Научная статья на тему 'ТАШКИЛИ НИЗОМИ ҲАМГИРОИ ТАЪМИНОТИ БАҲИСОБГИРӢ-ТАҲЛИЛИИ ИДОРАКУНИИ ХАРОҶОТ ДАР КОРХОНАҲОИ САНОАТИ САБУК'

ТАШКИЛИ НИЗОМИ ҲАМГИРОИ ТАЪМИНОТИ БАҲИСОБГИРӢ-ТАҲЛИЛИИ ИДОРАКУНИИ ХАРОҶОТ ДАР КОРХОНАҲОИ САНОАТИ САБУК Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қарорҳои идоракунӣ / корхонаҳои саноати сабук / саноати дузандагӣ / баҳисобгирии муҳосибӣ / баҳисобгирии молиявӣ / баҳисобгирии идоракунӣ / баҳисобгирии андоз / хароҷоти истеҳсолӣ / арзиши аслӣ / иттилооти ғайримолиявӣ. / управленческие решения / предприятия легкой промышленности / швейная промышленность / бухгалтерский учет / финансовый учет / управленческий учет / налоговый учет / затраты производства / себестоимость / нефинансовая информация.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ҳоҷиева Ш. А., Оқилов Ф. М.

Рушди муносибатҳои бозорӣ масъалаи барои корхонаҳои истеҳсолӣ мубрами ташаккули низоми иттилоотиеро ба миён мегузорад, ки роҳбарият ва менеҷменти онҳоро бо иттилооти саривақтӣ, саҳеҳ, пурра ва шаффоф таъмин намояд. Дар амалияи ҷаҳонии идоракунии корхонаҳо дар шароити суботи иқтисодӣ низоми итилоотии эътирофшудаи умум, ки эҳтиёҷоти менеҷментро барои таҳия ва қабули қарорҳои идоракунии асоснок ва таъсирбахш қонеъ намояд, низоми таъминоти баҳисобгирӣ-таҳлилии идоракунӣ мебошад. Дар доираи низоми мазкур пеш аз ҳама масъалаи истифодаи ҳарчӣ бештари иттилоот барои таҳия, асосноккунӣ ва қабули қарорҳои идоракунии муносиб муҳим мебошад. Ҳалли масъалаи мазкур танҳо дар ҳудуди як шохаи фанҳои иқтисодӣ ғайриимкон аст, ин ҷо ҳамкории мутақобилаи аксари фанҳо ва соҳаҳои амалии иқтисодӣ зарур аст. Дар ин гуна шароит раванди ҳамгироии фанҳо ва соҳаҳои фаъолияти амалии идоракунии равандҳои иқтисодӣ, ки дар ташаккули низоми ҳамгирои таъминоти баҳисобгирӣ-таҳлилии қабули қарорҳои идоракунӣ ифода меёбад, ногузир аст. Дар мақолаи мазкур масъалаҳои амалиии ташкили низоми ҳамгирои таъминоти баҳисобгирӣ-таҳлилии идоракунӣ дар корхонаҳои саноати сабук, аз ҷумла дар корхонаҳои дузандагӣ баррасӣ мешаванд. Ба мушкилоти ҳамгироии намудҳои баҳисобгирии муҳосибӣбаҳисобгирии молиявӣ, баҳисобгирии идоракунӣ ва баҳисобгирии андоз, ки асоси таъминоти баҳисобгирӣ-таҳлилии идоракуниро ташкил медиҳанд таваҷҷуҳи махсус зоҳир карда шудааст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ORGANIZATION OF AN INTEGRATED SYSTEM OF ACCOUNTING AND ANALYTICAL SUPPORT FOR COST MANAGEMENT AT LIGHT INDUSTRY ENTERPRISES

Развитие рыночных отношений ставит перед производственными предприятиями акутуальный вопрос формирования информационной системы, обеспечивающей их руководство и менеджмент своевременной, точной, полной и прозрачной информацией. В мировой практике управления предприятиями в условиях экономической стабильности общепризнанной информационной системой, удовлетворяющей потребности менеджмента в выработке и принятии обоснованных и эффективных управленческих решений, является система учетно-аналитического обеспечения управления. В рамках этой системы, прежде всего, важен вопрос использования как можно больше информации для разработки, обоснования и принятия соответствующих управленческих решений. Эту проблему невозможно решить только в рамках одной отрасли экономических дисциплин, здесь необходимо взаимное сотрудничество многих дисциплин и практических экономических областей. В таких условиях неизбежен процесс интеграции дисциплин и областей практической деятельности управления экономическими процессами, выражающийся в формировании интегрированной системы учетно-аналитического обеспечения принятия управленческих решений. В данной статье рассматриваются практические вопросы организации интегрированной системы учетно-аналитического обеспечения управления на предприятиях легкой промышленности, в том числе швейных. Особое внимание уделено проблемам интеграции видов бухгалтерского учета финансового учета, управленческого учета и налогового учета, составляющих основу учетноаналитического обеспечения управления.

Текст научной работы на тему «ТАШКИЛИ НИЗОМИ ҲАМГИРОИ ТАЪМИНОТИ БАҲИСОБГИРӢ-ТАҲЛИЛИИ ИДОРАКУНИИ ХАРОҶОТ ДАР КОРХОНАҲОИ САНОАТИ САБУК»

УДК 657.1

ТАШКИЛИ НИЗОМИ ХДМГИРОИ ТАЪМИНОТИ БА^ИСОБГИРЙ-ТА^ЛИЛИИ

ИДОРАКУНИИ ХАРОЧ,ОТ ДАР КОРХОНА^ОИ САНОАТИ САБУК

Х,очиева Ш.А.

Окилов Ф.М.

Аннотатсия. Рушди муносибат%ои бозори масъалаи барои корхона%ои исте%соли мубрами ташаккули низоми иттилоотиеро ба миён мегузорад, ки рофарият ва менецменти он%оро бо иттилооти саривацтй, са%е%, пурра ва шаффоф таъмин намояд. Дар амалияи ца%онии идоракунии корхона%о дар шароити суботи ицтисоди низоми итилоотии эътирофшудаи умум, ки э%тиёцоти менецментро барои та%ия ва цабули царор%ои идоракунии асоснок ва таъсирбахш цонеъ намояд, низоми таъминоти ба%исобгири-та%лилии идоракуни мебошад. Дар доираи низоми мазкур пеш аз %ама масъалаи истифодаи %арчи бештари иттилоот барои та%ия, асосноккуни ва цабули царор%ои идоракунии муносиб му%им мебошад. Х,алли масъалаи мазкур тан%о дар \удуди як шохаи фан%ои ицтисоди гайриимкон аст, ин цо %амкории мутацобилаи аксари фан%о ва со%а%ои амалии ицтисоди зарур аст. Дар ин гуна шароит раванди %амгироии фан%о ва со%а%ои фаъолияти амалии идоракунии раванд%ои ицтисоди, ки дар ташаккули низоми %амгирои таъминоти ба%исобгири-та%лилии цабули царор%ои идоракуни ифода меёбад, ногузир аст.

Дар мацолаи мазкур масъала%ои амалиии ташкили низоми %амгирои таъминоти ба%исобгири-та%лилии идоракуни дар корхона%ои саноати сабук, аз цумла дар корхона%ои дузандаги барраси мешаванд. Ба мушкилоти %амгироии намуд%ои ба%исобгирии му%осиби - ба%исобгирии молияви, ба%исобгирии идоракуни ва ба%исобгирии андоз, ки асоси таъминоти ба%исобгири-та%лилии идоракуниро ташкил медщанд таваццу%и махсус зо%ир карда шудааст.

Калидвожахр: царор%ои идоракуни, корхона%ои саноати сабук, саноати дузандаги, ба%исобгирии му%осиби, ба%исобгирии молияви, ба%исобгирии идоракуни, ба%исобгирии андоз, хароцоти исте%соли, арзиши асли, иттилооти гайримолияви. Барои ицтибос: %оциева Ш.А. Ташкили низоми хамгирои таъминоти бахисобгирй-тахлилии идоракунии харочот дар корхонахои саноати сабук / Ш.А. %оциева, Ф.М. Оцилов //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - № 4 (43). - С. 334-343.

ОРГАНИЗАЦИЯ ИНТЕГРИРОВАННОЙ СИСТЕМЫ УЧЕТНО-АНАЛИТИЧЕСКОГО

ОБЕСПЕЧЕНИЯ УПРАВЛЕНИЯ ЗАТРАТАМИ НА ПРЕДПРИЯТИЯХ ЛЕГКОЙ

ПРОМЫШЛЕННОСТИ

Ходжиева Ш.А.

Окилов Ф.М.

Аннотация. Развитие рыночных отношений ставит перед производственными предприятиями акутуальный вопрос формирования информационной системы, обеспечивающей их руководство и менеджмент своевременной, точной, полной и

прозрачной информацией. В мировой практике управления предприятиями в условиях экономической стабильности общепризнанной информационной системой, удовлетворяющей потребности менеджмента в выработке и принятии обоснованных и эффективных управленческих решений, является система учетно-аналитического обеспечения управления. В рамках этой системы, прежде всего, важен вопрос использования как можно больше информации для разработки, обоснования и принятия соответствующих управленческих решений. Эту проблему невозможно решить только в рамках одной отрасли экономических дисциплин, здесь необходимо взаимное сотрудничество многих дисциплин и практических экономических областей. В таких условиях неизбежен процесс интеграции дисциплин и областей практической деятельности управления экономическими процессами, выражающийся в формировании интегрированной системы учетно-аналитического обеспечения принятия управленческих решений.

В данной статье рассматриваются практические вопросы организации интегрированной системы учетно-аналитического обеспечения управления на предприятиях легкой промышленности, в том числе швейных. Особое внимание уделено проблемам интеграции видов бухгалтерского учета - финансового учета, управленческого учета и налогового учета, составляющих основу учетно-аналитического обеспечения управления.

Ключевые слова: управленческие решения, предприятия легкой промышленности, швейная промышленность, бухгалтерский учет, финансовый учет, управленческий учет, налоговый учет, затраты производства, себестоимость, нефинансовая информация.

ORGANIZATION OF AN INTEGRATED SYSTEM OF ACCOUNTING AND

ANALYTICAL SUPPORT FOR COST MANAGEMENT AT LIGHT INDUSTRY

ENTERPRISES

Hojieva Sh.A.

Oqilov F.M.

Abstract. The development of market relations poses an urgent issue for manufacturing enterprises of forming an information system that provides their management with timely, accurate, complete and transparent information. In the world practice of enterprise management in conditions of economic stability, the generally recognized information system that meets the needs of management in developing and making sound and effective management decisions is the system of accounting and analytical support for management. Within the framework of this system, first of all, the issue of using as much information as possible to develop, justify and make appropriate management decisions is important. This problem cannot be solved only within the framework of one branch of economic disciplines; it requires mutual cooperation of many disciplines and practical economic areas. In such conditions, the process of integrating disciplines and areas of practical activity in economic process management is inevitable, expressed in the formation of an integrated system of accounting and analytical support for making management decisions. This article discusses practical issues of organizing an integrated system of accounting and analytical support for

management at enterprises of the light industry, including clothing. Particular attention is paid to the problems of integration of types of accounting - financial accounting, management accounting and tax accounting, which form the basis of accounting and analytical support for management.

Keywords: management decisions, light industry enterprises, clothing industry, accounting, financial accounting, management accounting, tax accounting, production costs, cost price, non-financial information.

Гузориши масъала. Имруз бо таъсири равандх,ои чах,онишавй, хдмгироии иктисодии байналмилалй ва ракамикунонй дар фаъолияти субъектх,ои иктисодй дигаргуних,ои зиёде ба амал омадаанд, ки аз онх,о мукаммалсозии низоми идоракунии худро талаб менамоянд. Методологияи ташаккули иттилоот барои омодасозии карорх,ои идоракунй ва рохдндозй намудани низоми муассири идоракунии фаъолияти молиявию хочагидории корхонах,о барои ичрои бобарори вазифах,ои асосии идоракунй мувофи; нест. Низоми муосири идоракунии корхонах,о ба иттилоти фаврй ва мубрам барои тах,ия намудани карорх,ои идоракунй, усулх,ои муносиби таъсирбахш намудани карорх,ои идоракунй эх,тиёч дорад, ки ин дар навбати худ такмили муносиби низоми таъминоти иттилоотии идоракуниро талаб менамояд.

Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Дар адабиёт интишороти зиёде арзи хдстй кардаанд, ки дар онх,о ба мукаммалсозии низоми таъминоти иттилоотии идоракунии корхонах,о ва унсури он - банисобгирии мух,осибй таваччухи зиёд мушох,ида мешавад. Аз чумла дар мак;олах,ои Н.А. Абдулмуминзода [1], М.В. Калемуллоев [2], БД. Каримов [3; 5; 6; 7], М.М. Файзализода [11] пах,лух,ои зиёди масъалах,ои рушди банисобгирии мух,осибй ва мукаммалсозии низоми таъминоти итилоотии идоракунии корхонах,о мавриди баррасй карор гирифтаанд. Вале хднуз бисьёр мушкилоти бо ташаккули низоми самарабахши таъминоти иттилоотии

идоракyнии корхонанои сонанои гуногун алокаманд мавчуд мебошанд.

Мaксaди iviaKO.ia - омузиши амалияи ташкили низоми таъминоти банисобгирй-танлилии идоракyнй дар корхонанои саноати сабyк, танкики раванднои намгироии намyднои банисобгирии муноси6й намчyн асоси низоми таъминоти иттилоотии кабули карорнои идоракунй мебошад.

Муx,тaвои acocini мaвод. Мусаллам аст, ки иттилооти барои идоракунии фаъолияти молиявию хочагидории корхона ва омодасозии карорнои идоракунй зарурй дар низоми таъминоти банисобгирй-танлилии он, ки унсури муними низоми идоракунй мебошад, ташаккул меёбад. Дар ин маврид асоси таъминоти банисобгирй-танлилии идоракунии корхонаро низоми банисобгирии муносибй ташкил мединад. Дар навбати худ унсурно (намудно)-и асосии низоми банисобгирии муносибй - банисобгирии молиявй, банисобгирии идоракунй ва банисобгирии андоз дар алокамандй ва намгирой амал намуда, нар кадоме дар таъминоти иттилоотии идоракунии корхона вазифанои ба худ хосро ичро менамоянд. Алокамандй ва намгироии ин намуднои банисобгирии муносибй дар ташаккули иттилоот оид ба харочот ифода меёбад. Манз нишондинанданои тавсифкунандаи рафтори харочот ва ташаккулдинандаи арзиши аслии мансулот боиси намгироии ин се намуди банисобгирии муносибй дар низоми таъминоти иттилоотии идоракунии корхона мегарданд. Зеро харочот мафнуме мебошад, ки иттилоот дар бораи он дар доираи намуднои мазкури банисобгирии муносибй

хеле мухим буда, ба истифодабарандагон барои ичрои вазифахои дахлдори худ зарур аст. Х,амзамон, «иттилооти дар низоми бахисобгирии мухосибй ташаккулёбанда дорои сифатхои беназир аст, чунки хосиятхои асосии низоми мазкур назораи саросарй хангоми гирифтани маълумот, беистй ва робитаи байнихамдигарии амалиёти хочагидории инъикосшаванда мебошад» [12, с. 242].

Иттилоот оид ба харочот, ки онро бахисобгирии молиявй омода ва ба истифодабарандагон тавассути хисоботи молиявй пешкаш менамояд, хосияти умумй дошта, бештар барои тахлил ва арзёбии вазъи молиявй ва натичахои молиявии фаъолияти корхона ба кор бурда мешавад. Бахисобгирии андоз бо максади бунёд намудани иттилооти пурра ва сахех доир ба амалиёти хочагидории андозбандишаванда, ба

истифодабарандагони берунй ва дохилй пешкаш намудани иттилоот «ба хотири пешбурди назорати дурустии хисобкунй, пуррагй ва саривактии пардохткунии андозхо ба бучет ба чо оварда мешавад» [9, с. 7]. Бахисобгирии идоракунй ба хотири дастгирии менечмент ва рохбарияти корхона хангоми арзёбии натичахои фаъолият, ки бо нишондихандахои даромад ва харочот тавсиф мешаванд, рохандозй мешавад. Самаранокй ва таъсирбахшии карорхои идоракуние, ки дар асоси иттилооти бахисобгирии идоракунй тахия карда мешаванд, бештар аст, зеро «асоси низоми бахисобгирии идоракунй бахисобгирии харочот - гункунй ва гурухбандии харочот, таксимкунии харочот ба объектхои бахисобгирй (вохидхои махсулот, маконхои харочот) ба хисоб меравад» [4, с. 12].

Мухаккик З.М. Корзоватих дар бораи мухимии алокамандй ва хамгироии намудхои бахисобгирии мухосибй ва накши онхо дар таъминоти иттилоотии низоми идоракунии корхона сухан ронда, кайд мекунад, ки «... барои таъмини рохбарияти корхона бо иттилоот ба инхо диккат додан лозим аст: бахисобгирии молиявй хамчун асоси иттилоот дар бораи фаъолияти молиявию хочагидории корхона; бахисобгирии идоракунй, ки барои коркард ва истифодаи иттилооти иловагии махсус имкон медихад; ... бахисобгирии андоз, ки ичрои ухдадорихоро дар назди давлат тавсиф мекунад» [8, с. 78]. Яъне барои корхонахои муосир низоми таъминоти иттилоотии дастгирии идоракунй ин низоми хамгирои таъминоти бахисобгирй-тахлилии

идоракунии харочот мебошад, ки ба менечмент иттилооти сахех ва фавриро барои ичрои босифати вазифахои идоракунии корхона пешкаш менамояд. Дар ин маврид, иттилооти дар низоми хамгирои таъминоти бахисобгирй-тахлилии идоракунии харочот ташаккулёбанда иттилооти вокеии бахисобгирии молиявй, бахисобгирии идоракунй ва бахисобгирии андозро, ки тавассути хисоботхои дахлдор ба истифодабарандагон пешкаш карда мешаванд, инчунин иттилооти банакшагирй, назоратй, тахлилй ва ояндабинй, иттилооти гайримолиявй, аз чумла иттилоот оид ба масъулияти ичтимоии корхона,

бартарафсозии хавфхои молиявй, таъмини амнияти иктисодй ва хифзи мухитро дар бар мегирад. Вобаста ба ин, тархи низоми хамгирои таъминоти бахисобгирй-тахлилии идоракунии харочотро тахия мекунем (расми 1).

Расми 1. - Низоми х,амгирои таъминоти бах,исобгирй-тах,лилии идоракунии харочот

Сарчашма: тахияи муаллиф

Аз тархи низоми хамгирои таъминоти бахисобгирй-тахлилии идоракунии харочот мушохида мешавад, ки барои тахияи хулосахо оид ба идоракунй ва бехинасозии харочот ва кабули карорхои идоракунй дар баробари иттилооти хисоботи молиявй (бахисобгирии молиявй), хисоботи идоракунй (бахисобгирии идоракунй) ва хисоботи андоз (бахисобгирии андоз) инчунин иттилооти гайримолиявй истифода мешавад. Дар ин маврид вазифахои идоракунй, чун банакшагирй, назорат, тахлил ва ояндабинии харочот бо ба инобат гирифтани иттилооти гайримолиявй, ки ахамияти он дар шароити иктисодиёти шакли нав, равандхои чахонишавй, хамгироии иктисодй ва ракамикунонй боз хам афзун шудааст, амалй карда мешаванд. Ташаккули

чараёни боэътимод ва окилонаи иттилоот дар бораи харочот дар аввал дар доираи низоми хамгирои бахисобгирии мухосибй (молиявй, идоракунй ва бахисобгирии андоз) сурат гирифта, ичрои накша (бучет)-хо назорат карда мешавад. Дар ин маврид вазифаи назорат метавонад бо ёрии воситахои аудит аз чониби хадамоти назорат ва аудити дохилии корхона анчом дода шавад. Сипас тавассути вазифаи тахлил захирахои кам кардани харочот муайян карда шуда, аз чихати микдорй арзёбй карда мешаванд. Дар асоси тахлил ва арзёбии харочот бо истифода аз вазифаи ояндабинй пешомадхои рафтори харочот муайян карда мешаванд.

Х,амин тарик, ташкили низоми самараноки таъминоти бахисобгирй-тахлилй имкон медихад, ки карорхои идоракунии

дахлдор кабул карда шаванд, нишондиxандаxои асосии корхона дар xyччатxои аввалй ва феxристxои баxисобгирии мyxосибй ба кайд гирифта, коркард ва таxлил карда шаванд, восш^ои самараноки банакшагирй, назорат, таxлил ва ояндабинй ба кор бyрда шаванд, xолатxои инxироф аз нишондиxандаxои

банакшагирифташyда сари вакт назорат ва бартараф карда шаванд.

Низоми xамгирои таъминоти баxисобгирй-таxлилии идоракyнии харочот барои xар як корхонаи мyшаххас вобаста аз соxа ва намyдxои фаъолият, микёси корхона, сохтори он ва дигар омилxо таxия карда мешавад. Маxаки мyxими ташаккyли низом -ин самаранокй мебошад, яъне масрафxои барои ташкили низоми xамгирои таъминоти баxисобгирй-таxлилии идоракyнии харочоти корхона харчшyда бояд дар мyxлати кyтоxтарин худро пушонанд ва дар марxилаxои ояндаи татбики низом нафъxои дахлдор тавлид кунанд.

Ташкили низоми xамгирои таъминоти баxисобгирй-таxлилии идоракyнии харочот хyсyсан барои корхонаxои истеxсолй, аз чyмла корхонаxои саноати сабyк масъалаи мyбрам аст. Имруз корхонаxои саноати сабyк, ки дар Ч,yмxyрии Точикистон аз корхонаxои бофандагй (нассочй), дyзандагй, колинбофй, кашбофй, чyроббарорй, коркарди чарм ва истеxсоли пойафзол иборат мебошанд, дар xачми умумии истеxсоли маxсyлоти саноатй саxми назаррас доранд. Дар соли 2023 аз 46857 млн. сомонии xачми умумии маxсyлоти саноатй 4633 млн. сомонй (9,9%) ба саноати сабук (аз чумла 9,6% - истеxсоли маxсyлоти нассочй ва дузандагй, 0,3% - истеxсоли чарм, маxсyлот аз чарм ва пойафзол) рост меояд [10, с. 14-15]. Дар ин маврид аз 3453 адад корхонаxои саноатй 511 адад ё 14,8% ба саноати сабук (484 адад ё 94,7% - корхонаxои истеxсоли маxсyлоти нассочй ва дузандагй, 27 адад ё 5,3% - корхонаxои истеxсоли чарм,

маxсyлот аз чарм ва пойафзол) рост меояд [10, с. 19].

Дар соли 2023 ба Ч,yмxyрии Точикистон ба маблаги 3,8 млн. доллари ИМА пусти хом, чарм, муина, муинаи хом ва маxсyлот аз онxо ворид шудааст. Воридоти маxсyлоти нассочй - 124,2 млн. доллар, пойафзол ва калапyшxо - 17,4 млн. долларро ташкил додааст [10, с. 38]. Содироти молxои саноати сабук дар соли 2023 чунин аст: пусти хом, чарм, муина, муинаи хом ва маxсyлот аз ож,о - 5,3 млн. доллар, маxсyлоти нассочй -296,3 млн. доллар [10, с. 39].

Корхонаxои саноати сабуки Ч,yмxyрии Точикистон бинобар сатxи пасти ракобатпазирии маxсyлот, талаботи чиддй ба сифати он ва таъсири омилxои дигар ба мушкилоти зиёди молиявй рубару шудаанд. Сабаби асосии ба миён омадани чунин мушкилот вазъи ногувори таъминоти техникии истеxсолот, фарсуда будани восш^ои асосй, чоришавии сусти технологияxои нави инноватсионй дар истеxсолот, нарасидани мутахассисон (аз чумла мyxандис-технологxо, мyxандис-механикxои дастгоxxои истеxсолй, тарроxон ва менечерxои истеxсолй), бо роxи кочок ба бозори дохилй ворид шудани маxсyлоти хоричй, истеxсоли маxсyлоти калбакй аз чониби баъзе истеxсолкyнандагони дохилй мебошад. Паёмадxои бyxрони молиявй, афзоиши нархи ашёи хом, неруи барк, меъёрxои баланди андозxо ва фоизxои карзxои бонкй, xиссаи ками коркарди нахи пахтаю пиллаи истеxсолшyда ва то маxсyлоти ниxой расонидани онxо, сатxи баланди содироти захираxои ашёи хоми маxаллй, норасоии маблаFxои гардон барои таъмини корхонаxои соxа бо ашёи хом ва дигар омилxо - монеаxои дигари рушди соxаи саноати сабук дар мамлакат мебошанд.

Низоми муносиби таъминоти баxисобгирй-таxлилии идоракунии харочот метавонад сифати идоракуниро дар корхонаxои саноати сабук беxтар намуда,

сатхи баландтари ракобатпазирии махсулоти сохаро таъмин кунад. Зеро дар шароити ракобатмуваффакият дар кори корхонахои саноати сабук пеш аз хама аз сифати баланд ва нархи муносиби махсулот вобаста буда, асоси баланд бардоштани нишондихандахои сифат ва паст кардани нархи махсулот идоракунй ва сохтори муносиби харочот, бехинасозии арзиши аслии махсулот, кам кардани харочоти истехсоли он мебошад.

Яке аз мушкилоти асосии ташаккули низоми таъминоти бахисобгирй-тахлилии идоракунии харочот дар корхонахои саноати сабук ин вазъи мавчудаи бахисобгирии харочот ва хисобкунии арзиши аслии махсулот мебошад. Нишондихандахои молиявии корхонахои соха, чун тамоми дигар субъектхои сохибкорй дар мамлакат дар тахти таъсири талаботи иттилоотии бахисобгирии андоз ва бахисобгирии молиявй хисоб карда мешаванд, ки ин боиси набудани иттилооти фаврй дар бораи харочот барои омодасозии карорхои идоракунии чорй мегардад. Сабаби ин, пеш аз хама дуруст рохандозй нашудани бахисобгирии идоракунй ва идоракунии муносиби харочот мебошад. Рохбарият ва менечменти корхонахои саноати сабук дар асоси иттилооти бахисобгирии идоракунй оид ба рафтор ва хачмхои харочот метавонанд идоракунии чорй, тахлили харочоти истехсолй ва омодасозии карорхои идоракунии фавриро амалй намоянд. Низоми таъминоти иттилоот оид ба харочот равишхо ва усулхои хисобкунии арзиши аслии махсулот дар корхонахои саноати сабук бояд асоси кабули карорхои идоракунии муносиб бошанд, яъне онхо даромаднокии баланди харочот ва равандхои тичоратиро таъмин карда тавонанд.

Дар шароити муосир хусусиятхои ташкили раванди бахисобгирии харочоти истехсолй дар корхонахои саноати сабук дар он ифода меёбанд, ки усулхои дар бахисобгирии идоракунй истифодашавандаи

бахисобгирии харочот ва хисобкунии арзиши аслиро хар як корхона худ мустакилона интихоб мекунад. Дар ин маврид пахнойии номгуй ва навъхо, хачми махсулоти истехсолшаванда, шумораи даврахо ва мархилахои истехсолй, хадафхои хисобкунии арзиши аслии махсулот, шакли истехсолот, сохтори корхона, технологияхои истехсолии хангоми истехсоли махсулот

истифодашаванда ва дигар омилхо ба инобат гирифта мешаванд. Масалан, дар истехсолоти дузандагй вобаста аз омилхои мазкур ва хусусиятхои истехсолй дар сохтори истехсолии корхона се намуди коргоххо чудо карда мешаванд: тачрибавй, омодасозй ва дузандагй. Дар ин маврид хар як коргох дорои равандхои истехсолии ба худ хос мебошад, ки ба интихоби усули бахисобгирии харочот, хисобкунии арзиши аслии махсулот ва инъикоси маълумот дар хисобхои бахисобгирии мухосибй таъсир мерасонанд.

Барои бахисобгирии харочот дар корхонахои саноати сабук (аз чумла корхонахои дузандагй) аз чониби муаллифон чунин хисобхои бахисобгирии истехсолй (бахисобгирии идоракунй) ба кор бурда мешаванд [11, с. 246]: 10731 «Истехсолоти асосй», 10732 «Истехсоли нимтайёрахо», 10733 «Истехсолоти ёрирасон», 10734 «Харочоти умумиистехсолй», 10735 «Харочоти умумихочагй», 10736 «Истехсоли махсулот аз ашёи хом ва маводи фармоишгар», 10737 «Партовхои истехсолй», 10738 «Нокис дар истехсолот», 10739 «Истехсолот ва хочагихои хизматрасон».

Тахлили равандхои истехсолй дар корхонахои саноати сабук (зерсохаи дузандагй) - ЧДММ «ИИ Нассочии Точик», ЧДММ «Чевар», ЧДММ «Ёкут-2000», ЧДММ «Чавонй», ЧДММ «САТН», ЧСК «Кулоб Текстайлз» ва дигарон нишон медихад, ки дар солхои охир бо татбики технологияхои нави истехсоли махсулоти дузандагй хиссаи харочоти мустаким дар арзишй аслй мунтазам кам мешавад, сарфи назар аз он ки

дар таркиби арзиши аслии махсулоти намудхои нав низ харочоти моддй хамчун моддаи асосй ба хисоб мераванд. Х,амзамон бо зиёдшавии харочоти моддй камшавии харочоти пардохти мехнати кормандони истехсолй ба назар мерасад. Ихтисори харочоти мустакими моддй ва мехнатй асосан аз хисоби ба раванди истехсолот ворид намудани усулхои нави коркарди мавод, такмили технологияхои духтани либос ва дигар махсулоти дузандагй, насби тачхизоти сермахсул ва кам шудани мехнати дастй ба амал меояд. Аммо дар истехсолоти дузандагй вазни киёсии харочоти барилова дар арзиши аслии махсулот меафзояд. Шароити нави фаъолият дар бозор корхонахои саноати дузандагиро водор мекунад, ки харочоти таблиг ва ба бозор хаволадихии махсулотро зиёд кунанд, зеро дар шароити имрузаи иктисодиёти ракамй махз таблиг мухаррики асосии тичорат мебошад. Х,амзамон корхонахои нави соха, ки дар аввали давраи фаъолияти худ бештари маблагхои дастраси худро барои хариди тачхизот ва технологияи истехсолй сарф мекунанд, норасоии бино ва иншооти маъмуриро аз хисоби ичора бартараф мекунанд. Бинобар ин, харочоти ичора ва нигохдории бинохои истехсолй ва маъмурй низ ба арзиши аслии махсулот ва харочоти маъмурй таъсир мерасонад. Х,амчунин дар корхонахои саноати дузандагй харочоти музди мехнати кормандони маъмурй, тарххои сугурта, масрафхои сафархои хизматй ва харочоти намояндагй майлон ба зиёдшавй доранд.

Х,олатхои зикршуда ба ташкили низоми таъминоти бахисобгирй-тахлилии идоракунии харочоти истехсолй таъсири худро мерасонанд. Бинобар ин, дар корхонахои дузандагй ва умуман хама корхонахои саноати сабук масъалаи интихоби усули бахисобгирии харочот ва хисобкунии арзиши аслй самти асосии фаъолияти эчодй ва навоварии менечмент ва

мутахассиони бахисобгирии идоракунй мебошад.

Пештар дар аксари корхонахои дузандагй усули меъёрии бахисобгирии харочот ва хисобкунии арзиши аслии махсулот ба кор бурда мешуд. Вале имруз усули мазкур аз чихати самаранокии иктисодй ба талаботи низоми менечменти корхонахо чавобгу нест. Зеро технологияхои истехсолоти дузандагй мунтазам рушд мекунанд, инноватсияхо дар истехсолот зиёд мешаванд ва хамаи ин корбурди усулхои инноватсионии бахисобгирии харочот ва хисобкунии арзиши аслиро талаб мекунад. Албатта, хануз дар мархилахои аввали тахияи махсулоти нави саноати дузандагй ташаккули сиёсати нархгузорй мухим аст ва мусаллам аст, ки омили асосии ба нархи махсулот таъсиррасон ин арзиши аслй мебошад. Барои дуруст рохандозй намудани сиёсати нархгузорй стратегияи иртиботии корхона тахия карда мешавад, харочоти таблиг ва нигохдории молхо, ба харидорон расонидани онхо тавассути интернет-фурушгоххо, ташкили сомонахои тичоратй ва дигар лозимихои савдои электронй пешакй хисоб карда мешаванд. Ба меъёр даровардани харочоти мазкур душвор аст. Илова бар ин, бамеъёрдарории харочоти дигари марбут ба рушди технологияхои ракамй мушкилоти хамохангсозии хисобкунии арзиши аслиро дар низоми меъёрии идоракунии харочот ба миён меорад ва хамаи ин кобили истифода набудани усули меъёриро дар шароити рушди муосири истехсолоти дузандагй тасди; мекунад.

Тахкикоти дар корхонахои саноати сабук анчомдодаи мо нишон медихад, ки иттилооти дар бахисобгирии аввалии харочоти истехсолй ташаккулёбанда чудо намудани харочоти вокеиро ба харочот аз руи меъёрхо ва инхироф аз ин меъёрхо пешбинй наменамояд, ки ин пешбурди бахисобгирии чории харочотро душвор мегардонад. Илова бар ин, хамсонкунии хуччатхои

бахисобгирии аввалй асосан хосияти расмиётй дошта, ба ноил шудани хадафхои таъминоти методологии бахисобгирии аввалй дар корхонахо нигаронида шудааст. ^онунгузорй равандхои ташкил ва пешбурди бахисобгирии идоракуниро танзим намекунад, бинобар ин, корхонахои саноати сабук дар интихоби таркиби лозимихои хуччатхои аввалй ва густариши он сохибихтиёр мебошанд. Дар ин вакт мухим аз хама инъикоси харчй бештари иттилоот дар бораи амалиёти хочагидорй ва муфассалгардонии иттилоот дар бораи харочоти истехсолй мебошад.

Ташкили низоми хамгирои таъминоти бахисобгирй-тахлилии идоракунии харочот дар корхонахои саноати сабук имкон медихад, ки такроршавии чараёнхои

иттилоотии азбоиси номукаммалии низоми хуччатхои аввалии бахисобгирии харочоти истехсолй пайдошавандаро бартараф кунад ва натичахои коркарди иттилооти зарурй оид ба харочот дар як макон (маркази масъулият, макони пайдошавии харочот, вохиди сохтории корхона) ба тамоми маконхои истифодабарии иттилоот дар бораи харочоти истехсолй дастрас карда шаванд. Дар натича ба пахншавии беасоси иттилоот ва пурпечии чараёнхои иттилоотй дар корхона рох дода намешавад. Хамчунин корбурди низоми хамгирои таъминоти бахисобгирй-тахлилии харочот ба аз чараёни иттилоотй ихтисор шудани иттилооти барзиёде, ки равандхои чустучуи маълумоти заруриро аз хуччатхо душвор мегардонад, мусоидат мекунад.

Адабиёт

1. Абдулмуминзода, Н.А. Таъминоти иттилоотии бахисобгирии идоракунии харочот дар корхонахои кишоварзй / Н.А. Абдулмуминзода // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимой-иктисодй ва чамъиятй. - 2023. - № 10-1. - С. 75-83

2. Калемуллоев, М.В., Хочиева, Ш.А. Таъсири хусусиятхои саноати сабук ба таъминоти бахисобгирй-тахлилии равандхои кабули карорхои идоракунй / М.В. Калемуллоев, Ш.А. Хочиева // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимой-иктисодй ва чамъиятй. - 2022. - № 9. - С. 12-22

3. Каримов, Б.Х., Каримиён, М.Б. Формирование системы бухгалтерского учета и организация бухгалтерской работы в экономических субъектах / Б.Х. Каримов, М.Б. Каримиён // Вестник Таджикского государственного университета коммерции. - 2024. -№ 3 (53). - С. 150-156

4. Каримов, Б.Х,. Асосхои бахисобгирии мухосибй. Васоити таълимй / БД. Каримов. - Душанбе: ДБССТ, 2024. - 324 с.

5. Каримов, Б.Х. Бахисобгирии мухосибй дар шароити чахонишавй ва ракамикунонии иктисодиёт / Б.Х. Каримов // Паёми Донишгохи давлатии тичорати Точикистон. - 2021. - № 3 (37). - С. 115-119

6. Каримов, Б.Х. Равишхои методологии бунёдшавии низомхои миллии бахисобгирии мухосибй / Б.Х. Каримов // Паёми молия ва иктисод. - 2024. - № 2 (41). -С. 15-21

7. Каримов, Б.Х. Тахаввули низомхои миллии бахисобгирии мухосибй ва мушкилоти таснифи онхо / Б.Х. Каримов // Идоракунии давлатй. - 2022. - № 4/1 (57). -С. 158-168

8. Корзоватых, З.М. Модель учетно-аналитического обеспечения управленческого учета организаций кондитерской промышленности / З.М. Корзоватых // Вестник университета. - 2020. - № 6. - С. 77-82

9. Ойев, Н.А., Шоймардонов, СД., Каримов, БД., Бухориев, С.М. Бахисобгирии андоз. Васоити таълимй / Н.А. Ойев, СД. Шоймардонов, БД. Каримов, С.М. Бухориев.

- Душанбе: ДСХ, 2016. - 316 с.

10. Саноати Чумхурии Точикистон 2024. Мачмааи оморй. - Душанбе: Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон, 2024. - 89 с.

11. Файзализода, М.М. Тахлили вазъи муосири таъминоти бахисобгирй-тахлилй дар корхонахои саноати нассочй / М.М. Файзализода // Паёми молия ва ик;тисод. - 2022.

- № 4-1 (33). - С. 239-250

12. Хрчиева, Ш.А. Таъминоти бахисобгирй-тахлилй чун унсури мухими низоми идоракунии корхона / Ш.А. Хрчиева // Паёми Донишгохи давлатии тичорати Точикистон. - 2022. - № 2 (41). - С. 240-249

Маълумот дар бораи муаллифон:

Хрчиева Шах,одатхон Абдурах,моновна - Донишгохи миллии Точикистон, унвончуи кафедраи тахлили ик;тисодй ва аудит. Сурога: 734025, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, хиёбони Рудакй 17. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 987-40-48-14 Окилов Фаридун Мух,аммадович - Донишгохи байналмилалии сайёхй ва сохибкории Точикистон, ассистенти кафедраи бахисобгирии мухосибй ва аудит. Сурога: Чумхурии Точикистон, 734055, ш. Душанбе, хиёбони Борбад 48/5. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 883-88-30-57

Сведения об авторах:

Ходжиева Шаходатхон Абдурахмоновна - Таджикский национальный университет, соискатель кафедры экономического анализа и аудита. Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, проспект Рудаки 17. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 987-40-48-14

Окилов Фаридун Мухаммадович - Международный университет туризма и предпринимательства Таджикистана, ассистент кафедры бухгалтерского учета и аудита. Адрес: Республика Таджикистан, 734055, г. Душанбе, пр. Борбада, 48/5. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 883-88-30-57

Information about the authors:

Hojieva Shahodatkhon Abdurahmonovna - Tajik National University, applicant for the Department of Economic Analysis and Audit. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki avenue 17. E-mail: [email protected]. Tel.: (+992) 987-40-48-14 Oqilov Faridun Muhammadovich - International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan, assistant of the Department of Accounting and Audit. Address: Republic of Tajikistan, 734055, Dushanbe, Borbad Avenue, 48/5. E-mail: [email protected]. Tel.: (+992) 883-88-30-57_

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.