С.Х. Рауимов //Паёми молия ва ицтисод. - № 2(41). - С. 66-74.

МОДЕЛЬ УЧЕТА ЗАТРАТ И ДОХОДОВ НА ТУРИСТИЧЕСКИХ ПРЕДПРИЯТИЯХ

Рахимов Саидали Холович

Аннотация. В статье рассматривается ключевая роль моделирования в развитии бухгалтерского учета деятельности предприятия и эффективное средство укрепления методологического единства унифицированного учета. Отмечается, что использование принципов моделирования важно для управления туристическими предприятиями и отражает соответствующий метод учета деятельности предприятия. На основе моделей отраслевой классификации разработана модель учета затрат и доходов на предприятиях туризма, которая считается надежным инструментом принятия методических, организационных и технологических решений по направлению его многогранной деятельности. Обосновано, что практическое использование предложенной модели способствует эффективной работе туристического предприятия.

Ключевые слова: модель, моделирование, бухгалтерский учет, доходы, расходы, финансовые результаты, туристское предприятие, туристический продукт.

MODEL OF ACCOUNTING COSTS AND INCOME AT TOURIST ENTERPRISES

Rakhimov Saidali Kholovich

Annotation. The article discusses the key role of modeling in the development of accounting of enterprise activities and an effective means of strengthening the methodological unity of unified accounting. It is noted that the use of modeling principles is important for the management of tourism enterprises and reflects the appropriate method of accounting for the activities of the enterprise. Based on industry classification models, a model for accounting costs and income at tourism enterprises has been developed, which is considered a reliable tool for making methodological, organizational and technological decisions in the area of its multifaceted activities. It is substantiated that the practical use of the proposed model contributes to the effective operation of a tourism enterprise.

Key words: model, modeling, accounting, income, expenses, financial results, tourism enterprise, tourism product.

Гузориши масъала. Дар шароити муосири иктисоди бозорй такмили механизм ва методхои хочагидорй боз хам мухим мегарданд. Барои халли ин масъала накши асосиро бахисобгирии мухосибй мебозад, ки яке аз механизм ва методхои самараноки назорат ва идоракунй махсуб меёбад.

Аммо, бо рохандозй намудани корхои бахисобгирии автоматикунонидашуда, чорй намудани мачмуаи воситахои коркарди ахбороти мухосибй дар зернизомхои бахисобгирии мухосибй, низоми

амалкунандаи автоматикунонидашудаи идоракунии корхонахо дар сохахои гуногун то хол на он кадар самарабахш буда, мехнатталаб ва дар умум ба талаботхои муосир чавобгу намебошад. Чунин холат, дар натичаи шакли экстентивии рушди бахисобгирии мухосибй ба амал омад, ки амалишавии пешниходхои зиёд, навоварихо, дастурхо оиди такмили бахисобгирии мухосибй дар асл стихиявй, бенизом буда, дар чараёни амалинамоии бахисобгирии хочагидорй сурат мегирад.

Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт.

Модели бахисобгирии мухосибй дар сохахои гуногун дар корхои илмии мухаккикони ватанй Ш.Н. Бобоев (модели сегментатсионии низоми бахисобгирии арзиши аслй ва хисоботи идоравй, модели ташкили бахисобгирии идоракунии харочоти интикол ва таксимоти неруи барк), С.Ф. Низомов (модели таснифотии ташкили бахисобгирй ва таксимоти харочот дар объектхои сохтмонй ва хисобхои иловагй барои бахисобгирии харочоти корхонахои сохтомонй), Д.А. Розиев (модели алокамандии масрафхо, харочот ва арзиши аслй бо натичахои молиявй дар корхонахои саноати бофандагй, модели рушди бахисобгирии идоракунии стратегй ва тахлили масрафхо), А.Х., Файзуллоев (модели низоми бахисобгирии идоракунии корхонахои кишоварзй), Н.Ч,. Дасанова (модели иктисодй-математикии чо ба чогузории инфрасохторхои истехсолии бахши кишоварзй) дида баромада бошанд хам, моделсозии бахисобгирии харочот ва даромад дар сохахои гуногун тахкикоти минбаъдаро талаб менамояд.

Максади макола - дар асоси омузиш ва тахлили моделхои таснифотии сохавй тахияи модели намунавии бахисобгирии харочот ва даромадхо дар корхонахои сайёхй, ки барои пешбурди бахисобгирии мухосибй ва фаъолияти самараноки корхонахои сайёхй мусоидат менамояд.

Мухтавои асосии мавод. Вобаста ба ташаккули сохахои нав, истехсолот, намудхои фаъолият, ки дар натичаи автоматикунонй ва чорй намудани навоварихо, коркарди низомхои нав, методхо, роххо ва шаклхои бахисобгириро талаб мекунад, ки хусусиятхои хоси хар як сохаро инъикос намояд. Дар бисёр холатхо амалияи бахисобгирй аз назария пешрафта буда, бахисобгирии идоракунии харочот, хамчун самти зарурии бахисобгирии хочагии халк душвор мегардад.

«Истифодабарии васеи барномахои коркарди иттилоот, автоматикунонии вазифахои чудогонаи бахисобгирй, ки ба идеологияи ягона вобастагй надоранд, инчунин ташаккули низомхои комплексии коркарди ахбороти бахисобгирии мухосибй, ба назария ва амалияи муосири бахисобгирии ба хам пайваст ва мутобикшуда бояд мусоидат намоянд. Татбики хисобхо ва навишти дутарафа дар моделхои бахисобгирй онхоро аз моделхои замонавии технологияхои иттилоотй хатто дар як сатхи абстрактй фарк менамояд, ки дар ин маврид як катор тахкикотхои муаллифони хоричй бахшида шудаанд» [6].

Яке аз воситаи мухими таъминоти ягонагии бахисобгирии мухосибй дар баробари моделсозй, тахия, коркард ва чорй намудани стандартхои дохилии ташкили бахисобгирии мухосибй мебошад, зеро стандарт низ як модели халли масъалахои ташкилй, инъикоси амалиётхо ва муносибати мутакобилаи

ичрокунандагон мебошад. Моделсозй дар пешбурди бахисобгирии мухосибй накши калидиро ичро намуда, воситаи самарабахши тахкими ягонагй, аз чумла воситаи методологии муттахидкунандаи бахисобгирии мухосибй баромад мекунад. Моделсозй дар фахмиши муосир - ин усули дарки илмй мебошад, ки барои омузиши ягон объект ё чараёнхо ба воситаи тасвирхои махсус офаридашуда, яъне моделхо амалй карда мешавад. Раванди сохтани моделро моделсозй меноманд.

Модели объекти хакикии мураккаб, низом, ба мисли низоми бахисобгирй дар сохахои гуногун имкон медихад, ки алокахои асосии иттилоотй, технологй ва дигар алокамандиии дохили низом ё берун аз он чудо карда шавад, вариантхои муносиби фаъолияти низом бо дарназардошти кохишдихии харочоти захирахои моддй, вакт ва гайра коркард карда шаванд. Истифодабарии принсипхои моделсозй дар ташкили бахисобгирии мухосибй имконият медихад, ки аз роххои гуногуни халли максаднок варианти бехтарин интихоб карда шуда, идоракунии самараноки бахисобгирии хочагидориро дар хама стахи идоракунй таъмин намояд.

Сохои охир корхои зиёде нашр шуданд, ки ба масъалаи моделсозии бахисобгирии мухосибй бахшида шудаанд ва якчанд консепсияхои истифодабарии принсипхои моделсозй дар бахисобгирй пешниход шудаанд.

Новобаста аз он ки мафхумхои «модел» ва «моделсозй» дар бахисобгирии мухосибй дар охирхои асри XX пайдо шуданд, А.Е. Ковалев дар тахкикоти худ кайд менамояд, ки: «мухосибон ба моделсозии иктисодиёт кариб панчсад сол аст, ки машгуланд. Он чизеро, ки онхо сохтанд, бо идеяхои кибернетика комилан мувофик аст...» [2, С.122]. Ин хакикат аст, чунки бахисобгирии мухосибй бо тавсифномаи иттилоотии объект ва ин ё он фаъолияти хочагидорй сару кор дорад ва модели иттилоотии корхона ё чараёни хочагидориро ифода менамояд. Дамин тавр, мафхуми «модел» ва «моделсозй» аз аввал барои бахисобгирй хамчун воситаи умумисозии зехнии чараёни хочагидорй хос буд.

Мутобики тавсифномаи умумй, модел - «ин ивазкунандаи табий ё сунъй, моддй ё идеалии объектест, ки бо объекти омухташуда хусусиятхои умумй дорад. Маълумот оиди ин хусусиятхои дар мавриди омузиши модел гирифташуда, ба сифати маълумот оиди хосиятхои худи объект баромад мекунанд». Дар шакл моделхо метавонанд объектхои гуногун ва мачмуи объектхо бошанд. «Осонии истифодабарии моделхо дар он ифода меёбад, ки модел - шакли устувори ташаккули иттилоот дар низом мебошад» [4, С.3-8].

Моделсозй хамчун таассуроти илмй, чараёни хамохангии моделхоро пешбинй менамояд ва онро

хамчун чараёни тавиф намудани хусусиятхои мухими ягон объект ё зухурот (ходиса) тасаввур намудан мумкин аст, ки дар он модел хамчун инъикоскунандаи хусусиятхои хоси бъект ё зухурот мебошад. Дар хисобгирии мухосибй моделсозй ба сифати инъикоскунандаи лахзахои бештар умумй, ки дар хисобгирии сохахои гуногун, низомхои хочагидорй хос аст, баромад мекунад. Хусусиятхои хоси моделсозй аз дигар усулхои тахкикотй дар хамин ифода меёбад. Модели ба принсипхои умумй ташаккулёфта усули тахкикот, методикаи бахисобгирии барои хамаи сохахо мувофикро пешбинй менамояд, ки чунин равиш дар корхои илмии олимони давраи шуравй, ки ба масъалаи моделсозии бахисобгирии мухосибй машгул буданд, ба монанди Б.В. Алахов, В.О. Бессарабов, Н.А. Булатов, Э.К. Гильде, В.Б. Ивашкевич, О.И. Кольвах, А.Л. Лузин, М.Л. Малюга, К.Н. Нарибаев, Р.С. Рашитов, А.П. Рудановский, Е.Е. Сиверс, Я.В. Соколов, В.Ф. Палий, Р.С. Рашитов, А.А. Шапошников, И.Ф. Шерр ва дигарон дида мешавад, ки онхо тахкикотхои худро асосан ба моделхои бахисобгирии чанбахои истехсолоти гуногун ва дигар сохахои мутамарказонидашударо пешниход намудаанд.

Бинобар ин, мо дар тахкикоти худ моделсозии бахисобгирии харочот ва даромад дар корхонахои сайёхиро пешниход намудем, ки он дар асоси моделхои тавсифотии сохавй тахия шудааст.

Модели бахисобгирии мухосибй нисбат ба моделхои бахисобгирии чараёнхои иктисодй универсалй ва махсус мебошад. «Мо метавонем мохияти эволютсияи тафаккури бахисобгириро хамчун болоравии пай дар пай аз сатхи мушаххас ба фахмиши абстрактии иктисодиёт тасаввур кунем, ки ин имкон медихад то ки иктисодиёт самараноктар идора карда шавад» [5, C.225].

Моделсозии бахисобгирй дар доираи низоми бахисобгирии мухосибй хамчун масъалаи «дохилй» бояд коркард ва амалй карда шавад. Максади моделсозй дар бахисобгирии мухосибй асосан коркард ва тахияи методологияи ташкил, пешбурд, ба тартиби муайян даровардани гирифтан ва коркарди маълумот оид ба объектхои бахисобгирй мебошад. Барои расидан ба ин максад халли чунин вазифахо зарур аст:

- сохтори навишти содакардашудаи низоми бахисобгирй, бо чудо намудани нишондодхои мухими он, яъне сохтани модели бахисобгирй;

- коркарди методикаи истифодабарии амалй, яъне амалишавии модел;

- амалинамоии озмоиш (эксперимент).

Объектхои моделсозй дар хисобгирй низомхои бахисобгирй мебошанд, ки аз низомхои гуногуншакли мураккаб иборат мебошанд. Ба ин низомхои мураккаб низомхои иттилоотй, низомхои

автоматикунондашудаи бахисобгирй, комплексхои

коммуникатсионй ва тахлилии ахборотй дохил мешаванд. Низомхои бахисобгирии мухосибй дар мавридхои гуногун метавонанд ба сифати низомхои гуногуншакли мураккаб тавсиф карда шаванд:

- низомхои бахисобгирй таркибан ба комплексхои коммуникатсионй монандй дошта, шабакаи ба хам алокаманд ва микдори зиёд доранд;

- низомхои бахисобгириро вобаста ба объект ё предмети таъсиррасонй хамчун низомхои иттилоотй мебошанд, ки онхо барои коркарди селаи иттилооти махсусан пуршиддат пешбинй шудаанд;

- низомхои бахисобгирй вобаста аз хусусияти технологй барои чамъоварй, коркард, нигахдорй ва пешниходи иттилоот барои эхтиёчоти чараёнхои хочагидорй ва истехсолй мутобик карда шуда, ба низомхои автоматикунонидашудаи идоракунй монандй доранд.

Дар як низоми мураккаб хамчун мачмуи объектхо, самтхо, зернизом дида баромада мешавад, ки барои халли вазифахои муайян пешбинй шудаанд. Вобаста ба ин, чараёни фаъолияти низоми мураккаб хамчун мачмуи харакати унсурхои он барои максади ягона равона шудааст. Ин мукаррароти умумии назарияи моделсозии низомхои мураккаб мебошад.

Дамин тавр, максади бахисобгирии мухосибиро фаъолияти хочагидорй, хачми он, сатхи рушд ва дигар хосиятхо муайян менамояд, яъне максади бахисобгирй аз ин омилхо вобастагй дорад.

Дар низоми бахисобгирй метавонем чунин зернизом ё унсурхоеро чудо намоем, ки сифати фаъолияти онро муайян менамоянд: методология, методика, ташкил ва технология. Дамаи ин унсурхо объектхои алохидаи моделсозй мебошанд, аз чумла:

- дар методология, сохтори навиштачоти амлиётхо дар хисобхо, алокамандии хисобхо вобаста ба амалиётхои хочагидории муайян моделбандй карда мешаванд;

- дар методика, объекти моделсозй - таксимоти нишондодхо дар хуччатхои аввалия, таркиби сабткунакхои бахисобгирй, алокамандии бахисобгирии таркибй ва тахлилй махсуб меёбанд;

- ба ташкили объекти моделсозй метавон таркиби унсурхои чараёни бахисобгирй, сохтори мухосибот, таксимоти вазифахо байни кормандони мухосиботро дохил намуд;

- дар технология чараёни коркарди ахбороти бахисобгирй барои муайян намудани самаранокии омезиши расмиёте, ки аз чониби шахс ва компютер анчом дода мешавад моделбандй карда мешавад.

Дар ин чо кисми ками вазифахои мушахас оварда шуданд, ки танхо ба воситаи моделсозии унсурхои алохидаи низоми бахисобгирй хал карда мешаванд. Бояд кайд намоем, вазифахое, ки дар доираи бахисобгирии мухосибй дар низоми муосири идоракунии фаъолияти хочагидорй хал карда мешаванд, асосан сатхи идоракунй муайян менамояд.

Максади моделсозй - ташкили навиштачоти мухтасари чанбахои методологии низоми ташкилии бахисобгирии мухосибй мебошад. Ин восита тархрезии моделхои ташкили бахисобгирй мебошад.

Тартиби тархрезии моделхои ташкили бахисобгирй ва самтхои истифодабарии амалии онро чунин низомхои присипиалй ба танзим медароранд, ки идеологияи моделсозии ташкили бахисобгирии мухосибй ташкил медихад:

1. Зернизомхои объектхои бахисобгирй, ки аз якчанд меъёрхои зертобеъ мутобики таснифот чудо карда шудаанд, объекти моделсозй ташкили бахисобгириро ифода менамоянд.

2. Бунёди тархрезии моделхои ташкили бахисобгирй таснифоти объектхои бахисобгирй мебошанд, бинобар ин моделхо номи таснифотиро гирифтаанд. Зернизомхои таснифотии чудокардашудаи объектхои бахисобгирй, ки бо тавсифнома гуногун алокаманданд, имконият медиханд, ки хосиятхои муттахидкунанда ва умумикунандаи моделсозй хамчун методи бахисобгирии мухосибй пурра истифода шаванд.

3. Мутобики меъёрхои кабулгардида, таркиби модел аз асоси ва мундарича иборат аст:

- тавсифномаи зернизомхои объектхои бахисобгирй аз руйи бузургй ва таъинот, ки ташкили бахисобгириро муайян менамояд асоси моделро ташкил менамояд;

- тавсифномаи унсурхои ташкили бахисобгирй барои зернизомхои объектхои бахисобгириро мундаричаи модел дар бар мегирад.

4. Барои хар як зернизомхои объектхои бахисобгирии вокей модели таснифотй (мачмуи моделхо) метавонанд мушаххас инъикос намоянд. Барои хама низомхои бахисобгирии мухосибй ва мачмуи чараёнхои иттилоотй ва занчирахои он, инчунин барои кисмати алохида имконият хаст дар як вакт моделсозй карда шавад.

5. Моделхои ташкили бахисобгирй барои ёфтани пайвастагии муносиби унсурхои корхона, пеш аз хама сохтори хуччатхои дастурй-методй, ки пешбурди бахисобгириро ба танзим медароранд, чанбахои метологии онро такмил медиханд ва умуман барои ноил гардидан ба хадафхои баисобгирй истифода бурда мешаванд.

Алокамандии бевоситаи ташкили

бахисобгирй бо нишондихандахои зарурй дар амалияи бахисобгирии мухосибй имконият медихад, ки тавсифномаи техникй-иктисодии объекти

бахисобгирй: корхона, таъминот, истехсолот, китъаи технологй, фуруш ва гайра муайян карда шавад. Тахкикотчиёни гуногун ба ин нишондихандахо сохтори корхона, хусусиятхои технологии истехсолот, номгуйи намудхои махсулоти истехсолшаванда, сатхи ташкилй ва хачми истехсолот, сатхи таъминоти техники, хусусиятхои дохилй ва дигар нишондихандахоро дохил менамоянд. Мачмуи

омилхо, хамчун асоси модели ташкили бахисобгирй, ки объектхои бахисобгириро аз самти технологй, техникй-иктисодй, истехсолй тавсиф менамоянд, муайян менамоем.

Сохтори истехсолй ва китъахо низ ба интихоби объекти бахисобгирии харочот, усулхои бахисобгирии харочот ва арзишмуайянкунии арзиши аслии махсулот, объектхои арзишмуайянкунй таъсир мерасонанд.

Моделхои таснифотй имкон медиханд, ки ба дарачаи лозимй доираи сохахо, намудхои фаъолият ё коркардхои гуногуни низомномавиро асоснок ва муайян кунанд. Воситаи боэътимоди кабули карорхои методологй, ташкилй, технологй дар самти истифодабарии моделхо таснифоти асоснокшуда мебошад.

Тачрибаи моделсозии ташкили бахисобгирй имконияти роххо ва усулхои тархрезии моделхои ташкили бахисобгириро махдуд намекунад. Як катор холатхои мухимро кайд намудан мумкин аст, ки истифодабарии васеи моделхои бахисобгирии мухосибй, ташкили моделхо ва такмили асосхои методологй ва методии бахисобгирии мухосибиро муайян менамоянд. Ба ин холатхо дохил мешаванд:

- мураккабшавии равишхои хочагидорй ва алокахо, ки дар натича сохтори ташкилии бахисобгириро, ки ин алокахоро инъикос менамоянд душвор мегардонанд;

- такмили барномахои муосири коркарди ахбороти бахисобгирй ва васеъ намудани истифодаи он дар хисобгирй;

То вактхои наздик хама коркардхои амалй оиди такмили ташкили бахисобгирй дар шароити корхонаи мушахас гузаронда мешуданд, ки вобаста ба хусусиятхои хоси корхонахои алохида бахисобгирии мухосибй ба рох монда мешуд. Дуччати асосие, ки тартиби арзишмуайянкунии сохахоро танзим менамояд, Кридахои намунавии хисобкунии арзиши аслии мол (кор, хизматрасонй) мебошад, ки корхонахо тибки мукаррароти он фаъолияти худро ба рох мемонанд [3].

Низоми бахисобгирй хамчун кисми таркибии идоракунии фаъолияти истехсолй-молиявии корхона, ба конунхои умумии тахаввулоти низоми иттилоотй алокаманд буда, ба таъмин будан бо воситахои муосири техникй ва технологй, сохтори хатхои интиколи иттилоотй ва шабакахои коммуникатсионй вобастагй дорад. Сохторхои ташкилии низоми бахисобгирй метавонанд аз метавонанд аз оддитарин иерархияи хатй то шабакахо бо сохтори мураккаб аз якдигар фарк кунанд. Дар як вакт мураккабии сохтори ташкилии бахисобгирй ва мушкилии ичроиши амалиётхои алохида ба якдигар алокаи бевосита надоранд. Чертер Гаррисон кайд менамояд, ки сохтори ташкилии мураккаби низоми бахисобгирии

мухосибй ичроиши амалиётхои алохидаи бахисобгириро осон таъмин менамояд. Инчунин у тасдик кардааст, ки: «низоми бахисобгирие, ки ба шароити мураккаби муосири корхонахо бо харочоти камтарин, бе маълумотхои иттилоотй-тахминй мутобик карда шудааст -ногузир бо сохтори худ бояд мураккаб бошад» [1, С.365].

Бояд кайд намоем, ки объекти бахисобгирй метавонад корхона ё соха бошад. Дар ин маврид аллакай модели сохавии бахисобгирй дар дастурамалй сохавй тархрезй карда мешавад.

Моделхои таснифотии корхонахои сайёхй пурра низоми бахисобгирии мухосибй ва чараёнхои иттилоотй ва алокаро дар алохидагй фаро гирифта метавонанд. Моделхои ташкили бахисобгирй барои ичроиши вазифахои алохидаи бахисобгирй, ба монанди ташкили бахисобгирии харочот мутобики объекти бахисобгирй, мавзеи пайдоиши онхо, марказхои масъулият, равишхои тичоратй метавонанд характери махдуд дошта бошанд ва хамаи максадхо бояд ба вазифаи назорати харочоти корхона дар умум мутобикат намоянд.

Ду кисмати бунёдии таркибии модел, яъне асоси модел ва мундаричаи он мебошад. Асоси модел хамчун мачмуи хусусиятхои ташкилй, истехсолй ва технологй тавсифномаи хоси объекти бахисобгириро тачассум менамоянд. Ба мушаххасоти хосиятхои бунёдии модел нишондихандахои зерин дохил мешаванд: намуди фаъолият, доираи хизматрасонй, бузургии корхона, шакл ва намудхои ташкили саёхат, сайёхй, тахассуснокии корхонаи сайёхй, шакли ташкил ва идоракунии корхона, хусусиятхои муштариён ва гайра.

Ч,узъиёти мундаричаи модел маросимхои асосии бахисобгирии мухосибй, усулхои бахисобгирй ва арзишмуайянкунй, гардиши хуччатй, технологияи коркарди иттилоот ва гайраро дар бар мегирад ва якхелагии ташкили бахисобириро таъмин менамояд.

Ташкили бахисобгирии мухосибии объектхои сохаи сайёхй, вобаста ташкил ва технологияи истехсоли махсулоти сайёхй ба бузургихо мушаххас карда мешаванд, ки мундаричаи моделро муайян мекунанд, ба монанди объекти бахисобгирии харочот, вохидхои арзишмуайянкунй, усулхои бахисобгирии захирахои моддй ва мехнатй, усулхои арзишмуайянкунии хадамоти корхонахои беруна, усулхои бахисобгирй ва таксимкунии харочоти барилова, усулхои бахисобгирии таркибй ва тахлилй. Хусусиятхои таснифотии бунёдй ва мундаричаи моделхои бахисобгирии харочотро объектхо ва намудхои хизматрасонй ташкил медиханд. Вобаста ба объектхои корхонахои сайёхй ва таснифоти дар боло

овардашуда, модели ташкили бахисобгирии харочот ва даромадхо дар корхонаи сайёхй пешниход карда мешавад, ки асоси бунёдй ва мундаричаи моделро тавсиф менамоянд

Истифодабарии хар як модел ба корхонаи сайёхй имконият медихад, ки сиёсати бахисобгирй, шаклхои хуччатхои аввалия ва гардиши хуччатхо, накшаи кории хисобхо, низоми сабткунакхои бахисобгирй ва хисоботи дохилиширкатй, хуччатхои ташкилй-таксмкунии бахисобгирии харочот ва муайян намудани арзиши аслй, сабти мухосибии маъмулй, низоми бахисобгирии харочот ва муайянкунии арзиши аслии махсулоти (хизматрсонии) сайёхй коркард карда шаванд.

Дар натичаи тахкикоти гузарондашуда мо модели бахисобгирии харочоти истехсоли махсулоти (хизматрасонии) корхонаи сайёхиро пешниход менамоем, ки аз се кисмат иборат аст (расми 1).

Кисми 1. Бахисобгирии харочоти махсулоти (хизматрасонии) сайёхй дар мархилаи аввали моделсозии корхонахои сайёхй ташаккул меёбад ва барои таснифоти харочот оиди ташаккули махсулоти сайёхй, объектхои бахисобгирии харочот, таъминоти хуччатии бахисобгирии харочот мебошад. Вобаста аз технологияи истехсолот, талаботхои максадноки идоракунй ба иттилоот, объектхои бахисобгирй ва гуруххои харочот вобаста ба таснифот дар низоми усулхои бахисобгирии харочоти хизматрасонй муайян карда мешаванд. Таъминоти хуччатй барои зарурати идоракунй бояд бо шаклхои чамъбастии хуччатхои мавчудаи амалй-чамъбастй, сабткунакхои бахисобгирии таркибй ва тахлилй таъмин карда шаванд.

Кисми 2. Усули бахисобгирии харочот ва муайянкунии арзиши аслии махсулоти (хизматрасонии) сайёхй, объект ва усулхои арзишмуайянкунй, инчунин ба расмиятдарории хучатии арзишмуайянкуниро, ки аз интихоби усули кабулшудаи арзишмуайянкунй вобастагй дорад, мукаррар менамояд. Барои мукаррар намудани чанбахои ташкилй-техникй ва методии пешбурди бахисобгирии харочоти хизматрасонй, услуби бахисобгирии харочот, тарзи баходихии истехсолоти нотамом, таъминоти хуччатии бахисобгирии харочот пешбинй шудааст. Таъминоти хуччатии арзишмуайянкунй аз иттилоот оиди харочоте, ки дар сабткунакхои бахисобгирй гун шудаанд, асос ёфтааст.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Расми 1. - Модели бахисобгирии харочот ва даромади хизматрасонии корхонаи сайёхй Сарчашма: тахияи муалллиф.

Кисми 3. Бахисобгирии даромад аз фуруши махсулоти (хизматрасонии) сайёхй, давраи нихоии модели бахисобгирии харочот ва даромади хизматрасонии корхонаи сайёхй буда, тартиби эътирофи даромад аз фуруши махсулоти (хизматрасонихои) сайёхй, вобаста ба объектхои эътирофи даромад, инъикоси даромад дар хисобхои бахисобгирии мухосибй ва муайян намудани натичахои молиявиро пешбинй менамояд. Таснифоти усулхои бахисобгирии харочот ва даромади хизматрасонии корхонахои сайёхии дар расми 1 пешниходкардаи муаллиф барои истифодабарй дар фаъолияти корхонахои амалкунандаи сайёхй ба максад мувофик дониста мешавад.

Низомнома ва стандартхои бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявие, ки бахисобгирии харочот ва даромадро танзим менамоянд, макоми маросимхои мухосибиро дар сохаи сайёхй муайян менамоянд.

Дамин тавр, унсурхои модели пешниходнамудаи мо, тавсифнома ва роххои истифодабарии он, имкон медиханд, ки равишхои

асосии сохтори модели бахисобгирии харочот ва даромад дар сохаи сайёхй муайян карда шаванд.

Ташаккули назария, методология ва таъминоти амалии бахисобгирй-тахлилй дар асоси таъминоти назариявии модели харочот ва даромадхои корхонахои сайёхй асоси тафаккури илмй ташаккул ёфта, унсурхои таъминоти назариявй хамчун мачмуи принсипхои ба хам алокаманди фахмиши амики назариявй, мантикй, методология ва амалияи фаъолияти корхонаи амалкунандаро таъмин менамоянд. Дар яке аз унсурхои таъминоти назариявй имкон медиханд, ки принсип ва маросимхои ташаккули иттилоотй оиди харочот ва даромад дар хисобгирии мухосибй мукаррар ва бахо дода шаванд. Мавкеи назариявй ва методологй пешбинй менамояд, ки масъалахои мухим дар доираи тахкикот халли худро пайдо намоянд.

Барои боз хам фахмо ва равшан намудани бахисобгирии мухосибии даромад ва харочоти корхонахои сайёхй, мо дар намуди содакардашуда модели алокамандии хисобхои бахисобгирии мухосибиро дар корхонахои сайёхй пешниход менамоем (расми 2).

ХАРОЧОТ

ТАШАККУЛЁБИИ МАХ.СУЛОТИ САЙЁДЙ

ДАРОМАД

Харочоти моддй

Арзиши аслии махсулоти фурухташуда

Воситахои пулй

Дебет Кредит Дебет Кредит Дебет Кредит

А 1

Харочоти мехнатй

Дебет

Кредит

Харочоти барилова

Х,исобхо барои кабул

Дебет

Кредит

$а [_ Махсулоти сайёхй ^

Даромад аз фуруш

Кредит

Дебет

Кредит

Дебет

Кредит

НАТИЧДИ МОЛИЯВЙ

Арзиши аслии махсулоти фурухташуда

Мачмуи даромадхо ва харочот

Даромад аз фуруш

Кредит

Дебет

Кредит

Дебет

Фоидаи таксимнаШуда '

Дебет

Кредит

Кредит

Расми 2. - Модели алокамандии хисобхои бахисобгирии мухосибй дар корхонахои сайёхй

Сарчашматахияи муаллифй.

Мавкеи назариявй ва методологии модели бахисобгирй-тахлилии харочот ва даромад дар интихоби мантикии низомхо ва принсипхои ба хам алокаманди бахисобгирй нигаронида шуда, барои расидан ба максадхои бунёдй мусоидат менамояд. Фахмиши амалияи муосири корхои бахисобгирй-тахлилй имкони медихад, ки методика ва методологияи таъминоти бахисобгирй-тахлилии чанбахои асосии модел такмил дода шаванд. Бинобар ин, дар модели функсионалии пешниходшудаи таъминоти бахисобгирй-тахлилии харочот ва даромад дар корхонахои сайёхй, накши мухимро таъминоти методологй мебозад.

Хулоса. Мухимтарин чузъи модели пешниходшуда истифодабарии хисоби харочотии

"Мадсулоти сайёдй" мебошад, ки дар он чамъи харочоти ташаккулдидандаи арзиши аслии дар як намуди мадсулоти сайёдй инъикос гардида, дар фаркият аз дигар содадо дисоби мазкур ифодаи чисмонй- моддиро надорад.

Модели пешнидодшудаи харочот, ташаккулёбии мадсулоти сайёдй, даромад ва муайян намудани натичаи молиявй, вобаста ба фаъолияти гунгунчабдаи корхонадои сайёдй, дар асоси тавсифномаи содавй, фаъолияти пурсамари корхонаи сайёдиро таъмин менамояд ва истифодабарии амалии он барои дуруст ба дисоб гирифтани харочот, даромад, инчунин гирифтани фоидаи максималй мусоидат менамояд.

АДАБИЁТ:

1. Гаррисон Р., Норин Э., Брюэр П. Управленческий учет. 12-е изд. / Пер. с англ, под ред. М. А. Карлика. — СПб.: Питер, 2010. — 592 с.- C.365

2. Ковалев А. Е. Значение моделирования в бухгалтерском учете для информационного обеспечения управленческих решений // Мир экономики и управления. 2016. Т. 16, № 4. - С. 120-130.

3. Кридадои намунавии дисобкунии арзиши аслии мол (кор, хизматрасонй), Кдрори Хукумаи Ч,умдурии Точикистон, № 505, аз 28 октябри соли 2023

4. Соколов Я.В. Моделирование и его роль в бухгалтерском учете.// Бухгалтерский учет. - 2001. - № 6. - С. 3-8

5. Соколов Я.В., Соколов В.Я. История бухгалтерского учета. М.: Финансы и статистика, 2004. - 272 с.- С. 125

6. Colantoni C. S., Manes R. P. A Unified Approach to the Theory of Accounting and Information Systems» // Whinston The Accounting Review. 1971. Vol. 46. № 1.

Маълумот дар бораи муаллиф:

Рахимов Саидалй Холович - номзади илмдои иктисодй, дотсенти кафедраи бадисобгирии мудосибй ва аудити Донишгоди байналмилалии сайёдй ва содибкории Точикистон, Нишонй: 734055, Ч,умдурии Точикистон, ш. Душанбе, хиёбони. Борбад, 48/5. E-mail: [email protected], Тел.: (+992) 935041740

Информация об авторе:

Рахимов Саидали Холович - кандидат экономических наук, доцент кафедры бухгалтерского учета и аудита Международного университета туризма и предпринимательства Таджикистана, Адрес: 734055, Республика Таджикистан, город Душанбе, проспект Борбад, 48/5. E-mail: [email protected], Тел: (+992) 935041740

Information about the author:

Rakhimov Saidali Kholovich - Candidate of Economic Sciences, Associate Professor of the Department of Accounting and Auditing at the International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan, Address: 734055, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Borbad Avenue, 48/5. E-mail: [email protected], Tel: (+992) 935041740

УДК 339.9 (У) 52

ЭФФЕКТИВНАЯ НАЛОГОВАЯ СИСТЕМА КАК ОСНОВА ПОВЫШЕНИЯ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ ФИНАНСОВЫХ ИНСТИТУТОВ НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ

Каримова Муаззамахон Исматуллоевна

Аннотация. В данной статье рассматриваются некоторые аспекты налоговой политики национальной экономики. Наиболее эффективная налоговая система является основой решения ряда социально-экономических задач, как в отраслях и сферах, так и в национальном хозяйстве.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.