Научная статья на тему 'ХУСУСИЯТҲОИ БАҲИСОБГИРИИ ИДОРАКУНӢ ВА НАЗОРАТИ ХАРОҶОТ ДАР КОРХОНАҲОИ СОҲАИ ХИЗМАТРАСОНӢ'

ХУСУСИЯТҲОИ БАҲИСОБГИРИИ ИДОРАКУНӢ ВА НАЗОРАТИ ХАРОҶОТ ДАР КОРХОНАҲОИ СОҲАИ ХИЗМАТРАСОНӢ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
баҳисобгирии идоракунӣ / назорат / хароҷот / истеҳсолот / хизматрасонӣ / сохтори идоракунӣ / назорати идоракунӣ / марказҳои масъулият / идоракунии хароҷот / самаранокии фаъолият. / управленческий учёт / контроль / затраты / производство / услуга / минимизация / структура управления / управленческий контроль / центры ответственности / управления затрат / эффективность деятельности. .

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Раҷабов Раҷаб Кучакович

Дар мақола ҷорӣ намудани низоми баҳисобгирии идоракунӣ ва назорати хароҷот дар корхонаҳои соҳаи хизматрасонӣ баррасӣ гардидааст. Қайд карда шудааст, ки ҷорӣ намудани низоми баҳисобгирии идоракунӣ ва назорат дар корхонаҳо, аз ҷумла корхонаҳои соҳаи хизматрасонӣ вазифаи аввалиндараҷа маҳсуб меёбад. Баҳисобгирии идоракунӣ ва назорати хароҷот талаботи роҳбарияти корхонаро барои банақшагирии таҳлили фаъолияти ҷорӣ ва қабули қарорҳои фаврӣ ва стратегӣ қонеъ мегардонад. Таҳлили маълумотҳои баҳисобгирии идоракунӣ ва назорат ба роҳбарият имконият медиҳад, ки қарорҳои дурусти идоракунӣ қабул намоянд. Корхонаҳои соҳаи сайёҳӣ мустақилона, вобаста ба самти фаъолияти худ, намуди маҳсулот ва хизматрасониҳо, сиёсати иҷтимоӣ ва сармоягузорӣ, низоми махсуси баҳисобгирии идоракунӣ ва назоратиро дар марказҳои масъулият коркард менамоянд. Мақсади асосии ҷорӣ намудани низоми баҳисобгирӣ ва назорат дар марказҳои масъулият паст кардани сатҳи хароҷот ва зиёд намудани фоида мебошад. Истифодабарии амалии низоми баҳисобгирии идоракунӣ ва назорати хароҷо

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FEATURES OF MANAGEMENT ACCOUNTING AND COST CONTROL AT SERVICE ENTERPRISES

В статье рассматривается внедрение управленческого учета и контроля затрат на предприятиях сферы обслуживания. Отмечается, что внедрение системы управленческого учета и контроля на предприятиях, в том числе на предприятиях сферы услуг, является первоочередной задачей. Управленческий учет и контроль затрат отвечают потребностям руководства организации для планирования анализа текущей деятельности и принятия как оперативных, так и стратегических решений. Анализ с использованием данных управленческого учета позволяет руководству принимать правильные управленческие решения. Предприятии сферы услуг самостоятельно, в зависимости от направления деятельности, виды продукции и оказываемых услуг, социальную и инвестиционную политику, разрабатывают специфическую систему управленческого учета и контроля по центрам ответственности. Основная цель внедрения системы учета и контроля по центрам ответственности является минимизация затрат и увеличение прибыли. Практическое применение системы управленческого учета и контроля затрат способствует дальнейшей эффективной деятельности предприятий сферы услуг.

Текст научной работы на тему «ХУСУСИЯТҲОИ БАҲИСОБГИРИИ ИДОРАКУНӢ ВА НАЗОРАТИ ХАРОҶОТ ДАР КОРХОНАҲОИ СОҲАИ ХИЗМАТРАСОНӢ»

УДК: 658.6

ХУСУСИЯТ^ОИ БАХ.ИСОБГИРИИ ИДОРАКУНЙ ВА НАЗОРАТИ ХАРОЦОТ ДАР КОРХОНАУОИ СОХДИ ХИЗМАТРАСОНЙ

Рачабов Рачаб Кучакович

Аннотатсия. Дар мацола цорй намудани низоми бщисобгирии идоракунй ва назорати хароцот дар корхонауои соуаи хизматрасонй баррасй гардидааст. Цайд карда шудааст, ки цорй намудани низоми бщисобгирии идоракунй ва назорат дар корхонауо, аз цумла корхонауои соуаи хизматрасонй вазифаи аввалиндараца маусуб меёбад. Бщисобгирии идоракунй ва назорати хароцот талаботи роубарияти корхонаро барои банацшагирии таулили фаъолияти цорй ва цабули цароруои фаврй ва стратегй цонеъ мегардонад. Таулили маълумотуои бщисобгирии идоракунй ва назорат ба роубарият имконият медиуад, ки цароруои дурусти идоракунй цабул намоянд. Корхонауои соуаи сайёуй мустацилона, вобаста ба самти фаъолияти худ, намуди маусулот ва хизматрасониуо, сиёсати ицтимой ва сармоягузорй, низоми махсуси бщисобгирии идоракунй ва назоратиро дар марказуои масъулият коркард менамоянд. Мацсади асосии цорй намудани низоми бауисобгирй ва назорат дар марказуои масъулият паст кардани сатуи хароцот ва зиёд намудани фоида мебошад. Истифодабарии амалии низоми бщисобгирии идоракунй ва назорати хароцот ба фаъолияти минбаъдаи самараноки корхонаи соуаи хизматрасонй мусоидат менамояд.

Калидвожа^о: бщисобгирии идоракунй, назорат, хароцот, истеусолот, хизматрасонй, сохтори идоракунй, назорати идоракунй, марказуои масъулият, идоракунии хароцот, самаранокии фаъолият.

Барои ицтибос: Рацабов Р.К. Хусусиятуои бщисобгирии идоракунй ва назорати хароцот дар корхонауои соуаи хизматрасонй /Р.К. Рацабов //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 2.1 (41). - С. 5-11

ОСОБЕННОСТИ УПРАВЛЕНЧЕСКОГО УЧЕТА И КОНТРОЛЯ ЗАТРАТ НА ПРЕДПРИЯТИЯХ СФЕРЫ УСЛУГ

Раджабов Раджаб Кучакович

Аннотация. В статье рассматривается внедрение управленческого учета и контроля затрат на предприятиях сферы обслуживания. Отмечается, что внедрение системы управленческого учета и контроля на предприятиях, в том числе на предприятиях сферы услуг, является первоочередной задачей. Управленческий учет и контроль затрат отвечают потребностям руководства организации для планирования анализа текущей деятельности и принятия как оперативных, так и стратегических решений. Анализ с использованием данных управленческого учета позволяет руководству принимать правильные управленческие решения. Предприятии сферы услуг самостоятельно, в зависимости от направления деятельности, виды продукции и оказываемых услуг, социальную и инвестиционную политику, разрабатывают специфическую систему управленческого учета и контроля по центрам ответственности. Основная цель внедрения системы учета и контроля по центрам ответственности является минимизация затрат и увеличение прибыли. Практическое применение системы управленческого учета и контроля затрат способствует дальнейшей эффективной деятельности предприятий сферы услуг.

Ключевые слова: управленческий учёт, контроль, затраты, производство, услуга, минимизация, структура управления, управленческий контроль, центры ответственности, управления затрат, эффективность деятельности.

FEATURES OF MANAGEMENT ACCOUNTING AND COST CONTROL AT SERVICE ENTERPRISES

Rajabov Radjab Kuchakovich

Abstract. The article discusses the implementation of management accounting and cost control at service enterprises. It is noted that the implementation of the management accounting and control system at enterprises,

including service enterprises, is a priority task. Management accounting and cost control meet the needs of the organization's management for planning, analyzing current activities and making both operational and strategic decisions. Analysis using management accounting data allows management to make the right management decisions. Service enterprises independently, depending on the direction of activity, types of products and services provided, social and investment policy, develop a specific system of management accounting and control by responsibility centers. The main goal of implementing the accounting and control system by responsibility centers is to minimize costs and increase profits. Practical application of the management accounting and cost control system contributes to the further effective operation of service enterprises. Key words: management accounting, control, costs, production, service, minimization, management structure, management control, responsibility centers, cost management, performance efficiency.

Гузориши масъала. Дар замони муосири рушди иктисодиёт барои корхонадои содаи хизматрасонй талабот оид ба идоракунии самараноки сохтори иктисодии худ ба миён меояд. Барои ин омилдои гуногун таъсир мерасонанд. Вобаста ба иктидори корхона дамон талабот барои мукаммалгардонии низоми идоракунй ва назорат зиёд мегардад.

Бадисобгирии идоракунй ва назорат талаботи родбариятро барои банакшагирии тадлили фаъолияти чорй, кабули карордои фаврй ва стратегй конеъ менамоянд. Пешбурд ва амалинамоии дисобгирии идоракунй ва назорат дар корхонадо датмй нест, аммо корхонадои зиёди содаи хизматрасонй низоми махсуси бадисобгирии идоракунй ва назоратро тадия намуда онро самаранок истифода мебаранд. Максади асосии он кам кардани харочот ва зиёд намудани фоидаи корхона меоршад.

Бадисобгирии идоракунй дар чадорчубаи бадисобгирии мудосибй, таъминоти иттилоотй, тадлил дар дамодангй карор дошта, зарурати чорй намудани онро барои идоракунии корхона асоснок менамояд. Талаботи мавчудаи корхонадои муосир ба ин низом ба зарурати низоми чандирии бадодидй ва тадлили фаъолияти корхона ва зерсохтордои алодидаи он алокаманд аст.

Бадисобгирии идоракунии харочот дар низоми бадисобгирии идоракунй макеи асосиро ишгол манамояд. Ин низоми инъикос намудани чараёндои хочагидорй ва натичадои фаъолияти истедсолй-хизматрасонии корхонадои содаи хизматрасонй буда, барои кабули карордои идоракунй оид ба танзими чорй ва бузургии арзиши аслии хизматрасонидо, барои расидан ба максаддои истедсолй-молиявй равона гардидааст.

Х,амин тавр, бадисобгирии идоракунии харочот, аз як тараф бо дигар зернизомдои идоракунии корхона алокаманд буда, ба низоми бадисобгирии идоракунй дохил мешавад, аз тарафи дигар, аз чидати методологй бо бадисобгирии мудосибй алокаи бевосита дорад ва дар доираи иттилооти бадисобгирй амал мекунад, бинобар ин онро бадисобгирии мудосибии идоракунй низ меноманд.

Тадлили тадкикотдои охир ва нашриёт. Масъаладои тадкикоти бадисобгирии идоракунй ва назорат дар асардои олимони хоричй: М.А. Вахрушина, Ю. Вебер, Ч. Гаррисон, К. Друри, В.Б. Ивашкевич, Т.П. Карпова, Х.Ю. Кюппер, 3.Р. Манн, Э Майер, Б. Нидлз, В.Ф. Палий, Я.В. Соколов, И. Фольмут, Д. Хан, Д. Хиггинс, П. Хорват, В.И. Ткач,

А.Д. Шеремет ва дигарон, инчунин олимони ватанй М.У. Бобоев, М.Н. Калемуллоев, Б.Х,. Каримов, А.А. Мирзоалиев, С.Ф. Низомов, С.Х.Радимов, З.Р. Шарифов, К^.Х. Хушвахтзода, Д.У. Уроков ва дигарон мавриди омузиш карор дода шуда бошад дам, масъалаи бадисобгирии идоракунй ва назорат дар корхонадои содаи хизматрасонй тадкикоти минбаъдаро талаб менамояд.

Максади макола. Дар назария ва амалияи хоричй ва ватанй падлудои алодидаи бадисобгирии идоракунй мавриди омузиш ва баррасй карор дода шудаанд, ки асосан ба корхонадои истедсолй, сохтмонй, кишоварзй истифода бурда мешаванд. Дар замони муосир талаботи объективй дар коркарди тавсиядои методй оид ба пешбурди бадисобгирии идоракунй, ки хусусиятдои ташкилй ва методии корхонадои содаи хизматрасониро ба инобат гирад, ба миён омадааст.

Мудтавои асосии мавод. Бадисобгирии идоракунии харочот дамчун унсури бадисобгирии мудосибй ташаккулёбии харочотро инъикос менамояд, муайян намудани арзиши аслии хизмарасонидо ва натичадои фаъолияти истедсолй-молиявии корхонадои содаи хизматрасонй ва зерсохтордои таркибии онро таъмин менамояд. Х,амин тавр, дар низоми бадисобгирии идоракунй пеш аз дама иттилоот оид ба харочот ташаккул меёбад.

Бояд кайд намуд, ки дар як корхона низоми бадисобгирии худро мустакилона тадия ва амалй менамояд ва дар баробари ин ба меъёрдои мукарранамудаи конунгузорй ва СБДМ такя менамояд. Дар баробари ин, барои корхонадои содаи хизматрасонй дастурамали алодида пешбинй нашудааст ва ондо аз методологияи содадои саноат ва кишоварзй истифода мебаранд, ки аз чаззобияти бадисобгирии ин сода дарак медидад.

Барои ташкил кардани бадисобгирии идоракунй дар корхонадои гуногун як катор омилдо таъсири бузург мерасонанд ва ондоро ба ду гуруди асосй: фардй-ташкилй ва содавй чудо намудан мумкин аст. Барои ба род мондани низоми бадисобгирии идоракунй бояд чунин амалдо ичро карда шаванд:

• коркарди стандарти бадисобгирии харочот ва арзишмуайянкунии хизматрасонидои корхона пешнидодкунанда;

• тадияи дастурамалдои вазифавй барои дар як корманд, ки тартиби банакшагирй, ташкил, назорат ва бадисобгириро дар раванди амалиётдои алодидаи молиявй ва хочагидорй муайян менамоянд;

• тахияи хуччатхои аввалия оид ба ки инъикос намудани хама намуди иттилоот ва аз тарафи кормандон ичро намудани вазифахои худ дар раванди фаъолияти молиявй ва хочагидории корхона;

• муайян намудани нуктаи назоратй барои баходихии амалиётхои мушаххас;

• коркарди низоми иттилоотй бо максади пешниходи маълумот ба рохбарият ва муайян намудани макоми ин сохтор.

Ба салохиятнокй ва касбияти кормандони бахисобгирй бояд диккати махсус дода шавад ва бо ин максад кормандони шуъба мунтазам ба курсхои бозомузии касбй равона карда шаванд. Бо ширкати консалтингй шартнома оид ба расондани чунин хизматасонихо баста шавад:

• гузарондани тренингхои касбй;

• додани иттилоот оид ба навгонихо дар сохаи бахисобгирии мухосибй ва аудит ва тавзехоти он;

• тавзехи стандартхои байналмилалии хисоботи молиявй ва имконияти истифодабарии он дар амалия;ташкил ва чорй намудани низоми бахисобгирии идоракунй бо дарназардошти хусусиятхои сохавй;

• мусохиба оид ба андозбандй ва гайра [11].

Бахисобгирии идоракунй ва назорат чузъиёти

чудонашавандаи идоракунии корхона махсуб меёбанд, ки ин алокамандй дар расми 1 оварда шудааст

Расми 1. Бахисобгирии идоракуни ва назорат дар низоми идоракунии корхона

Дар навбати худ, самтхои асосии бахисобгирй ва муайян намудани арзиши аслии пурраи хизматрасонихо, ки дар асоси иттилооти он карорхои асосноккардашудаи идоракунй кабул карда мешаванд, инхоянд:

• нархгузорй;

• идоракунии харочоти релевантй;

• тахлили нишондихандахои асосии фаъолият ва барараф намудани камбудихои ошкоршуда.

Бо максади назорати идоракунй намудхои чудогонаи бучетхо ташаккул меёбанд ва ичроиши онхо назорат карда мешаванд, инчунин хисоботи идоракунй тартиб дода мешавад.

Методикаи ташкили бахисобгирии идоракунй дар хар як корхона ташхиси низоми идоракунй, ташаккули талабот ба низоми ташкилшаванда ва бевосита ташкили низоми бахсобгирии идоракуниро пешбинй менамояд. (расми 2).

Расми 2. - Методикаи ташкили низоми бахисобгирии идоракунИ

Баъд аз кабули карор ва амалй намудани низоми бахисобгирии идоракунй дар корхона, тахлили

унсурхои мавчуда, ба монанди классификаторхои гуногун, хисоботи дохилии ташаккулёбанда, бучетхои стратегй ва тактикии тахияшуда гузаронда мешавад. Мавчудияти чунин унсурхо барои конеъ гардондани талаботи рохбарияти корхона рабт дошта, барои чорй намудани низоми бахисобгирии идоракунй дар умум хизмат менамоянд. Яъне бахисобгирии идоракунй танхо дар мавриди мавчудияти талабот ба маълумотхо барои кабули карорхои идоракунй амалй карда мешавад ва дар ин маврид низом дар хакикат самаранок фаъолият менамояд.

Баъдан низоми идоракунии корхона бахо дода шуда, таксимоти ваколатхо ва масъулият дар сатххои идоракунй, фаъолияти зерсохторхои таркибй ва рохбарони он, хамкории байни шуъбахо омухта мешавад. Сохтори молиявии корхона муайян карда шуда, чунин марказхои масъулияти молиявй чудо карда мешаванд:

> марказхои харочот, ки танхо ба харочот чавобгаранд. центры затрат, отвечающие только за затраты. Одатан ин зерсохторхои хизматрасонй, ба

> монанди хадамоти технологй, варзишй-солимгардонй ё мачмуаи мехмонхонахо мебошанд;

> марказхои сармоягузорй, ки барои самаранок истифодабарии маблаггузорихои асосй чавобгаранд. Дар корхонахои сохаи хизматрасонй бештар хадамоти технологй хамчун маркази сармоягузорй баромад мекунанд, ки лоихахо тахия менамоянд ва тачхизотхои муосири технологиро чорй менамоянд, таъмири асосй, азнавсозии бино ва иншоотхоро ба накша мегиранд. Х,амин тавр, як зерсохтори корхонаи начандон бузурги сохаи хизматрасонй метавонад дар як вакт вазифаи якчанд маркази масъулияти молиявиро ичро кунад;

> марказдои фуруш, ки барои дохилшавии маблагдо аз фуруши хизматрасонидои пулакй, инчунин маблаггузоридои максаднок оид ба намуди фаъолияти муайян чавобгар аст;

> марказдои фоида, ки нафакат барои харочот, инчунин ба натичадои молиявии фаъолияти худ чавобгаранд. Одатан марказдои фоида якчанд чойдои пайдоиши харочотро дар бар мегиранд. Харочоти умумй ва натичадои фаъолияти ондо дар низоми бадисобгирии мудосибй инъикос карда мешаванд.

Ташхиси низоми муосири идоракунй бояд дар худ тадлили низоми бадисобгирии молиявй ва дисоботи корхонаро дар бар гирад, аз чумла:

— тадлили накшаи кории дисобдо ва имконияти истифодабарии он бо максади бадисобгирии идоракунй;

— тадлили имконияти истифодабарии маълумотдои бадисобгирии мудосибй бо максади бадисобгирии идоракунй;

— тадлили низоми автоматишудаи бадисобгирии мудосибй барои муайян намудани имконияти дамодангии маълумотдои низомдои бадисобгирй ва гирифтани дисоботи дохилии зарурй;

— бадодидии микдор, дайат ва сатди касбии кормандони мудосибот ва шуъбаи молиявй, ки барои фаъолият дар низоми пешнидодшудаи бадисобгирии идоракунй заруранд.

Бизнес-ташхис бо муайян намудани сатди умумии автоматикунонии корхона ба итмом мерасад ва баъди он родбарияти корхона метавонад самтдои мусбй ва манфии низоми мавчудаи идоракуниро бадогузорй намояд.

Дар асоси тадлили гузарондашуда родбарияти корхона барои худ самтдои асосии низоми бадисобгирии идоракуниро аник муайян намояд. Мадз фадмиши он имконият медидад, ки низоми самараноки бадисобгирии идоракунй ташаккул ёбад, ки талаботи одбариятро конеъ намояд ва барои кабули карордои фаврй ва стратегии идоракунй иттилооти зарурй пешнидод намояд.

Дар мавриди ташкили низоми бадисобгирии идоракунй диккати махсус ба арзиш муайянкунии хизматрасонидо дода мешавад, ки мутобикан зарурати ташкили марказдои чавобгариро пешбинй менамояд.

Бояд кайд намоем, ки ташаккули марказдои масъулиятро пас аз таксимоти вазифадо, вобаста ба мазмун ва таркиби вазифадои ичрошаванда бояд амалй карда шавад. Дар навбати худ марказдои масъулият барои ташаккул ва бадисобгирии харочот чавобгар дастанд, ки дар содадои фаъолият ба моддй, меднатй, диссачудокунидои ичтимой, фарсудашавй ва дигар харочот таснифот карда мегаванд.

Барои назорати харочот, дисоб кардани арзиши аслии хизматрасонидо, таксимоти харочот ба мустаким ва гайримустаким бояд ба род монда шавад.

Бояд ба инобат гирифт, ки дар шароити иктисоди бозорй, бадисобгирии идоракунии харочоти корхонадои содаи хизматрасонй бояд ба талаботи муосири тадлилй ва чамъбасткунии харочот чавобгу бошад, барои гирифтани иттилооти зарурй ва эътимодноки бадисобгирй-дисоботй барои моликон ва родбарияти корхона бо максади идоракунии фаврии

истедсолот, арзиши аслии хизматрасонидо ва нархгузорй мусоидат намояд. Бадисобгирии идоракунии харочот аз ду кисмат - бадисобгирии харочот ва арзишмуайянкунии хизматрасонидо иборат аст.

Кисмати аввал бадисобгирии харочот аз руйи унсурдои иктисодй, намуддо, мавзеи пайдоиши харочот ва объектдои бадисобгирй, инчунин тартиб додани дисоботи истедсолиро дар бар мегирад.

Кисмати дуюм бадисобгирии арзиши аслиро аз руйи моддадои арзишмуайянкунй, муайян намудани арзиши аслии мадсулот вобаста аз мавзеи пайдоиши харочоти истедсолй ва арзиши аслии намуддои алодидаи мадсулот, водиддои арзишмуайянкунй, инчунин тартиб додани дисоботи арзишмуайянкунии арзиши дакикии мадсулоти тайёри корхона ташкил медидад.

Барои идоракунии самараноки арзиши аслии мадсулот назорати идоракунй оид ба чараёндои ташаккули харочоти истедссолй зарур мебошад. Назорати идоракунй бо банакшагирии истеъмоли мадсулот алокаи зич дорад ва дамчун воситаи маддудкунй, яъне мукаррар кардани сатди меъёри харочот амал мекунад. Дар як вакт, худи банакшагирй дамчун воситаи ояндабинй ва моделсозии вазъиятдои минбаъда, дар мавриди амалишавии стратегия ва тактикаи рушди иктисодии корхона дар муносибат ба ташаккули сатди истеъмоли захирадо барои хизматрасонидо равонашуда мебошад.

Дамин тавр, назорати идоракунй дар асоси нишондидандадои накшавй дар низоми идоракунии стратегй ва тактикии рушди корхона васеъ истифода бурда мешавад.

Ташкил намудани бадисобгирии идоракунй даврадои муайянро пешбинй менамояд. Дар адабиёт оиди бадисобгирии идоракунй муаллифон микдори гуногуни даврадо ва пайдарпайии ондоро нишон додаанд, ки дар умум пешидоди ондоро чунин чамъбаст намудан мумкин аст:

1. Коркарди накшаи дисобдои кории бадисобгирии идоракунй, ворид намудани тагйиротдо дар накшаи дисобдои амалкунанда бо максади бадисобгирии мудосибй.

2. Тадияи сиёсати бадисобгирй, ки ба он дохил карда мешавад:

• асосдои ташкилии пешбурди бадисобгирии идоракунй;

• маросимдои бадисобгирии гункунй ва коркарди маълумот;

• шакли дуччатикунонии амалиётдои хочагидорй;

• речаи гардиши хуччатдо;

• тавсифи усулдои бадодидии амвол бо максади бадисобгирии идоракунй.

3. Коркарди классификатордои бадисобгирии идоракунй, ки ба ондо дохил мешавад:

✓ намуддои хизматрасонидо;

✓ намуди даромаддо;

✓ марказдои масъулияти молиявй;

✓ мавзеъдои пайдоиши харочот; намуддои харочот;

✓ моддадои арзишмуайянкунй;

✓ намуддои дороидо;

✓ намуддои уддадоридо;

✓ намудхои сармояи худй;

✓ лоихахо;

✓ самти маблаггузорихо;

✓ бизнес-чараёнхои асосй ва ёрирасон;

✓ намудхои мизочон;

✓ категорияи кормандон;

4. Коркарди таркиб, мазмун ва шаклхои хисоботи идоракунии зарурй.

5. Тахияи низомхои бучетхои чорй ва стратегй.

6. Коркарди усулхои бахисобгирии идоракунй ва муайян кардани арзиши аслии хизматрасонихо.

7. Интихоб ва чорй намудани низоми корпоративии иттилоотии автоматикунонидашуда.

8. Коркарди маросимхои назоратй, тахлил ва кабули карорхо [12].

Х,амин тавр, даврахои ташкили низоми бахисобгирии идоракуниро дар чунин шакл тасаввур намудан мумкин аст (расми 3).

Расми 3. - Даврахои ташкили низоми бахисобгирии идоракунй дар корхона

Ба акидаи А.Д. Шеремет: «Назорати идоракунй - чараёни таъсири менечерон ба кормандони корхона барои амалинамоии стратегияи самараноки ташкилй мебошад» [12]. Стратегияи ташкилй накшаи рушди корхона барои давраи дарозмуддатро пешбинй менамояд, вале фаъолият хамаруза, бетанаффус бурда мешавад ва танхо баъди гузаштани мухлати муайян максадхои гузошташуда ба даст оварда мешаванд.

Мафхуми назоратро бо мазмуни кутох хамчун яке аз даврахои чараёни идоракунй ва дар шакли васеъ хамчун низоми идоракунй, ки аз як катор унсурхо иборат аст тафсир намудан мумкин аст [4].

Назорати идоракунии корхона амалинамоии ваколатхои муайян аз тарафи субъектхои он ё дар шакли автоматикунонидашуда барои субъектхои дахлдор ва идоракунии онхо бо чунин амалхо мебошад:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

а) муайян намудани холати вокей ё амали звенои идоракунии низоми идоракунии корхона (объекти назорат);

б) мукоиса кардани маълумотхои хакикй бо талабшаванда, яъне бо маълумотхои мукоисашаванда;

в) баходихии майлкунихо, ки аз сатхи муайяншуда баланд ва таъсири онхо ба чанбахои фаъолияти корхона;

г) муайян намудани сабабхои чунин майлкунихо.

Максали аввалиндарачаи назорат -шаффофияти иттилоотии объекти идоракунй барои кабули карорхои самараноки идоракунй мебошад. Фахмиши шаффофияти объекти идоракунй дар ин маврид дарачаи идорашавии ин объектро инъикос менамояд. Маълум аст, ки бе шаффофияти нихоии иттилоотии объекти идоракунй онро тасаввур намудан номумкин аст, чунки таъсири идоракунй натичаи дилхох намедихад ва алокаи идоракунй бо объект канда мешавад, ки мухиммияти назорат дар чараёни идоракуниро ифода менамояд.

Ба вазифахои назорат метавон фаврй, танзимшавандагй, коммуникатсионй, иттилоотй ва химоявиро дохил намуд [8].

Бо тагйирёбии шароити хочагидорй назорат хамчун асос дар хама сатххои идоракунии корхона иштрок менамояд ва равиши муносиби идоракуниро дар банакшагирй, ташкил, танзим, бахисобгирй ва тахлил таъмин менамояд. Дар ин маврид хусусиятхои назорат дар чараёни идоракунй бештар эхсос мегардад.

Метавонем тасдик намоем, ки назорат лар корхона унсури чудонашавандаи хар як давраи равиши идоракунй мебошад, ки шаффофияти иттилоотии сифатии чараёни идоракуниро дар хамаи сатхи идоракунй таъмин менамояд.

Барои фахмиши амики мохияти назорат хамчун кисми таркибии идоракунй, механизми амалигардонй, хусусиятхои таркибии онроаз нуктаи назари амалия васеътар дар доираи низом ва кисми таркибии идоракунии корхона дида мебароем.

Дар шароити муосири хочагидорй, назорати идоракунй ба маънои васеъ хамчун низоми аз унсурхои таъминоти иттилоотиии назорат, иттилоот оид ба объекти идоракунй ва мачмуи звенохои ба хам алокаманди марказхои масъулият, техникаи назоратй тасаввур намудан ба максад мувофик аст.

Низоми самараноки назорат мачсад ва вазифахои муайяни худро дорад. Ба максадхои асосй дохил мешаванд:

а) нигахдорй ва истифодабарии самараноки захирахои гуногун ва иктидори корхона;

б) мутобикшавии саривактии корхона ба тагйирёбихои мухити дохилй ва берунй;

в) таъминоти самаранокии фаъолияти корхона, инчунин рушди устувор ва аксималй дар шароити ракобати озод.

Чи тавре маълум аст, барои расидан ба максадхои низом амалишавии вазифахо зарур аст. Дар ин холат, барои расидан ба натичахо чунин нишондихандахои асосии самаранокии идоракунии корхона ба инобат гирифта мешаванд: 1) мутобикати фаъолияти корхона ба самти амалхо ва стратегияи кабулшуда;

2) устувории корхона аз мавкеи молиявй-иктисодй, бозорй ва дукукй;

3) бехатарии захирадо ва иктидори корхона;

4) сатди зарурй, пуррагй ва садедии маълумоти хуччатдои аввалия ва сифати иттилооти аввала барои родбарии мсамараноки идоракунй;

5) нишондидандадои бехато бакайдгирй ва коркарди амалиётдои молиявй-хочагидории корхона -мавчудият, пуррагй, дакикии арифметикй, гузарониш ба дисобдо, пешнидод ва кушоиши ахборот дар дисобот;

6) окилона ва сарфакорона истифода бурдани дама намуди захирадо;

7) риояи талабот, коидадо ва маросимдо -низомнома оид ба зерсохтордо, дастурамалдои вазифавй, коидадои рафтор, накшадои дуччатикунонй ва гардиши дуччатдо, накшадои ташкили меднат, фармон оид ба сиёсати бадисобгирй ва дигар фармоишдо ва супоришдои мукаррарнамудаи родбарият аз тарафи кормандони корхона;

8) риояи талаботдои санаддои конунгузории чории амалкунанда.

Ин ва дигар вазифадо ташкили низоми самарабахши назоратро дар корхона муайян мекунанд. Натичагирии назорат аз сарфаи талафоте (зарар), ки дар фаъолияти низом ба амал омадааст бадо дода мешавад.

Ду намуди назорати идоракуниро метавон чудо намуд:

- назорати идоракунии фаврй;

- назорати идоракунии стратегй.

Назорати идоракунии фаврй барои далли муаммодои бо харочот алокаманд пешбинй шудааст ва бе тадлили амик, бе чалби куввадои бузурги идоракунй, баъди ба амал омадани харочоти иловагй кабули карордои фаврии идоракунй кабул карда мешавад.

Назорати идоракунии стратегй ба лоидадои дарозмудлати корхона равона карда шуда, барои паст кардани харочот дар мудлати зиёд, бо нигод доштани харочот дар сатди муайян мусоидат менамояд.

Назорати идоракунй дар мудити назоратй амалй карда мешавад. [6, 7]. Мудити назоратй ин предмети назорати идоракунй мебошад, яъне чй назорат карда мешавад. Назорати идоракунй мудити назоратиро амалй менамояд, ки ба он дохил мешавад:

- ташкили дохилии идоракунии корхона;

- талабот ва маросимдои идоракунй;

- маданияти дохилиширкатй (анъанадои корхона);

- мудити берунаи корхона.

Талабот ва маросимдои идоракуниро сохтори идоракунй вобаста ба самти фаъолият, инчунин вазифадои чорй ва дарозмудлати рушди фаъолият мукаррар менамоянд.

Маданияти дохилиширкатй аз анъанадои дар содаи хизматрасонй кабулшуда, ба монанди речаи корй, тартиби муносибат дар дохили сохтори идоракунй, этикаи корй, шакли давасмандгардонии кормандон ва гайра сарчашма мегирад [3]

Мудити берунаи корхонаро мавкеи чойгиршавй: тобеияти миллй, низоми сиёсати давлатй дар самти иктисодиёти дохилй ва берунй, танзими

давлатии намуддои алодидаи фаъолият ва гайра муайян меамояд.

Мудити назоратй бевосита ба мудиди назоратшаванда таъсир расонда онро ташаккул медидад. Сохтори идоракунии иктисодии корхона барои истифодабарии дохилй низоми таснифотии харочотро тадия менамояд. Бо максади идоракунй низоми бадисобгирии мудосибии харочоти кабулшуда истифода бурда шуда, харочот ба марказдои чавобгарй чудо карда мешавад ва нишондидандадои аслй ва арзишй истифода бурда мешаванд. Чунин бадисобгирй чудо намудани мачмуи харочот ва харочоти маркази масъулияти мушаххасро пешбинй менамояд.

Барои дар як корхонаи содаи хизматрасонй вобаста ба низоми идоракунии он чадвали мутобикати харочотро тартиб медиданд, ки бояд ба саволдои зерин чавобгу бошад:

- мавзеи пайдоиши харочот (маркази масъулият);

- бо кадом максад харочот шудаанд (истедсолот ё мадсулот);

- кадом намуди захира истифода шудааст (унсури харочот);

- бузургии маблаги харочот дар ин маркази харочот;

- бузургии маблаги харочот (ба мадсулот, хизматрасонй).

Нишондидандадои асосии фаъолияти маркази чавобгарй натичагирй ва самаранокй мебошад. Марказдои чавобгарй дар корхонадо объекти асосии назораткунанда мебошанд, зеро мадз дар ин марказдо харочот ташаккул меёбад. Марказдои масъулият натандо аз руйи намуддои харочот, инчунин даромаддо, ки бевосита аз фуруши расондани хизматрасонидо дар шакли пулй ба род монда мешавад, ки барои маркази харочот чавогар нестанд. Маркази харочот факат барои харочоти хизматдои расондашуда, инчунин ченкунии ин харочот чавобгар аст. Дар мавриди истифода бурдани усули меъёрии бадисобгирии харочот дар корхона марказдои арзиши аслии меъёрй ба вучуд меоянд. Агар маркази масъулият даромад ва харочотро ба дисоб гирад, дар ин долат онро маркази фоида номудан мумкин аст.

Дар охир бояд кайд намоем, ки дар шароити муосири пешбурди тичорат дар корхонадои содаи хизматрасонй метавон марказдои масъулиятро чудо намуд, ки дар асоси сохтори истедсолй-технологй ва нишондидандадои асосии фаъолияти ондо ташаккул меёбанд.

Тадкикоти гузарондашударо натичагирй намуда, бояд тасдик намоем, ки новобаста аз мураккабии чорй намудани бадисобгирии идоракунй дар корхонадо, он имкон медидад, ки дар карордои каблан кабулшуда сари вакт ислодот, тасдед ворид карда шавад, дама чараёндои истедсолот назорат карда шавад, инчунин арзиши аслии мадсулот (хизматрасонидо) паст карда шавад, харочот тадлил карда шавад, ки ин ба зиёдшавии фоидаи амалиётй мусоидат менамояд. Низоми муносиби бадисобгирии идоракуниро ташкил намуда, корхона метавонад бо боварии комил бо пешвоёни ин сода ракобат намояд ва дар як вакт низоми навро бадо дидад.

АДАБИЁТ

1. Базавлуцкая Л.М. Теоретико-педагогический анализ формирования организаторской культуры менеджеров // Вектор науки Тольяттинского государственного университета. Серия: Педагогика, психология. - 2012. - №3.

2. Бобоев М.У. Управленческий учет в информационной системе предприятия // Экономика Таджикистана:

стратегия развития. - 2009. - № 1. - С. 127-133.

3. Добрякова Е.А. Социально-этические аспекты формирования имиджа организации // Вектор науки Тольяттинского государственного университета. Серия: Экономика и управление. 2013. № 1 (12). С. 4548.

4. Друри К. Управленческий учет для бизнес-решений: учебник. Пер. с англ.- М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2012. -

655 с.

5. Ермакова Н.А., Гареев И.М. Формирование системы управленческого учета при кризисном состоянии

экономики предприятия//Международный бухгалтерский учет. 2011. №24. С. 20-28.

6. Ивашкевич В.Б. Управленческий учет и контроллинг результативности бизнеса: учебное пособие / В.Б.

Ивашкевич, А.И. Шигаев. - Казань: Казан. ун-т, 2019. - 117 с.

7. Калемуллоев М.В., Файзализода М.М. Ч,анбахои назариявии бахисобгирии идоракунй / Паёми Донишгохи

миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимой-щтисодй ва чамъиятй. - 2020. - № 4. - С. 5-12.

8. Крамин М.В. Внутрифирменные институты как инструмент корпоративного управления // Актуальные проблемы экономики и права. - 2012. - №1.

9. Низомов С.Ф., Мирзоалиев, А.А., Рахимов, С.Х. Бахисобгирии идоракунй: китоби дарсй. - Душанбе:

Ирфон, 2017. - 324 с.

10. Палий В.Ф. Управленческий учет издержек и доходов (с элементами финансового учета). М.: Инфра-М, 2009.

11. Усачев С.А. Сфера управленческого контроля за затратами предприятий сферы услуг// Азимут научных исследований: экономика и управление. - 2014. - №3.

12. Шеремет А.Д. Управленческий учет: Учебник. -М.: ИНФРА-М, 2009. - С. 397.

Маълумот дар бораи муаллиф:

Рачабов Рачаб Кучакович-д.и.и., профессори кафедрам молияи Донишгохи давлатии тичорати Точикистон, Адрес: 734061, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул.Дехоти, 1/2, Телефон: +992 934444107, e-mail: [email protected]

Информация об авторе:

Раджабов Раджаб Кучакович-д.и.и., профессор кафедры финансов Таджикского государственного университета коммерции, Адрес: 734061, Республика Таджикистан, Душанбе, ул. Дехоти, 1/2, Телефон: +992 934444107, e-mail: [email protected]

Information about the author:

Rajabov Rajab Kuchakovich-d.i.i., professor of the finance department of Tajikistan State University of commerse, Address: 734061, Republic of Tajikistan, Dushanbe, ul. Dekhoti, 1/2, Phone: +992 934444107, email: [email protected]

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.