Научная статья на тему 'ВАЗЪИ МУОСИРИ ТАШКИЛИ БАҲИСОБГИРИИ ИДОРАКУНӢ ДАР ШАРОИТИ РАҚАМИКУНОНӢ'

ВАЗЪИ МУОСИРИ ТАШКИЛИ БАҲИСОБГИРИИ ИДОРАКУНӢ ДАР ШАРОИТИ РАҚАМИКУНОНӢ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақамикунонии иқтисодиёт / технологияҳои рақамӣ / технологияҳои иттилоотӣ / баҳисобгирии муҳосибӣ / баҳисобгирии идоракунӣ / баҳисобгирии хароҷот / нармафзор / барномаҳои компютерии муҳосибӣ. / цифровизация экономики / цифровые технологии / информационные технологии / бухгалтерский учет / управленческий учет / учет затрат / программное обеспечение / бухгалтерские компьютерные программы.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Сайфиддинзода Самариддин Сайфиддин

Рақамикунонӣ марҳилаи нави рушди ҷомеаи башарӣ буда, имрӯз ба тамоми соҳаҳои ҳаёти инсон ворид шудааст ва иқтисодиёт низ ҳамчун яке аз рукнҳои муносибатҳои башарӣ аз ин раванд дар канор намондааст. Компютерҳо ҳамчун воситаҳои ҳисоббарорӣ, инчунин дигар воситаҳои техникии иртиботӣ дар тамоми самтҳои фаъолияти инсон паҳн гардидаанд, ки ҳолати муосир ва пешравии ҷомеаи башариро бе онҳо тасаввур кардан ғайриимкон аст. Онҳо ба инсон дар ҳалли масъалаҳои зиёди иқтисодию иҷтимоӣ ва ҷамъиятӣ кӯмак расонида, ҳаёти онро ғанӣ гардондаанд. Рақамикунонӣ ба ташкил ва пешбурди баҳисобгирии муҳосибӣ, аз ҷумла баҳисобгирии идоракунӣ дар субъектҳои хоҷагидорӣ таъсир расонид. Дар мақола масъалаҳои ташкили баҳисобгирии идоракунӣ дар шароити рақамикунонии иқтисодиёт баррасӣ мешаванд. Вазъи пешбурди баҳисобгирии идоракунии рақамӣ дар корхонаҳои тиҷоратии Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳлил ва арзёбӣ карда шудааст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CURRENT STATE OF ORGANIZATION OF MANAGEMENT ACCOUNTING IN THE CONDITIONS OF DIGITALIZATION

Цифровизация – новый этап развития человеческого общества, и сегодня она вошла во все сферы человеческой жизни, и экономика как одна из опор человеческих отношений не осталась в стороне от этого процесса. Компьютеры как вычислительные средства, а также другие технические средства связи широко распространены во всех сферах человеческой деятельности, без которых невозможно представить современное состояние и прогресс человеческого общества. Они помогли людям решить многие экономические, социальные и общественные вопросы и обогатили их жизнь. Цифровизация повлияла на организацию и ведение бухгалтерского учета, в том числе управленческого учета в хозяйствующих субъектах. В статье рассматриваются вопросы организации управленческого учета в условиях цифровизации экономики. Проанализировано и оценено состояние цифрового управленческого учета на коммерческих предприятиях Республики Таджикистан.

Текст научной работы на тему «ВАЗЪИ МУОСИРИ ТАШКИЛИ БАҲИСОБГИРИИ ИДОРАКУНӢ ДАР ШАРОИТИ РАҚАМИКУНОНӢ»

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2 (41)

УДК: 657.1

ВАЗЪИ МУОСИРИ ТАШКИЛИ БАУИСОБГИРИИ ИДОРАКУНЙ ДАР ШАРОИТИ РАЦАМИКУНОНЙ

Сайфиддинзода Самариддин Сайфиддин

Аннотатсия. Рауамикунони маруилаи нави рушди цомеаи башари буДа, имруз ба тамоми соуауои уаёти инсон вориД шуДааст ва иутисоДиёт низ уамчун яке аз рукнуои муносибатуои башари аз ин раванД Дар канор намонДааст. Компютеруо уамчун воситауои уисоббарори, инчунин Дигар воситауои техникии иртиботи Дар тамоми самтуои фаъолияти инсон паун гарДиДаанД, ки уолати муосир ва пешравии цомеаи башариро бе онуо тасаввур карДан Fайриимкон аст. Онуо ба инсон Дар уалли масъалауои зиёДи иутисоДию ицтимои ва цамъияти кумак расониДа, уаёти онро Fанй гарДонДаанД. Рауамикунони ба ташкил ва пешбурДи бауисобгирии мууосиби, аз цумла бауисобгирии иДоракуни Дар субъектуои хоцагиДори таъсиррасониД. Дар мауола масъалауои ташкили бауисобгирии иДоракуни Дар шароити рауамикунонии иутисоДиёт барраси мешаванД. Вазъи пешбурДи бауисобгирии иДоракунии рауами Дар корхонауои тицоратии Цумуурии Тоцикистон таулил ва арзёби карДа шуДааст.

КалиДвожауо:.рауамикунонии иутисоДиёт, технологияуои рауами, технологияуои иттилооти, бауисобгирии мууосиби, бауисобгирии иДоракуни, бауисобгирии хароцот, нармафзор, барномауои компютерии мууосиби.

Барои иутибос: СайфиДДинзоДа С.С. Вазъи муосири ташкили бауисобгирии иДоракуни Дар шароити рауамикунони /С.С. СайфиДДинзоДа //Паёми молия ва иутисоД. - 2024. - № 2 (41). - С.28-34

СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ОРГАНИЗАЦИИ УПРАВЛЕНЧЕСКОГО УЧЕТА В УСЛОВИЯХ ЦИФРОВИЗАЦИИ

Сайфиддинзода Самариддин Сайфиддин

Аннотация. Цифровизация - новый этап развития человеческого общества, и сегоДня она вошла во все сферы человеческой жизни, и экономика как оДна из опор человеческих отношений не осталась в стороне от этого процесса. Компьютеры как вычислительные среДства, а также Другие технические среДства связи широко распространены во всех сферах человеческой Деятельности, без которых невозможно преДставить современное состояние и прогресс человеческого общества. Они помогли люДям решить многие экономические, социальные и общественные вопросы и обогатили их жизнь. Цифровизация повлияла на организацию и веДение бухгалтерского учета, в том числе управленческого учета в хозяйствующих субъектах. В статье рассматриваются вопросы организации управленческого учета в условиях цифровизации экономики. Проанализировано и оценено состояние цифрового управленческого учета на коммерческих преДприятиях Республики ТаДжикистан.

Ключевые слова: цифровизация экономики, цифровые технологии, информационные технологии, бухгалтерский учет, управленческий учет, учет затрат, программное обеспечение, бухгалтерские компьютерные программы.

THE CURRENT STATE OF ORGANIZATION OF MANAGEMENT ACCOUNTING IN THE CONDITIONS OF DIGITALIZATION

Saifiddinzoda Samariddin Saifiddin

Annotation. Digitalization is a new stage in the development of human society, and today it has entered all spheres of human life, and the economy as one of the pillars of human relations has not remained aloof from this process. Computers as computing tools, as well as other technical means of communication are widespread in all spheres of human activity, without which it is impossible to imagine the current state and progress of human society. They have helped people solve many economic, social and public issues and enriched their lives. Digitalization has affected the organization and maintenance of accounting, including management accounting in business entities. The article discusses the organization of management accounting in the context of digitalization of the economy. The state of digital management accounting in commercial enterprises of the Republic of Tajikistan is analyzed and assessed.

Key words: digitalization of the economy, digital technologies, information technologies, accounting, management accounting, cost accounting, software, accounting computer programs.

Гузориши масъала. Вобаста ба ракамикунонии иктисодиёт ва цорй намудани технологиями иттилоотй дар мамлакат дар солхои

охир санадхои меъёрии хукукие кабул гардиданд, ки барои вусъат ёфтани иктисодиёти ракамй дар мамлакат заминахои заруриро фарохам оварданд. Вале, азбаски

28

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2 (41)

ташкил ва пешбурди бахисобгирии идоракунй дар доираи салохияти хар як субъекти ходагидорй мебошад, заминахои хукукии мазкур наметавонанд ба рушди ракамикунонии бахисобгирии идоракунй бевосита таъсир расонанд. Бинобар ин, рушди ракамикунонй дар бахисобгирии идоракунй аз дониш ва кордонии кормандони мухосибот, ки бо бахисобгирии идоракунй сарукор доранд, вобаста мебошад. Вале барои дорй намудани ракамикунонй дар бахисобгирии идоракунй пеш аз хама муносибати рохбарият ва менедменти корхонахо ба бахисобгирии идоракунй ва ракамикунонии он мухим аст.

Таулили таукикотуои охир ва нашриёт. Дар адабиёти ватании солхои охир таваддух ба масъалахои ракамикунонии бахисобгирии мухосибй зиёд шудааст. Вале интишороти бевосита ба тахкики вазъи татбики бахисобгирии идоракунй дар шароити ракамикунонй бахшидашуда мавдуд нестанд. Баъзе пахлухои ин масъала дар маколахои Б.Х- Каримов [3], С.Ф. Низомов [5] ва дигарон мавриди баррасй карор гирифтаанд.

Максади макола - омузиши вазъи муосири ташкил ва пешбурди бахисобгирии идоракунй дар субъектхои ходагидории Чумхурии Тодикистон бо истифода аз имконияти технологияхои ракамй ва барномахои компютерии мухосибй мебошад.

Муутавои асосии мавод. Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Тодикистон мухтарам Эмомалй Рахмон хануз дар паёми худ ба Мадлиси Олии Чумхурии Тодикистон аз 26 декабри соли 2018 оид ба мухимии масъалаи ракамикунонии иктисодиёт таъкид кардаанд: «Бо дарназардошти равандхои муосир, мо бояд корро дихати татбики иктисодиёти ракамй ва дар сохахои идтимоиву иктисодй дорй кардани технологияхои ракамй вусъат бахшем» [6]. Инчунин Президенти Чумхурии Тодикистон мухтарам Эмомалй Рахмон хангоми ироаи Паёми худ ба Мадлиси Олии Чумхурии Тодикистон 21 декабри соли 2021 ба мухимии ракамикунонй дар сохаи бахисобгирии мухосибй ишорат карда, макоми ваколатдори соха - Вазорати молияи Чумхурии Тодикистонро вазифадор намуданд, ки якдоя бо дигар сохторхои дахлдор «дихати гузариш ба стандартхои байналмилалии хисоботи молиявй, ба таври пурра татбик намудани барномахои муосири бахисобгирии амалиёти молиявй ва васеъ дорй кардани ракамикунонй дар соха чорахои судманд андешад» [7].

Хамин тарик, дар баробари сохторхои хукуматй инчунин сохибкорон, рохбарони корхонахои бахши давлатй ва хусусй низ муваззаф гардиданд, ки ба рушди ракамикунонй дар фаъолияти идоракунии

Хамаи инро ба инобат гирифта, макоми ваколатдор дар сохаи бахисобгирии мухосибй -Вазорати молияи Чумхурии Тодикистон тасмим гирифт, ки тарикаи нави худдати мазкурро, ки бояд масъалахои танзими бахисобгирии идоракунии хародот ва хисоб кардани арзиши аслии махсулот (идрои корхо, хизматрасонихо)-ро дар корхонахои тамоми сохахои иктисодиёти миллй хал намояд, тахия

субъектхои ходагидорй диккати мухим дода, технологияхои ракамии муосирро аз думла дар низомхои бахисобгирии мухосибй татбик кунанд. Дар ин маврид, бахисобгирии идоракунй хамчун яке аз унсурхои мухими низоми бахисобгирии мухосибй ва хам низоми идоракунии фаъолияти ходагидории корхонахо бояд аз мадди назари равандхои ракамикунонии иктисодиёт дур набошад. Вобаста ба ин, мухаккики рус Т.Г. Шешукова дуруст кайд мекунад, ки «ракамикунонй метавонад равандхои бахисобгирии идоракуниро ба таври назаррас бехтар гардонад, онхоро суръат бахшад ва такмил дихад, дар баробари ин хавфхои нав ва тахдидхои эхтимолиро ба вудуд орад» [9, с. 177].

Мусаллам аст, ки дар доираи бахисобгирии идоракунй бештар ба ташкили бахисобгирии хародот, интихоби усулхои хисобкунии разиши аслии махсулот (идрои корхо, хизматрасонихо), хисобкунй ва идоракунии арзиши аслй диккат дода мешавад. Бинобар ин, вазъи ракамикунонии бахисобгирии идоракунй пеш аз хама аз вазъи ташкили бахисобгирии хародот, хисобкунй ва идоракунии арзиши аслй вобаста мебошад. Ба ин муносибат тахкики тамоюлхои муосири рушди технологияхои ракамй дар бахисобгирии идоракунй бе тахкики муфассали вазъи худи низоми бахисобгирии идоракунй дар корхонахо Fайриимкон аст.

Тахкикоти мо нишон медихад, ки дар Чумхурии Тодикистон масъалахои бахисобгирии хародот, хисоб кардани арзиши аслии махсулот ва идоракунии муносиби он, муайян кардани сохтори муносиби моддахои хисобкунии арзиши аслй ба танзим дароварда нашудаанд, пояхои меъёрию хукукии ташкил ва рохандозй намудани бахисобгирии идоракунии хародот дар мамлакат мавдуд нестанд. Ба андешаи мухаккик Б.Х. Каримов, «ниходхои илмй-тахкикотй дар самти тахия намудани дастурамал ва низомномахои бахисобгирии мухосибй ва хисобкунии арзиши аслии махсулот ва хизматрасонихо фаъолияти муносиб надоранд» [2, с. 176]. То чанде пеш дар мамлакат «Низомномаи калкулятсияи арзиши аслии махсулот (кору хизматрасонй) дар корхонахо ва ташкилотхои Чумхурии Тодикистон», ки бо Карори Хукумати Чумхурии Тодикистон аз 12 майи соли 1999, № 210 кабул шуда буд, амал мекард, вале азбаски мухтавои он ба шароити иктисодиёти бозорй мувофик набуд, хангоми корбурди он корхонахо бо мушкилоти зиёди ташкилию методй дучор мешуданд. Хамчунин мухтавои санади мазкур бо дигар санадхои конунгузорй ва меъёрии хукукии дар солхои охир кабулшуда мувофик набуд, ки мушкилоти дахлдорро дар корхонахо боз хам шадидтар мекард.

кунад. Вале бо гузашти зиёда аз ду дахсола ин масъала аз дониби Вазорати молияи Чумхурии Тодикистон халли худро наёфт. Танхо дар соли 2023 бо ба тасвиб расидани Кдрори Хукумати Чумхурии Тодикистон аз 28 октябри соли 2023, № 505 «Коидахои намунавии хисобкунии арзиши аслии мол (кор, хизматрасонй)» [4], ки бо ибтикори Хадамоти зиддиинхисории назди Хукумати Чумхурии Тодикистон андом дода шуд, ин

29

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2 (41)

масъала шояд ба андозае халли худро ёбад. Бо карори мазкур тартиби намунавии хисоб кардани арзиши аслии мол (кор, хизматрасонй) барои субъектхои хоцагидории дар тамоми сохахои иктисодиёти Чумхурии Тоцикистон фаъолияткунанда тасдик ва кабул карда шуд.

Бояд кайд кард, ки дар санади мазкур умуман дар бораи бахисобгирии идоракунии хароцот ва хисобкунии арзиши аслии махсулот аз нигохи бахисобгирии мухосибй (бахисобгирии идоракунй) сухан намеравад. Дар он хисобкунии хароцоти истехсоли махсулот, ки ба арзиши аслй дохил карда мешавад, хамчун унсури ёрирасони ташаккули нархи махсулот баррасй шуда, асосан ба хотири муайян кардани заминаи андозбандй ба цо оварда мешавад. Яъне санади кабулшуда метавонад танхо ба хотири дуруст муайян кардани заминаи андозбандй бо андоз аз даромади шахсони хукукй ба кор бурда шавад.

Тахкики амалияи пешбурди бахисобгирии идоракунй дар корхонахои тицоратии Чумхурии Тоцикистон нишон медихад, ки дар аксари онхо худи бахисобгирии идоракунй дуруст ба рох монда нашудааст. Чуноне мухаккик Д.А. Розиев кайд мекунад, холо зарурати вокеъбинонаи баланд бардоштани накши бахисобгирии идоракунй дар низоми идоракунии корхонахо ба миён омадааст. Дуруст рохандозй нашудани он дар корхонахо «асосан бар асари набудани методологияи ягонаи ташкил ва пешбурди он, тахия нашудани дастурамалхои методии сохавй оид ба ташкили бахисобгирии идоракунй маънидод мешавад» [8, с. 83]. Муаллиф таъкид мекунад, ки дар шароити ракобати шадид корхонахоро зарур аст, ки барои ташкил ва рохандозй намудани низоми муассири бахисобгирии идоракунй хамацониба корбарй кунанд.

Ба андешаи У.Ф. Fаниев «рохбарияти аксари корхонахо то хол ба афзалиятхои вокеие, ки аз истифодаи дурусти бахисобгирии идоракунй ба даст моеояд, сарфахм намераванд» [1, с. 41]. Мухаккик сабаби асосии чунин холатро дар он мебинад, ки бо рушди фаъолияти тицоратии корхонахо рохбарияти онхо бештар ба дигар мушкилоти ба фикри худ аввалиндараца (хусусан дар сохаи андозбандй) таваццух мекунанд ва ба ташкили дурусти бахисобгирии идоракунй ахамият намедиханд.

Вале тавре амалияи фаъолияти иктисодй нишон медихад, дар солхои охир ракобат дар бозорхои миллй ва цахонй пурзур шуда, хамзамон технологияхои истехсолй низ рушд ёфта, зуд-зуд дигар мешаванд, мухити берунии тицорат барои корхонахо таFЙирёбанда буда, равандхои идоракунии фаъолияти субъектхои хоцагидорй мураккаб мегарданд. Хдмаи ин водор менамояд, ки дар баробари равандхои идоракунии субъектхои хоцагидорй равандхои бахисобгирии идоракунй низ бозбинй карда шуда, дар онхо усулхо ва тарзхои нави ба вазъи имрузаи рушди сохибкорй ва истифодаи технологияхои нави ракамй мувофик истифода шаванд.

Х,адафи асосии бахисобгирии идоракунй дар шароити ракамикунонии иктисодиёт ба истифодабарандагони манфиатдор - кормандони

тамоми зинахои идоракунии субъекти хоцагидорй пешниход кардани иттилооти муфид барои кабули карорхои идоракунии самарабахш мебошад. Дар хамин хол, ракамикунонй дар корхонахо раванди гирифтани иттилооти мазкурро суръатнок ва содатар мекунад. Хдмин тарик, «ракамикунонии бахисобгирии идоракунй метавонад самаранокии идоракунии фаъолияти тицоратии корхонаро дар мухити мураккаби ноором бехтар гардонад. Хдцми афзояндаи иттилоот ва ахамияти тафсири дуруст ва саривактии он ба фарохам овардани шароит барои истифодаи технологияхои ракамй бо максади ноил шудан ба фахмиши дакики равандхои тицоратй ва тамоюлхои бозор, инчунин кабули карорхои идоракунии саривактии стратегй мусоидат мекунад» [10, с. 1165].

Омузиши мо нишон дод, ки дар аксари корхонахои тахкикшуда, ки дар сохаи саноат фаъолият мекунанд, барои пешбурди бахисобгирии мухосибй, аз цумла бахисобгирии идоракунии хароцот ва хисобкунии арзиши аслии махсулот воситахо ва усулхои анъанавии коркарди автоматонидашудаи иттилоот дар асоси барномаи маъмули компютерй -цадвали электронии Excel ба кор бурда мешаванд. Дар баъзе корхонахо, чун ЧСК «Азот» ва ЧСП «Комбинати металлургии тоцик» барномаи компютерии мухосибии 1С: Бухгалтерия истифода мешавад, ки дар он ицрои амалиёт дар доираи бахисобгирии идоракунй низ имкон дорад.

Корхонахо дар шароити нави хоцагидорй ба хотири нигохдорй ва рушди фаъолияти худ бояд стратегияи ракамикунонии худро тахия намуда, макоми ракамикунонии бахисобгирии идоракуниро дар он мукаррар кунанд. Махз кадом намудхои технологияхои ракамй (барномахои компютерй -нармафзор) барои пешбурди бахисобгирии идоракунй дар корхона истифода мешаванд, пеш аз хама аз сохаи фаъолияти иктисодии корхона вобаста аст. Ракамикунонии бахисобгирии идоракунй табдили саросарии амсилаи анцомдихии амалиёт ва равандхои тицоратиро дар корхона талаб менамояд, зеро барои ба таври муносиб цорй намудани технологияхои ракамии мухосибй на танхо дастрас кардани нармафзор ва воситахои техникии дахлдор, инчунин ташаккули низоми муосири менецмент ва гузариш ба тафаккури нави идоракунии мутобик ба иктисодиёти ракамй зарур аст.

Барномахои компютерии мухосибй аз содатарин барномахои ройгон, ки танхо як кисми ками кори бахисобгирии мухосибй, аз цумла хисоб кардани музди мехнат, андозхо, пур кардани эъломияхои андозро амалй мекунанд, то низомхои мураккаби ERP (enterprise resource planning - банакшагирии захирахои корхона), ки идоракунии захирахоро барои корхонахои калон таъмин мекунанд ва маълумотро дар бораи хамаи равандхои тицоратии корхона - истехсол, харид, фуруш, молия, кор бо кормандон дар бар мегиранд, иборат мебошанд. Хдмчунин барномахои бо истифодаи технологияхои ракамии абрй асосёфта низ маъмул мебошанд, ки хангоми истифодаи онхо барномаи ицрокунандаи амалиёти бахисобгирии идоракунй на дар компютери мухосибот ё дигар

30

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2 (41)

вохиди сохтории корхона, балки дар маркази шабакавии коркарди маълумот цойгир мебошад. Дар ин маврид мафхуми «абр» барои ифода кардани компютери калони шабакавй (сервер) истифода мешавад. Нигохдорй ва коркарди иттилооти бахисобгирии мухосибй дар компютери шабакаи интернет анцом дода мешавад ва аз корхона доштани нармафзор ва воситахои техникии махсусро талаб намекунад.

Муассисони корхона ва рохбарони он, инчунин рохбарони вохидхои сохтории корхона ба саривадт ва дуруст гирифтани иттилооти васфкунандаи натицахои фаъолияти корхона ва вохидхои сохтории он манфиатдор мебошанд. Х,оло барои ицрои вазифахои бахисобгирии идоракунй бо истифода аз технологияхои радамии мухосибй якчанд барномахое маъмул мебошанд, ки онхоро метавон ба панц гурух чудо кард (расми 1).

Расми 1. Гурухбандии барномахои компютерии мухосибй барои бахисобгирии идоракунй Сарчашма: тахияи муаллиф

Аксари корхонахо (асосан корхонахои хурд ва миёна) барои ицрои вазифахои бахисобгирии идоракунй ва умуман пешбурди бахисобгирии мухосибй ва тартиб додани хисоботи идоракунй цадвали электронии маъмули Excel-ро, ки унсури таркибии асосии низоми амалиётии Windows мебошад, истифода мебаранд. Ин рохи содатарин ва хамзамон арзонтарини радамикунонии бахисобгирии идоракунй мебошад. Зеро цадвали электронии Excel дастаи зиёди афзорхо ва функсияхо барои коркард ва тахлили маълумот, ицрои харгуна хисобкунихо ва тартиб додани хисоботро дар бар мегирад.

Бартарихои мухимтарини барномаи Excel барои пешбурди бахисобгирй ва омодасозии хисоботи идоракунй ин дастрасй, хароцоти камтарин, набудани зарурат барои омузиши иловагии кормандон, мавцудияти дастаи зарурии функсияхо барои коркарди зуди мацмуи маълумот ва мухим аз хама - имконияти васеи ташаккули хисоботхо, тахияи намудхои гуногуни графикхо ва диаграммахои тахлилй мебошанд.

Бо афзоиши хацми фаъолият ва зиёд шудани теъдоди амалиёти молиявию хоцагидории корхона акнун цадвали электронии Excel барои коркарди пурра ва зуд гирифтани иттилооти зарурй имкон намедихад. Бинобар ин, дар баъзе корхонахо барои ицрои вазифахои бахисобгирии идоракунй барномахои компютерии худй дар асоси макросхои Excel (макрос -барномаи хурд ё макрофармон дар дохили Excel) тахия ва татбид карда мешаванд. Тартиби кор бо чунин барномахо бо тартиби кор бо худи барномаи Excel монанд буда, дар онхо баъзе имконияти иловагии бо

хусусиятхои фаъолияти хар як корхона алодаманд дастрас карда мешаванд.

Дар корхонахои тицоратии Чумхурии Тоцикистон (асосан корхонахои сохахои саноат ва савдо) истифодаи барномахои махсуси мухосибй, ки хамзамон дорои имконияти пешбурди бахисобгирии идоракунй мебошанд, маъмул гардидааст. Аз цумла, дастаи барномавии 1С: Предприятие (Федератсияи Россия) ба таври васеъ истифода мешавад, ки дар он барномаи мухосибии 1С: Бухгалтерия хамчун яке аз унсурхои асосй буда, модули алохидаи он имконияти ицрои вазифахои бахисобгирй ва тартиб додани хисоботи идоракуниро пешниход мекунад.

Ширкатхои ватанй, ки ин гуна дастахои барномавиро ба истифодабарандагон пешниход менамоянд (аз цумла ЧДММ «Технологияхои инноватсионии Наср», ЧДММ «Як сония», БДО «Шанс»), мизоцони худро бовар мекунонанд, ки махсулоти барномавии онхо ба шароити водеии пешбурди фаъолияти хоцагидорй дар Чумхурии Тоцикистон мувофид аст. Вале тахдиди нусхахои ба мо дастрасшудаи таридахои тоцикии барномаи 1С: Бухгалтерия собит кард, ки ягона дигаргунии ба таридаи появии барнома илованамудаи тахиягарони ватанй ин танхо пойгохи иттилоотй мебошад. Вале, барои ба водеияти хоцагидории Чумхурии Тоцикистон мувофидат кардани барномаи мазкур, он бояд махз барои Чумхурии Тоцикистон тахия карда шавад, дигар намудани танхо пойгохи иттилоотй кифоя нест.

Тахия ва пешбурди пойгохи итилоотй - ин тахия намудани барнома нест. Пойгохи иттилоотиро хар як истифодабаранда, хатто бе донистани асосхои барномасозй худ метавонад тахия кунад. Масалан,

31

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2 (41)

тахлили мухтавои пойгохи иттилоотии барномаи 1С: Бухгалтерия, ки аз чониби БДО «Шанс» ба истифодабаранда пешниход гардидааст, нишон дод, ки тахиякунанда ба он танхо надшаи хисобхо, алгоритми баъзе боздошткунихо аз музди мехнати кормандон ва хисобкунии андозхоро мувофиди донунгузории Чумхурии Точикистон ворид намудаасту халос. Алгоритми алодамандии иттилоотии бахисобгирии аввалй (хуччатхои аввалй) бо шаклхои хисоботии нихой ба таври мукаммал татбид нашудааст. Х,атто тартиб додани ведомости гардишй-бадиявии мударрарй барои хамаи хисобхо Fайриимкон аст. Пешбурди бахисобгирии идоракунй ва тартиб додани хисоботи идоракунй умуман дар барномаи пешниходнамудаи БДО «Шанс» татбид нашудааст. Дар он надшаи хисобхо барои бахисобгирии идоракунй вучуд надорад, вале метавон барои пешбурди бахисобгирии идоракунй аз надшаи хисобхои дар дохили худи барнома мавчудбуда (надшаи хисобхои субъектхои хочагидории Федератсияи Россия) истифода бурд. Дар барномаи 1С: Бухгалтерия, ки ширкатхои дигари ватанй пешниход мекунанд, вазъ хамин гуна аст, дар онхо татбиди вазифахои бахисобгирии идоракунй барои корхонахои ватанй Fайриимкон аст. Бинобар ин, ба андешаи мо, рохи ягонаи татбиди бахисобгирии идоракунй бо истифода аз барномаи 1С: Бухгалтерия, ин истифодаи барномаи аслии русй мебошад. Дар ин маврид корхонаи татбидкунандаи барнома бояд дар хайати кормандони худ мутахассисе дошта бошад, ки нозукихои бахисобгирии идоракунй ва технологияхои радамиро донад ва барномаро бо дарназардошти хусусиятхои фаъолияти худ дигаргун намуда, хамчунин дар он риояи талаботи донунгузории Чумхурии Точикистонро чорй кунад. Бояд дайд кард, ки ширкати тахиякунандаи 1С: Бухгалтерия (1С, Федератсияи Россия) ба истифодабаранда чунин имкониятро дар доираи шартномаи франшиза пешниход мекунад. Дар сурати дар хайати кормандони корхона набудани мутахассиси донандаи бахисобгирии идоракунй ва технологияхои радамй, он метавонад вазифахои татбиди бахисобгирии идоракунии радамиро ба ширкати аутсорсингй супорад.

Ширкати 1С ва шарикони он дастахои барномаро бо зернизомхо (модулхо)-и бахисобгирии идоракунй пешниход менамоянд. Конфигуратсияи 1С: Бухгалтерия 8 дорои зернизоми дохилии бахисобгирии идоракунй барои «Рохбар» мебошад. Зернизоми мазкур имконияти барномаро барои пешбурди бахисобгирии идоракунй ва тартиб додани хисоботи идоракунй пешкаш менамояд ва метавонад хусусиятхои пешбурди бахисобгирии идоракуниро дар корхонаи мушаххас ба инобат гирад. Дастаи барномавии мазкур то имруз ба истифодабарандаи ватанй дастрас нест (ба шароити хочагидорй ва донунгузории Чумхурии Точикистон мутобид карда нашудааст). Вале дар бозор метавон барномаи аслии онро дастрас кард, ки бо истифода аз надшаи хисобхои бахисобгирии идоракунй ва дигар функсияхои он

пешбурди бахисобгирии идоракунй дар мухити радамй имконпазир аст.

Хдмин тарид, бо истифода аз барномаи 1С: Бухгалтерия метавон пешбурди компютерии бахисобгирии идоракуниро дар корхонахои тичоратии Чумхурии Точикистон татбид кард. Мушкилоти ягона ин масъалаи таъмини кормандон ва мутахассисон аст. Масъалахои дигари ташкилй, методй, барномавиро худи истехсолкунанда аллакай дар доираи барнома хал кардааст. Намояндагони ширкати истехсолкунанда (1С) ва шарикони расмии он дар Чумхурии Точикистон метавонанд хамаи корхо оид ба насбкунй, чурсозй ва истифодаи санчишии барномаро анчом диханд. Хдмчунин онхо метавонанд омузиши истифодабарандагонро чихати кор бо барнома ба рох монанд.

Барои бастани шартномаи расмй бо ширкати 1С ва хамчун шарики расмии он эътироф шудан (масалан, дар доираи шартномаи франшиза), зарур аст, ки ширкати довталаб дар хайати кормандони худ мутахассисони сохахои гуногун - тахиягарони таъминоти барномавй, мухосибон, донандагони худуд, андоз ва забонро дошта бошад. Дар чунин маврид намояндагони ширкати 1С якчоя бо шарикони худ дар Чумхурии Точикистон метавонанд нармафзори ба истифодабарандаи ватанй нигаронидашуда ва ба талаботи донунгузории хочагидории мамлакат чавобгуро тахия намоянд.

Мо раванди чорй намудани технологияхои радамии мухосибиро бо истифодаи барномаи 1С: Бухгалтерия дар яке аз корхонахои саноатии мамлакат - ЧСК «Азот» тахдид кардем. Дар мухосиботи корхонаи мазкур барномаи 1С: Бухгалтерия Точикистон 8.3 насб карда шудааст. Барнома асосан барои автоматкунонии бахисобгирии мухосибии молиявй ба кор бурда мешавад. Гарчанде дар таридаи барои Чумхурии Точикистон коркардшудаи барнома яке аз унсурхои асосй - надшаи хисобхои бахисобгирии идоракунй мавчуд нест, вале бо истифода аз имконияти мавчудаи барнома дар доираи хисобхои бахисобгирии молиявй метавон баъзе вазифахои бахисобгирии идоракуниро ичро кард, чун: хисобкунии арзиши аслии намудхои алохидаи махсулот, тартиб додани хисобот оид ба фоида ё зарар, хисобот оид ба гардиши воситахои пулй ва дигархо. Хдмчунин дар барнома зернизоми «1С: Идоракунии корхонаи мо» («1С: Управление нашей фирмой») фаъол аст, вале интерфейси он ба забонип русй буда, унсурхои дигари барнома, чун надшаи хисобхои бахисобгирии идоракунй дар шакли аслй (мутобид ба шароити Федератсияи Россия) мебошанд. Бо вучуди ин, барнома имкон медихад, ки бо истифода аз воситахои пешниходнамудаи таридаи аслии барнома, аз чумла надшаи хисобхои бахисобгирии идоракунй ва шаклхои хисоботи идоракунй дар ЧСК «Азот» вазифахои бахисобгирии идоракунй ва омодасозии хисоботи идоракунй дар доираи барномаи 1С: Бухгалтерия амалй карда шаванд.

Дар зернизоми «1С: Идоракунии корхонаи мо» («1С: Управление нашей фирмой») хамаи воситахои зарурй барои пешбурди бахисобгирии

32

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2 (41)

идоракунй, назорат, тахлил, банакшагирй ва ояндабинй мавцуд мебошанд ва онхоро метавон барои корхона мутобик кард. Бо ёрии барнома дар мухосиботи Ч.СК «Азот» метавон натицанокии фаъолияти хоцагидориро баланд бардошт, афзори дар барномаи мавцудбуда ба сохибмулк ва рохбарияти корхона номгуйи васеи имконияти вокеии идоракуниро пешкаш карда метавонад, аз цумла: бахисобгирии хароцот ва даромадхо; тартиб додани буцетхо; банакшагирии хароцоти мустаким ва Fайримустаким; арзёбии вазъи молиявии корхона, тартиб додани шаклхои зиёди хисоботи идоракунии дохилй.

Дар бозори технологияхои ракамй барномахое низ мавцуд мебошанд, ки махсус барои пешбурди бахисобгирй ва тартиб додани хисоботи идоракунй тахия карда шудаанд. Аксари чунин технологияхо, ки барои истифодабарандагони ватанй дастрас мебошанд, дар асоси дастаи барномавии 1С: Предприятие тахия шудаанд, вале дар онхо хусусиятхои пешбурди бахисобгирии идоракунй барои корхонахои ватанй пешбинй нашудааст. Бинобар ин, хангоми корбурди чунин барномахо дар корхонахои ватанй барои татбики вазифахои бахисобгирии идоракунй танхо аз накшаи хисобхо ва шаклхои хисоботии дар дохили худи барнома пешбинишуда метавон истифода бурд.

Яке аз воситахои муассири татбики бахисобгирии идоракунии ракамй ин низомхои ERP

мебошанд. Чунин технологияхои ба истифодабарандаи ватанй дастрас низ бештар дар асоси 1С: Предприятие тахия шудаанд, зеро барномахои дигари дар бозори цахонии технологияхои ракамии бахисобгирии идоракунй маъмул барои кормандони мухосиботи корхонахои ватанй дастнорас мебошанд.

Хамин тарик, метавон хулоса баровард, ки вазъи ташкил ва пешбурди бахисобгирии идоракунй дар шароити ракамикунонй дар корхонахои тицоратии Чумхурии Тоцикистон каноатбахш нест. Сабаби асосии ин омода набудани рохбарият, менецмент ва кормандони хадамоти мухосибии корхонахо барои кор дар шароити иктисодиёти ракамй мебошад. Шахсони мазкур барои кор бо технологияхои ракамии барои бахисобгирии идоракунй тахияшуда дониш ва малакахои заруриро надоранд. Бинобар ин, дар аксари корхонахо (асосан корхонахои хурд ва миёна) воситахои содатарин, чун цадвали электронии Excel барои ицрои вазифахои содатарини бахисобгирии идоракунй истифода мешаванд. Дастаи 1С: Бухгалтерия асосан барои максадхои бахисобгирии мухосибии молиявй истифода мешавад ва дар баъзе корхонахо имконияти он барои ицрои вазифахои содатарини бахисобгирии идоракунй низ истифода мешаванд. Низомхои ERP, ки имруз дар корхонахои бузурги хорицй барои ицрои вазифахои бахисобгирии идоракунй имконияти калонро пешниход мекунанд, дар корхонахои ватанй истифода намешаванд.

АДАБИЁТ:

1. Fаниев У.Ф. Ташкили бахисобгирй ва тахлили идоракунй дар корхонахои саноати масолехи сохтмонй / Диссертатсия барои дарёфти дарацаи илмии номзади илмхои иктисодй: 08.00.12 / Fаниев Убайдулло Файзалиевич. - Душанбе, 2023. - 198 с.

2. Каримов Б.Х,. Таъсири цахонишавй ба рушди низоми миллии бахисобгирии мухосибй / Б.Х,. Каримов // Паёми Донишгохи миллии Тоцикистон. Бахши илмхои ицтимой-иктисодй ва цамъиятй. 2021. - № 4. - С. 169179

3. Каримов Б.Х,. Бахисобгирии мухосибй дар шароити цахонишавй ва ракамикунонии иктисодиёт / Б.Х,. Каримов // Паёми Донишгохи давлатии тицорати Тоцикистон. - 2021. - № 3 (34). - С. 115-119

4. Кридахои намунавии хисобкунии арзиши аслии мол (кор, хизматрасонй). Кдрори Хукумати Чумхурии Тоцикистон аз 28 октябри соли 2023, № 505 [Сарчашмаи электронй] / Низоми дастрасй: URL: http://ams.tj/wp-content/uploads/2023/12/Коидахои-намунавии-хисобкунии-арзиши-асли-мол.pdf

5. Низомов С.Ф., Рахимов Г.М. Проблемы и пути совершенствования бухгалтерского учета и аудита в цифровой экономике / С.Ф. Низомов, Г.М. Рахимов // Вестник Таджикского государственного университета коммерции. - 2022. - № 2 (41). - С. 168-179

6. Паёми Президенти Чумхурии Тоцикистон ба Мацлиси Олии Чумхурии Тоцикистон аз 26 декабри соли 2018 [Сарчашмаи электронй] / Низоми дастрасй: URL: http:// president.tj/event/missives/17365

7. Паёми Президенти Чумхурии Тоцикистон ба Мацлиси Олии Чумхурии Тоцикистон аз 21 декабри соли 2021 [Сарчашмаи электронй] / Низоми дастрасй: URL: http://president.tj/event/missives/24850

8. Розиев Д.А. Ташкили бахисобгирии идоракунии хароцот дар корхонахои саноати бофандагй / Диссертатсия барои дарёфти дарацаи илмии номзади илмхои иктисодй: 08.00.12 / Розиев Дилшод Астанакулович. - Душанбе, 2021. - 196 с.

9. Шешукова Т.Г., Титенский А.Р. Влияние цифровизации на управленческий учет предприятия / Т.Г. Шешукова, А.Р. Титенский // Вестник Алатайской академии экономики и права. - 2022. - № 6. - С. 176-180

10. Chen H., Chiang R.H.L., Storey V.C. Business Intelligence and Analytics: From Big Data to Big Impact / H. Chen, R.H.L. Chiang, V.C. Storey / // MIS Quarterly. - 2012. - Vol. 36. - No. 4. Рр. 1165-1188

Маълумот дар бораи муаллиф:

СайфиДДинзоДа СамариДДин СайфиДДин - Донишгоуи миллии Тоуикистон, Докторанти PhD кафеДраи бахисобгирии бухгалтеры. СуроFа: Чумхурии Тоуикистон, 734025, ш. Душанбе, хиёбони РуДакы 17. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 981-00-00-50

Сведения об авторе:

33

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2 (41)

СайфиДДинзоДа СамариДДин СайфиДДин - ТаДжикский национальный университет, Докторант PhD кафеДры бухгалтерского учета. Адрес: Республика Таджикистан, 734025, г. Душанбе, пр. Рудаки 17. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 981-00-00-50

Information about the author:

Saifiddinzoda Samariddin Saifiddin - Tajik National University, PhD student of the Department of Accounting. Address: Republic of Tajikistan, 734025, Dushanbe, Rudaki Avenue 17. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 981-00-0050

УДК: 338.22:346.26

ТАШАККУЛ ВА РУШДИ СОХИБКОРИИ ХУРДУ МИЁНА ДАР СОХДИ КИШОВАРЗЙ

Шодиев Кухзод ^урбонбоевич

Хакимов Аминцон Сайминоцович

Аннотатсия. Дар мацола мууиммият, ахамияти илмию назарияви ва тацрибави, Дарацаи омузиши он, инчунин мацсаДу вазифауо, нишон ДоДа шуДа, хусусиятуои ташаккул ва амалкарДи соуибкории хурДу миёна Дар хоцагии цишлоци ЦТ ва соуаи истифоДаи амалии натицауои баДастомаДа кушоДа ДоДа шуДаанД.

Дар мацола муносибатуои мухталифи назарияви ва метоДологиро ба тауцици масъалаи баррасишаванДа хулосабанДи намуДа, собит карДа шуДааст, ки соуибкори ва муносибатуои соуибкори асоси ташаккул ва рушДи муносибатуои бозори, аз он цумла, Дар хоцагии цишлоц мебошанД.

Хулосауои илми ва тавсияуо Дар мацола оварДа шуДаанД, ки хулосааш чунин мебошаД: соуибкории хурДу миёна шароитуоеро фароуам месозаД, ки биДуни онуо самаранокии баланДи истеусолоти кишоварзи маъно наДораД ва мууити рацобатиро ба вуцуД оварДа, ба босуботии нархуо, ва беутаршавии сифати молу хизматрасониуо мусоиДат намуДа, Дар мууайё сохтани цойуои нави кори ва коуиш ДоДани сатуи камбизоати нацши калиДиро мебозаД.

КалиДвожауо: Соуибкори, ицтисоДи, рушД, рацобатпазири, хоцагиии цишлоц, истеусоли, хизматрасони, хурДу миёна.

Барои ицтибос: ШоДиев, К. Ц. Ташаккул ва рушДи соуибкории хурДу миёна Дар соуаи кишоварзи / К. Ц. ШоДиев, А. С. ^акимов //Паёми молия ва ицтисоД. - 2024. - No. 2(41). - С. 34-40

ОСОБЕННОСТИ ОРГАНИЗАЦИИ И РАЗВИТИЯ МАЛОГО И СРЕДНЕГО ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬТВА В СЕЛЬСКОМ ХОЗЯЙСТВЕ

Шодиев Кухзод Курбонбаевич

Хакимов Аминджон Сайминоджович

Аннотация. В статье показаны актуальность, научно - теоретическое и практическое значение, степень ее изученности, а также цель и заДач, раскрыты особенности организации и функционирования малого и среДнего преДпринимательства в сельском хозяйстве РТ и показаны отрасли практического использования Достигнутых результатов.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

В статье, обобщая различные теоретические и метоДологические поДхоДы к исслеДованию рассматриваемой проблемы, отмечает, что преДпринимательство и преДпринимательские отношения являются основой формирования и развития рыночных отношений, в частности в сельском хозяйстве.

Научные вывоДы и рекоменДаций в стетье сформулированы на основе провеДенного исслеДования и суть их заключается в слеДующем: малое и среДнее преДпринимательство созДает условия, без которых немыслима высокая эффективность сельскохозяйственного произвоДства, созДает конкурентную среДу, способствует стабилизацию цен и улучшению качества товаров и услуг, играет ключевую роль в созДании новых рабочих мест и снижении уровня беДности.

Ключевые слова: ПреДпринимательство, экономика, развития, конкурентоспособность, сельское хозяйство, произвоДство, услуги, малого и среДнего.

34

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.