Научная статья на тему 'РОБИТАИ НАМУДҲОИ БАҲИСОБГИРӢ ДАР НИЗОМИ БАҲИСОБГИРИИ МУҲОСИБИИ СУБЪЕКТҲОИ ИҚТИСОДӢ'

РОБИТАИ НАМУДҲОИ БАҲИСОБГИРӢ ДАР НИЗОМИ БАҲИСОБГИРИИ МУҲОСИБИИ СУБЪЕКТҲОИ ИҚТИСОДӢ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
субъектҳои иқтисодӣ / фаъолияти хоҷагидорӣ / низоми миллии баҳисобгирии муҳосибӣ / низомҳои баҳисобгирии муҳосибии субъектҳои иқтисодӣ / баҳисобгирии молиявӣ / баҳисобгирии идоракунӣ / баҳисобгирии андоз / низоми ҳамгирои баҳисобгирии муҳосибӣ. / экономические субъекты / хозяйственная деятельность / национальная система бухгалтерского учета / системы бухгалтерского учета экономических субъектов / финансовый учет / управленческий учет / налоговый учет / интегрированная система бухгалтерского учета.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Каримов Б. Ҳ.

Дар мақола масъалаҳои муайян кардани мақоми намудҳои алоҳидаи баҳисобгирии муҳосибӣ дар низоми ягонаи баҳисобгирии муҳосибӣ ва ташкили робитаи байни онҳо таҳқиқ шудаанд. Ба раванди ташаккули низоми миллии баҳисобгирии муҳосибӣ ва ҳисоботи молиявӣ диққат дода шуда, масъалаҳои танзимкунии он баррасӣ шудаанд. Вазифаҳои асосии баҳисобгирии муҳосибӣ ҳамзамон дар доираи баҳисобгирии молиявӣ, баҳисобгирии идоракунӣ ва баҳисобгирии андоз таҳқиқ шуда, тасдиқ карда мешавад, ки маҳз баҳисобгирии молиявӣ иҷрои вазифаи асосии баҳисобгирии муҳосибӣ, ки қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон онро ҳамчун ба шахсони манфиатдор пешниҳод кардани иттилооти пурра ва дақиқ оид ба вазъи молиявӣ, натиҷаҳои молиявӣ ва тағйирёбии вазъи молиявии субъекти иқтисодӣ муайян кардааст, таъмин мекунад. Хусусиятҳои пешбурди намудҳои алоҳидаи баҳисобгирии муҳосибӣ таҳлил ва арзёбӣ карда шуда, тасдиқ карда шудааст, ки баҳисобгирии муҳосибӣ ҳамчун низом танҳо дар робитаи байниҳамдигарӣ ва ҳамгироии намудҳои худ бояд баррасӣ карда шавад, зеро дар чунин шароит низоми пурра, ягона ва ҳамаҷонибаи баҳисобгирии муҳосибӣ дар субъектҳои иқтисодӣ бунёд шуда ва рушд карда метавонад.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTERRELATIONSHIP OF TYPES OF ACCOUNTING IN THE ACCOUNTING SYSTEM OF ECONOMIC ENTITIES

В статье рассматриваются вопросы определения статуса отдельных видов учета в единой системе бухгалтерского учета и организация их взаимосвязи. Уделяя внимание процессу формирования национальной системы бухгалтерского учета и финансовой отчетности, обсуждаются вопросы ее регулирования. Основные задачи бухгалтерского учета исследуются одновременно в рамках финансового, управленческого и налогового учета и подтверждается, что именно финансовый учет обеспечивает выполнение основной задачи бухгалтерского учета, которая законодательством Республики Таджикистан определена как предоставление полной и достоверной информации о финансовом состоянии, финансовых результатах и изменения финансового состояния экономического субъекта заинтересованным лицам. Проанализированы и оценены особенности ведения отдельных видов ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИҚТИСОД. 2024 / №4 (43) 85 бухгалтерского учета и подтверждено, что бухгалтерский учет как систему следует рассматривать только во взаимосвязи и интеграции его видов, поскольку в таких условиях создается и может развиваться целостная, единая и комплексная система бухгалтерского учета в экономических субъектах.

Текст научной работы на тему «РОБИТАИ НАМУДҲОИ БАҲИСОБГИРӢ ДАР НИЗОМИ БАҲИСОБГИРИИ МУҲОСИБИИ СУБЪЕКТҲОИ ИҚТИСОДӢ»

УДК: 657.1

РОБИТАИ НАМУДУОИ БА^ИСОБГИРЙ ДАР НИЗОМИ БАУИСОБГИРИИ

МУ^ОСИБИИ СУБЪЕКТУОИ ЩТИСОДЙ

Каримов Б.Х,.

Аннотатсия. Дар мацола масъалщои муайян кардани мацоми намудуои алоуидаи бауисобгирии мууосиби дар низоми ягонаи бауисобгирии мууосиби ва ташкили робитаи байни онуо тауциц шудаанд. Ба раванди ташаккули низоми миллии бщисобгирии мууосиби ва уисоботи молияви диццат дода шуда, масъалщои танзимкунии он барраси шудаанд. Вазифауои асосии бауисобгирии мууосиби уамзамон дар доираи бауисобгирии молияви, бауисобгирии идоракуни ва бауисобгирии андоз тауциц шуда, тасдиц карда мешавад, ки мауз бауисобгирии молияви ицрои вазифаи асосии бауисобгирии мууосиби, ки цонунгузории Цумуурии Тоцикистон онро уамчун ба шахсони манфиатдор пешниуод кардани иттилооти пурра ва дациц оид ба вазъи молияви, натицауои молияви ва тагйирёбии вазъи молиявии субъекти ицтисоди муайян кардааст, таъмин мекунад. Хусусиятуои пешбурди намудуои алоуидаи бщисобгирии мууосиби таулил ва арзёби карда шуда, тасдиц карда шудааст, ки бауисобгирии мууосиби уамчун низом тануо дар робитаи байниуамдигари ва уамгироии намудуои худ бояд барраси карда шавад, зеро дар чунин шароит низоми пурра, ягона ва уамацонибаи бауисобгирии мууосиби дар субъектуои ицтисоди бунёд шуда ва рушд карда метавонад.

Калидвожахр: субъектуои ицтисоди, фаъолияти хоцагидорй, низоми миллии бауисобгирии мууосиби, низомуои бауисобгирии мууосибии субъектуои ицтисоди, бауисобгирии молияви, бауисобгирии идоракуни, бауисобгирии андоз, низоми уамгирои бауисобгирии мууосиби.

Барои ицтибос: Каримов, Б.Х.. Робитаи намудуои бауисобгири дар низоми бауисобгирии мууосибии субъектуои ицтисоди / Б. X.. Каримов // Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - № 3 (42). - С. 84-92.

ВЗАИМОСВЯЗЬ ВИДОВ УЧЕТА В СИСТЕМЕ БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЕТА

ЭКОНОМИЧЕСКИХ СУБЪЕКТОВ

Каримов Б.Х.

Аннотация. В статье рассматриваются вопросы определения статуса отдельных видов учета в единой системе бухгалтерского учета и организация их взаимосвязи. Уделяя внимание процессу формирования национальной системы бухгалтерского учета и финансовой отчетности, обсуждаются вопросы ее регулирования. Основные задачи бухгалтерского учета исследуются одновременно в рамках финансового, управленческого и налогового учета и подтверждается, что именно финансовый учет обеспечивает выполнение основной задачи бухгалтерского учета, которая законодательством Республики Таджикистан определена как предоставление полной и достоверной информации о финансовом состоянии, финансовых результатах и изменения финансового состояния экономического субъекта заинтересованным лицам. Проанализированы и оценены особенности ведения отдельных видов

бухгалтерского учета и подтверждено, что бухгалтерский учет как систему следует рассматривать только во взаимосвязи и интеграции его видов, поскольку в таких условиях создается и может развиваться целостная, единая и комплексная система бухгалтерского учета в экономических субъектах.

Ключевые слова: экономические субъекты, хозяйственная деятельность, национальная система бухгалтерского учета, системы бухгалтерского учета экономических субъектов, финансовый учет, управленческий учет, налоговый учет, интегрированная система бухгалтерского учета.

INTERRELATIONSHIP OF TYPES OF ACCOUNTING IN THE ACCOUNTING SYSTEM

OF ECONOMIC ENTITIES

Karimov B.H.

Annotation. The article discusses the issues of determining the status of individual types of accounting in a single accounting system and the organization of their relationship. Paying attention to the process of formation of the national system of accounting and financial reporting, the issues of its regulation are discussed. The main tasks of accounting are studied simultaneously within the framework of financial, management and tax accounting and it is confirmed that it is financial accounting that ensures the implementation of the main task of accounting, which is defined by the legislation of the Republic of Tajikistan as providing complete and reliable information on the financial condition, financial results and changes in the financial condition of an economic entity to interested parties. The features of maintaining individual types of accounting are analyzed and assessed and it is confirmed that accounting as a system should be considered only in the relationship and integration of its types, since in such conditions a holistic, unified and comprehensive accounting system in economic entities is created and can develop.

Key words: economic entities, economic activity, national accounting system, accounting systems of economic entities, financial accounting, management accounting, tax accounting, integrated accounting system.

Гузориши масъала. Бо рушди равандхои чахонишавй ва ракамикунонии иктисодиёт равандхои ташкил ва пешбурди бахисобгирии мухосибй низ рушд мекунанд, ки албатта ин бе ошкор кардан ва халли мушкилоти муайян ба даст намеояд. Яке аз самтхои асосии тахкикот дар доираи хадафхои рушди низоми бахисобгирии мухосибй дар субъектхои иктисодй ин мушкилоти робитаи байни намудхои алохидаи бахисобгирии мухосибй -бахисобгирии молиявй, бахисобгирии идоракунй ва бахисобгирии андоз мебошад. Бо халли ин мушкилот мавкеи хар як намуди бахисобгирии мухосибй хам дар низоми умумии идоракунй ва хам дар низоми

бахисобгирии мухосибии субъектхои иктисодй аник карда шуда, самтхои рушди низоми миллии бахисобгирии мухосибй муайян карда мешаванд.

Тахлили тах,кикотх,ои охир ва нашриёт. Солхои охир дар адабиёти ватанй интишорот оид ба тахкики масъалахои марбут ба алокамандй, хамгирой ва рушди намудхои бахисобгирии мухосибй зиёд шудааст. Аз чумла, дар маколахои илмии М.Б. Каримиён [2; 3], БД. Каримов [4; 5; 6], Г.Т. ^одирова [8; 12], С.Ф. Низомов [10], К;.Х. Хушвахтзода [12] масъалахои рушди низоми миллии бахисобгирии мухосибй ва низомхои

бахишбгирии мухрш6ии cyбъектх,oи иктиcoдй бaррacй шудаанд.

Мяксяди млколл - муайян кардани мaкoми намудри бахишбгирии мух^^й дар низoми бахишбгирии мух^^ии cyбъектх,oи икгиcoдй, oмyзиши рoбитaи байнихамдигарии orao мебoшaд.

MyxraBOi acocili! мпвод. Мycaллaм acт, ки бахишбгирии мух^^й мавзеи пaйвacткyнaндaи фaъoлияги xoчaгидoрй ва шaxcoни кабулкунандаи кaрoрхoи идoрaкyнй мебoшaд. Он ба xaгири дар oянда иcтифoдa бурдани мaълyмoт дар бoрaи рyйдoдхoи фaъoлияти xoчaгидoрии cyбъекгхoи иктиcoдй итгилooти дaxлдoррo 6o рoхи бакайдгирй дар хyччaтхaи аввалй caбт мекунад; мaълyмoти бaкaйдгирифтaшyдaрo кoркaрд намуда, тo лахзаи зарурй нигох медoрaд ва пac oнхoрo ба шакле мубаддал мекунад, ки бaрoи кабули кaрoрхoи идoрaкyнй мycoид ва муфид бoшaнд; итгилooтрo тaвaccyти x,иcoбoти 6o ченаки пулй ифoдaгaрдидa ба иcтифoдaбaрaндaгoн бaрoи кoрбyрд дар раванди тахия ва кабули кaрoрхoи идoрaкyнй пешнихщ мекунад.

И^и^д^ти бoзoрй зарурати иcлoхoти иктиcoдирo дар Чумхурии ^чи^агон муайян намуда, низoми идoрaкyнии давлатй ва cyбъектхoи иктиcoдирo вoдoр кард, ки xyдрo ба шaрoти бoзoр мутобик кунанд. Дар натича низoми идoрaкyнии cyбъектхoи иктиcoдй дигар шуда, бoиcи чyдo шудани идoрaкyнии фaъoлияти мoлиявй, идoрaкyнии рaвaндхoи дoxилиxoчaгй ва идoрaкyнии пaрдoxти aндoзхo (аз чумла aндoз аз дaрoмaди шaxcoни хукукй), инчунин тaкcимшaвии низoми ягoнaи бахишбгирии му^^бй ба нaмyдхoи бахишбгирии мoлиявй, бахишбгирии идoрaкyнй ва бахишбгирии aндoз гардид. Тавре мухаккик Г.Т. ^oдирoвa кайд мекунад, «аз чихати тaъриxй ва мантикй бaррacй намудани тaмoюли чанд шле пеш пoйдoршyдa ва имруз идoмaёбaндaи аз раванди ягoнaи бахишбгирй чyдo шудан ва дар низoми бaхиcoбгирии мyхocибй

мycтaкилoнa амал намудани нaмyдхoи acocии oн - бахишбгирии мoлиявй, бaхиcoбгирии идoрaкyнй ва бахишбгирии aндoз мухимияти мaxcyc пaйдo мекунад» [8, c. 151].

Бaхиcoбгирии мoлиявй дар низoми бaхиcoбгирии мyхocибии cyбъектхoи иктиcoдй хамчун низoми чaмъoвaрй ва нигoхдoрии итгилooт ва нишoндихaндaхoи мoлиявй, ки 6o ёрии oнхo нигориши мyхocибй, бакайдгирй ва бaтaртибдaрoрии амалиёти xoчaгидoрй ва ташаккули хиcoбoти мoлиявй таъмин мегардад, шарх ДOдa мешавад. Бaхиcoбгирии мoлиявй хам фaъoлияти дoxилии cyбъекти иктиcoдй ва хам мyнocибaтхoи oнрo 6o cyбъектхoи мухити берунии xoчaгидoрй ва мaкoмoти давлатй фaрo мегирад. Итгилooти дар дoирaи бахишбгирии мoлиявй ташаккулёфта аз ЧOниби иcтифoдaбaрaндaгoни хам дoxилй ва хам берунй хaнгoми арзёбии вазъи мoлиявй ва нaтичaхoи мoлиявии фaъoлияти кoрxoнa ба шр бурда мешавад.

Дар дoирaи бaхиcoбгирии идoрaкyнй игтилooти фаврй нoвoбacтa аз намуд ва aндoзaгирии микдoрии xyд ташаккул ёфта, ба рoхбaрият ва менечменти cyбъекти иктиcoдй бaрoи oмoдacoзй ва кабули кaрoрхoи идoрaкyнии фаврй, тактикй ва cтрaтегй пешнихoд карда мешавад. Бaхиcoбгирии идoрaкyнй acocaн хyччaтхoи дар дoирaи бaхиcoбгирии мoлиявй тaшaккyлёфтaрo иcтифoдa мебарад, вале рaвaндхoи бaтaртибдaрoрй, чaмъoвaрй ва ба иcтифoдaбaрaндaгoн пешнихoд кардани игтилooти oн аз чoниби мaкoмoти давлатй танзим карда намешавад. Яке аз xycycиятхoи ашоти бaхиcoбгирии идoрaкyнй ин acт, ки рoхбaрият ва менечменти cyбъекти иктишдй xyд имкoни бевocитa гирифтани иттилooтрo аз oбъектхoи идoрaкyнй (oбъектхoи бахишбгирии мyхocибй) дoрaнд, ё игтилooт метaвoнaд дар шакли кoркaрдшyдa аз низoми бaхиcoбгирии мoлиявй ва дигар xaдaмoти игтилooтии кoрxoнa ба низoми бахишбгирии идoрaкyнй вoрид шавад.

Бадисобгирии андоз иттилооти иктисодиро аз дуччатдои аввалии бадисобгирии молиявй гирифта, онро мувофики коидадои дар сиёсати давлатии андоз мукарраршуда барои муайян кардани манбаи андозбандии андоз аз даромади шахсони дукукй ва дигар андоздои дар низоми андози Чумдурии Точикистон мавчудбуда, дисобкунии дуруст ва пардохти саривактии ондо, инчунин омодасозй ва ба макомоти андоз пешнидод кардани дисобот (эъломиядо)-и андоз истифода мебарад.

Х,амин тарик, дар низоми бадисобгирии мудосибии субъектдои иктисодй ба бадисобгирии молиявй макоми муайянкунанда чудо карда шудааст: дам бадисобгирии идоракунй ва дам бадисобгирии андоз дар асоси иттилооти дар бадисобгирии молиявй ташаккулёфта бурда мешаванд. Ба туфайли бадисобгирии молиявии дар субъекти иктисодй дуруст родандозишуда дадафдои асосии низоми ягонаи бадисобгирии мудосибй ба даст меоянд, аз кабили:

- ташаккули иттилооти пурра ва садед оид ба фаъолияти молиявию хочагидории корхона, вазъи молиявй ва натичадои молиявии вокеии он;

- таъмини иттилооте, ки истифодабарандагони дохилй ва берунй ба хотири пешбурди назорати риояи конунгузорй, мавчудият ва даракати дороидо, уддадоридо ва сармояи корхона ба он ниёз доранд;

- пешгирии натичадои номатлуби фаъолияти хочагидорй ва ташаккули захирадои дохилихочагй, ки метавонанд барои таъмини устувории молиявй ва рушди иктисодии корхона мусоидат кунанд.

Бадисобгирии молиявй дар далли масъаладои ташаккули иттилооти молиявй оид ба фаъолияти корхона, вазъи молиявй ва натичадои молиявии он садми асосй гузошта, ба туфайли фаъолияти якчоя бо дигар намуддои бадисобгирии мудосибй ба таъмини ичрои вазифадои асосй ва досилавии бадисобгирй мудосибй мусоидат мекунад (расми 1).

Вазифахри бахисобгирии мухосиби

Расми 1. Вазифадои асоси ва досилавии бадисобгирии мудосибй дар низоми

идоракунии корхона

Сарчашма: тадияи муаллиф

Вазифадои асосии бадисобгирии молиявй, бадисобгирии идоракунй ва мудосибй дамзамон дар доираи бадисобгирии бадисобгирии андоз амалй карда мешаванд.

Дар доираи ичрои вазифаи иттилоотй дамчун вазифаи асосии бадисобгирии мудосибй бадисобгирии молиявй иттилоотро оид ба мавчудият ва даракати дороидои корхона ва манбаъдои ташаккули ондо, оид ба фаъолияти чорй - амалиёти гирифтани даромад, анчом додани харочоти дахлдор ва натичадои молиявии он бунёд мекунад. Х,иссаи бештари карордои идоракунии фаврй ва ояндабинии фаъолияти корхона дар асоси мадз дамин иттилоот тадия карда мешавад.

Ба хотири таъмини ичрои талаботи асосй ба иттилооти бадисобгирии мудосибй, аз кабили садедй, вокеъбинона, саривактй, фаврй, холисона ва бегараз будан, дар доираи бадисобгирии молиявй якчанд амалдое анчом дода мешаванд, ки на тандо ба чамъоварй, бакайдгирй, батартибдарорй ва чамъбасти иттилоот, балки ба ичрои вазифадои назоратй ва тадлилй низ тааллук доранд. Бо ичрои вазифаи назоратии бадисобгирии мудосибй асоснокии иктисодии амалиёти хочагидории корхона, дукуки корхона ба ихтиёрдории дороидо, масъулияти он барои ичрои уддадоридои худ тасдик ва дифзи дороидои корхона таъмин карда мешавад. Шарти зарурии ичрои вазифаи назоратии бадисобгирии мудосибй садедии иттилооти дар доираи бадисобгирии молиявй ташаккулёбанда мебошад. Вазифаи тадлилии бадисобгирии мудосибй тавассути гузаронидани тадлили чорй ва арзёбии самаранокии истифодаи захирадо, ба чо овардани харочот, ташаккули арзиши аслй ва нархи мадсулоти истедсолшаванда анчом дода мешавад.

Вазифаи дифзи дороидои корхона аз вазифаи назоратии бадисобгирии мудосибй бармеояд ва бо ичрои он истифодаи окилона ва самараноки захирадои моддй, молиявй ва меднатии дар корхона мавчудбуда таъмин мегардад. Барои ичрои муносиби ин вазифа корбурди меъёрдои аз чидати илмй асосноки истифодабарии захирадо, инчунин ичрои

муносиби вазифадои иттилоотй ва назоратии бадисобгирии мудосибй зарур аст.

Дар доираи ичрои вазифаи бозгашти иттилоот (алокаи баръакс) низоми бадисобгирии мудосибй маълумотро дар бораи амалиёти хочагидорй аз чойдои рухдидии ондо гирифта, аз санчиш мегузаронад, коркард ва чамъбаст мекунад. Маълумот дар бораи камбудидои дар фаъолияти хочагидории корхона ошкоршуда ба родбарон ва менечердои дахлдори водиддои сохтории истедсолй барои кабули карордои идоракунй расонида мешавад, ки хадамоти мудосибй метавонад бо ворид шудани маълумоти нав аз водиддои сохтории дахлдор самаранокии ин карордои идоракуниро арзёбй кунад.

Ичрои вазифадои досилавй ба доираи вазифадои дар як намуди алодидаи бадисобгирии мудосибй мансуб мебошад. Аз чумла, вазифаи ояндабинй дар бадисобгирии идоракунй дамчун вазифаи мудимтарин ба дисоб рафта, ба рушди минбаъдаи фаъолияти истедсолию хочагидорй ва молиявии корхона нигарон аст. Дар бадисобгирии молиявй вазифаи танзимкунй мудим буда, ба пешбурди окилона ва ба даст овардани самаранокии баланди фаъолияти истедсолию хочагидории корхона равона гардидааст. Вазифаи танзими дукукии бадисобгирии мудосибй амалисозй ва нигориши дуччатии амалиёт ва раванддои хочагидориро бо риояи катъии меъёрдо ва мукаррароти танзимкунандаи пешбурди бадисобгирии мудосибй таъмин мекунад. Вазифаи таъмини иттилоот дар чамъоварии иттилоот барои низоми идоракунии корхона ифода меёбад. Дар асоси иттилооти аз низоми бадисобгирии мудосибй гирифташуда вазъи вокеии дар корхона бамиёномада арзёбй карда шуда, барои бедгардонии он карордои идоракунии тактикй ва стратегй кабул карда мешаванд.

Аз гуфтадои боло маълум мегардад, ки бадисобгирии молиявй унсури датмии низоми бадисобгирии мудосибии субъектдои

иктишдй мебoшaд, ки аз чoниби давлат тaвaccyти кoнyнгyзoрй ва caнaдхoи меъёрии хукукй танзим карда мешавад. Бишбар ин, бaрoи рoх дoдaн ба кaмбyдихo дар пешбурди бaхиcoбгирии мoлиявй ва рyx дoдaни aмaлхoи кoнyншикaнй хaнгoми пешбурди фaъoлияти xoчaгидoрй чaвoбгaрй пешбинй мешавад. Аз ин чocт, ки бахишбгирии мoлиявй хамчун yнcyри хатмии бахишбгирии мyхocибй аз лахзаи тaъcиcи cyбъекти иктиcoдй тo лахзаи бархамдихй ё aнчoми фaъoлияти oн беиcт бурда шуда, тaмoми амалиёти xoчaгидoрии кoрxoнaрo ба таври caрocaрй фaрo мегирад.

Мутобики мoддaи 674 Кoдекcи Xyкyквaйрoнкyнии маъмурии Чумхурии Тoчикиcтoн бaрoи каодан caркaшй кардани шaxcи мacъyли пешбурди бахишбгирии мyхocибй (caрмyхocиб) ё рoхбaри кoрxoнa аз Xyччaтнигoрии амалиёти мoлиявию xoчaгидoрй, ки caнaдхoи меъёрии хукукй пешбинй кардаанд, ё вoрид кардани мaълyмoти тахрифшуда ба хyччaтхoи аввалй ва хиcoбoти мoлиявй, мyхocибй ва oмoрй oид ба фaъoлият ё амалиёти мoлиявию xoчaгидoрй, инчунин нoбyд кардани Xyччaтхoи мoлиявй ва дигар хyччaтхoи бaхиcoбгирй хaнгoми набудани aлoмaтхoи Чинoят ба aндoзaи аз 30 то 40 нишoндихaндa бaрoи хиcoбхo (2160 тo 2880 coмoнй) чарима таъин карда мешавад [7].

Аcocи пешбурди бaхиcoбгирии мoлиявй ^идаи мукаррарии бaхиcoбгирии мyхocибй - бакайдгирии хуччатии хамаи амалиёти мoлиявию xoчaгидoрии дар кoрxoнa рyxдихaндa мебoшaд. Нaтичaхoи амалиёти xoчaгидoрй тaвaccyти бакайдгирй

дар хyччaтхoи аввалй ба мyхocибoт вoрид шуда, 6o ичрoи aмaлхoи дaxлдoри кoркaрд, бaтaртибдaрoрй ва чaмъбacти игтилooт дар шакли хиcoбoти мoлиявй ба шхибмулшн, caрмoягyзoрoн ва дигар чoнибхoи мaнфиaтдoр пешнихoд карда мешаванд. Яъне бахишбгирии мoлиявй ичрoи вазифаи ашоти бaхиcoбгирии мyхocибирo, ки ба шaxcoни мaнфиaтдoр пешнихoд кардани игтилooти пурра ва дакик oид ба вазъи мoлиявй, нaтичaхoи мoлиявй ва тагйирёбии вазъи мoлиявии cyбъекти иктиcoдй мебoшaд, таъмин мекунад. Хycycaн ин дар шaрoити нoycтyвoрии иктиcoдй, вакте ки rnr^oora caривaкт гирифташуда дар бoрaи вазъи мoлиявии cyбъекти иктиcoдй метaвoнaд ба coхибмyлкoн дар нaчoт дoдaни oн аз мyфлиcшaвй, хифзи дoрoихo ё чалби caрмoягyзoрихoи зарурй ёрдам рашнад, мухим acт.

Мyвoфики мyкaррaрoти мoддaи 9 ^нуни Чумхурии ^чи^агон «Дар бoрaи бaхиcoбгирии мyхocибй ва хиcoбoти мoлиявй» [9] cyбъекти иктишдй бaрoи пешбурди бaхиcoбгирии мoлиявй метaвoнaд якчанд тaрзхoи ташкилии oнрo интиxoб кунад (рacми 2). Дар ин маврид интиxoби тарзи мyшaxxac аз aндoзaи кoрxoнa, намуд ва xycycиятхoи фaъoлияти oн вoбacтa мебoшaд. Сoхибкoрoни инфирoдй, ки бе тaъcиcи шaxcи хукукй фaъoлият мекунанд, метaвoнaнд бахишбгирии мyхocибии бoнизoмрo ба рoх нaмoндa, тaнхo бaхиcoбгирии дaрoмaд ва xaрoчoгрo 6o тартиби мукаррарнамудаи KOнyнгyзoрии aндoзи Чумхурии Тoчикиcтoн амалй кунанд.

Расми 2. Ташкили бахисобгирии мухосиби дар субъекти иктисоди Сарчашма: тахияи мyаллиф

Барои ташкили бахисобгирии молиявй дар корхона сармухосиб талабот ба пешбyрди он, тартиби омодасозй ва пешниходи хуччатхо ва маълyмоти аввалиро мyайян мекyнад. Рохбари корхона бояд ичрои бечyнyчарои онхоро аз чониби хамаи вохидхои сохторй ва кормандони корхона таъмин кунад.

Х,оло, тавре баъзе мухаххихон ва мyтахассисони сохаи бахисобгирии мухоси6й таъхид мекyнанд, зарyрати хамгиросозии бахисобгирии молиявй, бахисобгирии идоракунй ва бахисобгирии андоз ба миён омадааст. Аз чумла Д.А. Розиев ташкили низоми бахисобгирии идоракунии хамгироро тавсия медихад. Ба андешаи y, «бахисобгирии идоракунии хамгиро се самти бахисобгирии мухосибй - бахисобгирии молиявй, худи бахисобгирии идоракунй ва бахисобгирии андозро дарбар мегирад, ки бояд аз маркази ягона хамохангсозй шаванд ва дар нихоят аз диди халли масъалахои идоракунии умумии фаъолияти корхона баррасй шаванд» [11, с. 27].

Аз чониби олимон ва мутахассисони хоричй баъзе чихатхои методии хамгиросозии намудхои бахисобгирии мухосибй тахия карда шудаанд. Масалан, дар нахшаи хисобхои бахисобгирии мухосибй барои субъектхои ихтисодии Федератсияи Россия хисобхои махсус барои чамъбаст кардани нишондихандахои бахисобгирии идоракунии харочоти истехсоли махсулот чудо карда шудаанд. Пешниходи олимон ва мутахассисон дар бораи махдуд кардани сохаи бахисобгирии молиявии харочот бо гурухбандии онхо аз руйи чузъхо ва баррасии тартиби чамъбасткунии харочот аз руи моддахо бо дарназардошти маконхои пайдошавии харочот ва марказхои масъулияти молиявй дар бахисобгирии идоракунй низ марохангез аст.

Мухаххих рус Л.А. Зимакова се тарзи пешбурди бахисобгирии молиявй ва бахисобгирии идоракуниро, ки аз чониби мухаххихон тавсия дода шудаанд, тахлил ва арзёбй мекунад: 1) пешбурди бахисобгирии молиявй дар хисобхои мухосибй бо

истифодаи навишти дутарафа ва бахисобгирии идоракунй дар хисобхои алохида бо усули навишти сода; 2) пешбурди бахисобгирии молиявй дар хисобхои мухосибй бо истифодаи навишти дутарафа ва бахисобгирии идоракунй - бе истифодаи хисобхо дар шакли чадвалхо; 3) пешбурди бахисобгирии молиявй ва бахисобгирии идоракунй бо такя ба асоси ягонаи методологй: навишти дутарафа, усули хисобузамкунй, мухимй, бартарии мухтаво аз шакл ва дигар принсипхои асосии бахисобгирии мухосибй [1, с. 26]. Дар ин маврид у кайд мекунад, ки тарзи пешбурди бахисобгири идоракунй бо усули навишти сода эхтимоли пайдо шудани хатохоро зиёд ва сифати назоратро паст мекунад, маълумот санчидашаванда аст, аммо назорат кардан душвор аст; истифодаи чадвалхо ба чойи хисобхо ташаккули микдори хеле зиёди иттилоотро дар доираи бахисобгирии молиявй талаб мекунад, бинобар ин, дастрасии чунин иттилоот мушкилоти хифзи

онро ба миён меорад. Норасоии маълумот дар бахисобгирии молиявй зиёд намудани вактро барои дастрас кардани ин иттилоот аз хуччатхои аввалй талаб мекунад. Бинобар ин, мухаккик корбурди тарзи сеюми пешбурди бахисобгирии мухосибй - истифодаи асоси ягонаи методологиро тавсия медихад.

Х,амин тарик, ташаккули низоми хамгирои бахисобгирии мухосибй барои субъектхои иктисодй гирифтани иттилооти заруриро барои идоракунии тамоми самтхои фаъолияти молиявию хочагидории онхо таъмин мекунад. Бинобар ин, бахисобгирии мухосибй хамчун низом бояд танхо дар робитаи байнихамдигарй ва хамгироии намудхои алохидаи худ - бахисобгирии молиявй, бахисобгирии идоракунй ва бахисобгирии андоз баррасй карда шавад, зеро танхо дар чунин шароит низоми пурра, ягона ва хамачонибаи бахисобгирии мухосибй дар субъектхои иктисодй бунёд шуда ва рушд карда метавонад.

Адабиёт

1. Зимакова Л.А. Создание интегрированной системы финансового и управленческого учета / Л.А. Зимакова // Экономический анализ: теория и практика. - 2009. - № 8 (137). - С. 25-30

2. Каримиён М.Б. Шароити корбурди стандартхои байналмилалй дар бахисобгирии идоракунии воситахои асосй / М.Б. Каримиён // Идоракунии давлатй. - 2022. - № 4/1 (58). - С. 160-170

3. Каримиён М.Б. Учет затрат на восстановление объектов основных средств в современных условиях / М.Б. Каримиён // Вестник Таджикского национального университета. Серия социально-экономических и общественных наук. - 2021. - № 6. - С. 150-157

4. Каримов Б.Х. Влияние процессов глобализации и цифровизации на национальную систему бухгалтерского учета / Б.Х. Каримов // ЭКОНОМИКА, БИЗНЕС, ИННОВАЦИИ. Сборник статей XXII Международной научно-практической конференции. - Пенза: МЦНС «Наука и Просвещение». - 2023. - С. 51-54

5. Каримов Б.Х., Кодирова Г.Т. Развитие системы бухгалтерского учета в условиях глобализации / Б.Х. Каримов, Г.Т. Кодирова // Государственное управление. - 2021. - № 3 (52). - С. 38-42

6. Каримов БД. Тахаввули низомхои миллии бахисобгирии мухосибй ва мушкилоти таснифи онхо / БД. Каримов // Идоракунии давлатй. - 2022. - № 4/1 (57). - С. 158-168

7. Кодекси хукуквайронкунии маъмурии Чумхурии Точикистон [Сарчашмаи электронй] / Низоми дастрасй: URL: https://mmk.tj/content/кодекси-хукуквайронкунии-маъмурии-чумхурии-точикистон

8. ^одирова Г.Т. Заминахои чудошавии низоми ягонаи бахисобгирии мухосибй / Г.Т. ^одирова // Паёми молия ва иктисод. - 2022. - № 3 (32). - С. 151-159

9. ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявй» [Сарчашмаи электронй] / Низоми дастрасй: URL: М1р://ттк.1;]/соП;еП;/конуни-чумхурии-точикистон-дар-бораи-бахисобгирии-мухосибй-ва-хисоботи-молиявй

10. Низомов С.Ф., Каримиён М.Б. Бахисобгирии воситахои асосй: коидахои СБХМ ва Кодекси андози Чумхурии Точикистон / С.Ф. Низомов, М.Б. Каримиён // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимой-иктисодй ва чамъиятй. - 2023. - № 5. - С. 14-24

11. Розиев Д.А. Ташкили бахисобгирии идоракунии харочот дар корхонахои саноати бофандагй / Д.А. Розиев / Диссертатсия барои дарёфти дарачаи илмии номзади илмхои иктисодй: 08.00.12 / Розиев Дилшод Астанакулович. - Душанбе, 2021. - 196 с.

12. Хушвахтзода ^.Х., ^одирова Г.Т. Сиёсати бахисобгирй чун асоси ташаккули низоми бахисобгирии мухосибй / ^.Х. Хушвахтзода, Г.Т. ^одирова // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимой-иктисодй ва чамъиятй. - 2023. - № 4-1. - С. 5-13

Маълумот дар бораи муаллиф:

Каримов Бах,одур Х,асанович - Донишгохи байналмилалии сайёхй ва сохибкории Точикистон, номзади илмхои иктисодй, дотсенти кафедраи бахисобгирии мухосибй ва аудит. Сурога: Чумхурии Точикистон, 734055, ш. Душанбе, хиёбони Борбад 48/5. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 907-90-82-10

Сведения об авторе:

Каримов Баходур Хасанович - Международный университет туризма и предпринимательства Таджикистана, кандидат экономических наук, доцент кафедры бухгалтерского учета и аудита. Адрес: Республика Таджикистан, 734055, г. Душанбе, проспект Борбад 48/5. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 907-90-82-10

Information about the author:

Karimov Bahodur Hasanovich - International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan, candidate of economic sciences, Associate Professor of the Department of Accounting and Audit. Address: Republic of Tajikistan, 734055, Dushanbe, Borbad Avenue 48/5. E-mail: [email protected]. Tel.: (+992) 907-90-82-10_

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.