Sodikov Rahmon Khamroevich - Candidate of Economic Sciences, Associate Professor of the Department of Public
Financial Management of the Academy of Public Administration under the President of the Republic of Tajikistan.
Address: 734003, Dushanbe, Republic of Tajikistan, Said Nosir street, 33. E-mail: [email protected], Phone: (+992)
935180012._
УДК: 657.1
РАВИШХ.ОИ МЕТОДОЛОГИИ БУНЁДШАВИИ НИЗОМ^ОИ МИЛЛИИ БА^ИСОБГИРИИ
МУХ.ОСИБЙ
Каримов Баходур Хдсанович
Аннотатсия. Дар солуои охир дар Цумуурии Тоцикистон шумораи корхонауое, ки ба низоми ицтисодии байналмилалй мепайванданд, зиёд шудааст. Чунин корхонауо ба хотири цалби сармояи хорицй мехоуанд ба бозоруои цауонии сармоя роу ёбанд ва уамчунин маусулоти худро ба бозоруои минтацавй ва цауонй ба фуруш бароранд. Дар ин маврид барои онуо яке аз роууои асосии расидан ба уадафуои мазкур ин тартиб додани уисоботи молиявй бо такя ба муцаррароти стандартуои байналмилалй ва риояи дигар санадуои меъёрии танзимкунандаи равандуои пешбурди бауисобгирии мууосибй ва омодасозии уисоботи молиявй мебошад. Тадрицан наздик шудани цоидауои миллии бауисобгирии мууосибй ба амсилаи уамоуангшудаи байналмилалй бояд афзоиши сармоягузориуоро дар мицёси цауонй таъмин намуда, ба рушди умумии ицтисодиёти цауонй мусоидат кунад. Дар мацолаи мазкур масъалауои тауия ва истифодаи равишуои методологии ташкил ва пешбурди бауисобгирии мууосибй дар низомуои миллии бауисобгирии мууосибй тауциц мешаванд.
Калидвожщо: цауонишавии ицтисодй, методологияи бауисобгирии мууосибй, уисоботи молиявй, тавозуни мууосибй, ташкилотуои байналмилалии мууосибони касбй, принсипуои бауисобгирии мууосибй, унсуруои методи бауисобгирии мууосибй.
Барои ицтибос: Каримов Б.Х.. Равишуои методологии бунёдшавии низомуои миллии бауисобгирии мууосибй /Б.Х.. Каримов // Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - № 2 (41) - С. 15-21
МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПОДХОДЫ К СОЗДАНИЮ НАЦИОНАЛЬНЫХ СИСТЕМ
БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЕТА
Каримов Баходур Хасанович
Аннотация. В последние годы в Республике Таджикистан увеличилось количество предприятий, вступающих в международную экономическую систему. Для привлечения иностранного капитала такие предприятия хотят выйти на глобальные рынки капитала и продавать свою продукцию на региональных и мировых рынках. При этом для них одним из основных способов достижения этих целей является подготовка финансовой отчетности на основе положений международных стандартов и соблюдения других нормативных актов, регулирующих процессы ведения бухгалтерского учета и подготовки финансовой отчетности. Постепенное приближение национальных правил бухгалтерского учета к гармонизированной международной модели должно обеспечить рост инвестиций в мировом масштабе и способствовать общему развитию мировой экономики. В данной статье рассматриваются вопросы разработки и использования методических подходов к организации и ведению бухгалтерского учета в национальных систем бухгалтерского учета.
Ключевые слова: экономическая глобализация, методология бухгалтерского учета, финансовая отчетность, бухгалтерский баланс, международные организации профессиональных бухгалтеров, принципы бухгалтерского учета, элементы метода бухгалтерского учета.
METHODOLOGICAL APPROACHES TO CREATING NATIONAL ACCOUNTING SYSTEMS
Karimov Bahodur Hasanovich
Annotation. In recent years, the number of enterprises entering the international economic system has increased in the Republic of Tajikistan. In order to attract foreign capital, such enterprises want to enter global capital markets and sell their products in regional and world markets. At the same time, one of the main ways for them to achieve these goals is the preparation of financial statements based on the provisions of international standards and compliance with other regulations governing the processes of accounting and preparation of financial statements. The gradual approximation of national accounting rules to the harmonized international model should ensure the growth of investment on a global scale and contribute to the overall development of the
world economy. This article discusses the development and use of methodological approaches to the organization and maintenance of accounting in national accounting systems.
Key words: economic globalization, accounting methodology, financial statements, balance sheet, international organizations ofprofessional accountants, accounting principles, elements of the accounting method.
Гузориши масъала. Дар шароити чадонишавй ва дамгироии иктисодии байналмилалй масъаладои тадия ва истифодаи асосдои методологии ягонаи пешбурди бадисобгирии мудосибй ба хотири ташаккули дисоботи молиявии барои дамаи гуруддои истифодабарандагони манфиатдор фадмо ва муфид мубрам гардидаанд. Дар робита ба ин, баъзе мудаккикон дар бораи амсилаи нави бадисобгирии мудосибй, ки дар натичаи чадонишавии иктисодй ташаккул ёфтааст, сухан меронанд. Чддонишавй сабаби асосии зарурати дамодангсозии низомдои миллии бадисобгирии мудосибй гардид, ки ба туфайли он дарки якхелаи нишондидандадои дисоботи молиявии дар як субъекти иктисодй барои тамоми гуруддои истифодабарандагон дар микёси чадонй, хусусан дар бозордои чадонии сармоя таъмин мегардад.
Тадлили тадкикотдои охир ва нашриёт.
Масъаладои тадаввул ва рушди низомдои миллии бадисобгирии мудосибй имруз яке аз самтдои мудими тадкикоти илмии мудаккикони ватанй мебошад [2; 3; 4]. Вале интишороти марбут ба тадкики равишдои методологии бунёдшавии низомдои миллии бадисобгирии мудосибй дар адабиёти ватанй вучуд надоранд. Масъаладои мазкур дар интишороти олимони хоричй М.Д. Акатева [1], М.В. Корягин [5; 6], О.В. Рожнова [8] ва дигарон мавриди баррасй карор гирифтаанд.
Максади макола - омузиши равишдои методологии пешбурди бадисобгирии мудосибй ва муайян кардани имконияти истифодаи ондо дар раванди бунёдшавии низоми миллии бадисобгирии мудосибй мебошад.
Мудтавои асосии мавод. Тадкикот нишон медидад, ки дануз дар аввали асри XX дар як катор мамлакатдои пешрафта, аз чумла дар ИМА ва Британияи Кабир дар натичаи раванддои тадаввул дар тамаркузи сармоя ва тичорат, инчунин афзоиши нуфузи бозордои сармоя дар тичорат, дигаргунидои куллй ба амал омаданд. Корхонадои бузург, асосан ширкатдои фаромиллй доираи таъминкунандагони сармояро густариш доданд, раванддои байналмилалишавии фаъолияти корхонадои миллй дам дар самти ба бозордои дохилию берунй баровардани мадсулоти худ ва дам дар самти манбаъдои чалби сармоя суръат гирифтанд. Дамзамон дамчун такондидандаи раванддои
байналмилалишавии тичорат ва сармоя бозордои когаздои киматнок рушд карданд, дар бозор субъектдои махсус - ташкилотдои молиявй пайдо шуданд, доираи сармоягузорон аз дисоби нидоддои молиявии байналмилалй ва шахсони вокеии алодида (сармояи инфиродй) васеъ гардид. Акнун табдили тамоюлот дар маблаггузории тичорат, пеш аз дама тичорати калон ба таъминоти иттилоотии мудити тичоратй, ки асоси онро низоми бадисобгирии
мудосибй ташкил медидад, таъсир расонида, ба зарурати дигаргунидо дар методологияи он оварда расонид. Дар чунин шароит, ки дар аксари мамлакатдои пешрафта накши асосиро дар маблагузории тичорат бонкдо ичро мекарданд, доираи сармоягузорон, аз чумла карздидандагон нисбатан маддуд буд ва дадафи аввалиндарачаи ондо гирифтани иттилоот оид ба вазъи молиявии карзгир ва кобилияти имконпазири он барои ичрои уддадоридои карзй ба дисоб мерафт. Муссалам аст, ки чунин иттилоотро тандо тавозуни мудосибй пешнидод карда метавонад, ки аллакай дар он замон дамчун шакли дисоботи молиявии кушода (оммавй) муайян гардида буд.
Дар даврадои аввали пайдошавии таваччуд ба дисоботи молиявии кушода (оммавй) ягон хел асосдои методологй барои пешбурди бадисобгирии мудосибй ва омодасозии дисоботи молиявй мавчуд набуд. Будрони иктисодии солдои 1930 камбудидои зиёдеро дар пешбурди фаъолияти хочагидории корхонадо, раванддои пешбурди бадисобгирии мудосибй ва омодасозии дисоботи молиявй, аз чумла долатдои зиёди тадрифи иттилоотро дар дисоботи молиявии корхонадо ошкор кард, ки ислод кардани ондо бе табдил ва такмили методологияи бадисобгирии мудосибй гайриимкон буд. Акнун дамаи истифодабарандагони иттилооти дисоботи молиявии корхонадо зарурати ташаккул ва такмили методологияи бадисобгирии мудосибиро дарк карданд. Дамин тарик, мадз будрони чадонии солдои 1930 барои ташаккули низоми байналмилалии бадисобгирии мудосибй ва тадияи асосдои методологии он замина гузоштааст.
Дар нимаи дуюми асри XX макоми афзалиятдои вазифаи иттилоотии низоми бадисобгирии мудосибй баланд шуд. Акнун дар таркиби низоми бадисобгирии мудосибй ду унсури алодидаи он - бадисобгирии молиявй ва бадисобгирии идоракунй чудо шуданд. Содаи фаъолияти бадисобгирии молиявй пешбурди бадисобгирии вазъи дороидо, уддадоридо, сармоя, даромад ва харочот ва дадафи нидойии он - тадияи дисоботи молиявй буд, ки вазъи молиявй, натичадои молиявй, тагйирёбидои вазъи молиявй ва натичадои молиявии фаъолияти субъектдои иктисодиро нишон медидад ва иттилооти дахлдорро ба истифодабарандагон (асосан истифодабарандагони берунй) пешнидод мекунад. Бадисобгирии идоракунй дисоботро барои дадафдои идоракунии дохилй ба родбарият ва менечменти корхона пешнидод мекунад. Дар ин маврид макоми бадисобгирии мудосибии молиявй вобаста ба рушд ва тадкими муносибатдои байнидамдигарии субъектдои иктисодй дар микёсдои миллй ва байналмилалй нисбатан баланд гардид.
Чудошавии низоми ягонаи бадисобгирии мудосибй ва мукаррар шудани истифодабарандагони берунии иттилооти чамъбастии бадисобгирии
мудосибй дамчун истифодабарандагони афзалиятдори иттилооти бадисобгирии мудосибй ба зарурати боз дам рушд ва такмил додани методологияи пешбурди бадисобгирии мудосибй ва омодасозии дисоботи молиявй боис гардид. Мадз дамин долатдо пайдо шудан ва афзалияти рушди стандартдои миллй ва байналмилалии бадисобгирии мудосибй ва дисоботи молиявиро асоснок мекунанд. Ба туфайли чунин стандартдо чидатдои мудими методологияи пешбурди бадисобгирии мудосибй ва тартиб додани дисоботи молиявй ташаккул ёфта ва ифшо гардиданд, ки барои тамоми субъектдои иктисодй ва гуруддои гуногуни истифодабарандагони дисоботи молиявй макбул ва даркшаванда мебошанд. Акнун дар методологияи низоми бадисобгирии мудосибй макоми танзимкунии раванддои пешбурди бадисобгирии мудосибй ва омодасозии дисоботи молиявй баланд шуд ва ваколатдои чунин танзимкунй, тадияи санаддои танзимкунандаи дахлдор ба уддаи Шурои стандартдои байналмилалии дисоботи молиявй (ШСБДМ) ва ташкилотдои байналмилалии мудосибони касбй вогузор гардид. Рушди мунтазами муносибатдои иктисодй такмили методологияи бунёдшавии низоми миллии бадисобгирии мудосибй ва ба шароити муосир мутобик намудани онро талаб мекунад.
Методология ин фаъолияте мебошад, ки донишдои назариявй ва малакадои амалиро бо роди мукаррар кардани робитаи мантикии байни унсурдои низом, арзёбии мувофикати донишдои илмии гунгардида ба масъаладои чории фаъолияти амалй ба тартиб медарорад. Барои эдтиёчоти амалияи бадисобгирии мудосибй методология сатди муосири рушди технологияи бадисобгирии мудосибиро бо роди ба як низоми ягона ворид намудани усулдои амалй ва сохтори мантикии фаъолияти амалй таъмин менамояд. Ба ин хотир дар доираи методология вазифадои мушаххаси бадисобгирии мудосибй, принсипдо, усулдо, тарздо ва коидадои амал дар раванди фаъолияти субъекти иктисодй ва далли масъаладои далталаби амалй пайваста аник ва пурра карда мешаванд. Дамчунин дар доираи методологияи низоми миллии бадисобгирии мудосибй яке аз масъаладои мудими амалй - тадия ва пешбурди санаддои танзимкунандаи бадисобгирии мудосибй далли худро меёбад. Яъне методологияи бадисобгирии мудосибй зинаи пайвасткунандаи байни назария ва амалияи он мебошад.
Дануз масъалаи аз чониби кй муайян ва тадия шудани чидатдои методологии раванди бадисобгирии мудосибй аник нашудааст. Масалан, дар ИМА ва баъзе дигар мамлакатдои пешрафта масъаладои тадияи методологияи бадисобгирии мудосибй пурра дар доираи салодияти ташкилотдои чамъиятии мудосибони касбй карор дорад. Дар аксари давлатдо, хусусан давлатдои пасошуравй, аз чумла дар Ч,умдурии Точикистон ин масъаладо ба салодияти макомоти ваколатдори давлатй дохил мешаванд.
Дар Ч,умдурии Точикистон санаддои танзимкунандаи бадисобгирии мудосибй ва омодасозии дисоботи молиявй аз чониби макоми давлатии ваколатдор - Вазорати молияи Ч,умдурии
Точикистон тадия карда мешаванд. Гарчанде дар мамлакат якчанд иттидодиядои чамъиятии мудосибон (ва аудиторон) мавчуд бошад дам, накши назарраси ондо дар раванди тадияи чунин санаддо ба назар намерасад. Фаъолияти худи Вазорати молияи Ч,умдурии Точикистон низ тандо дар мардиладои аввалии ислодоти низоми миллии бадисобгирии мудосибй дар тадияи санаддои меъёрии дукукй (солдои 1999-2003) чанде конеъкунанда буд. Вале минбаъд он то имруз ягон санади мудими меъёрии дукукй дар самти танзими бадисобгирии мудосибй ва дисоботи молиявй тадия ва кабул накардааст, гарчанде дар Кдрори Дукумати Ч,умдурии Точикистон аз 4 ноябри соли 2002, № 428 «Оиди стандартдои байналмилалии дисоботи молиявй» (дар тадрир бо карордои Дукумати Ч,умдурии Точикистон аз 4 июни соли 2004, № 251 ва аз 3 октябри соли 2006, № 465), ки ба ислодоти низоми миллии бадисобгирии мудосибй ва раванди гузариш ба СБДМ огоз бахшид, мукаррар карда шудааст, ки Вазорати молияи Ч,умдурии Точикистон бояд тадия ва тасдики санаддои меъёриеро, ки аз талаботи стандартдои байналмилалии дисоботи молиявй бармеоянд, таъмин кунад. Дамчунин мувофики карори мазкур ба Вазорати молияи Ч,умдурии Точикистон супориш дода шуда буд, ки дар мудлатдои мукарраршуда мардила ба мардила тадия ва чорй намудани стандартдои нави миллии бадисобгирии мудосибй (молиявй), накшаи дисобдои бадисобгирии мудосибй ва нишондоддои методй барои онро таъмин кунад, ондоро барои ичро ба макомоти дахлдор ва истифодабарандагон дастрас кунад ва назорати риояи талаботи стандартдои байналмилалии дисоботи молиявиро таъмин кунад. Яъне Вазорати молияи Ч,умдурии Точикистон дамчун макоми ваколатдор масъули тадияи асосдои методологии пешбурди бадисобгирии мудосибй ва омодасозии дисоботи молиявй дар мамлакат мебошад.
Азбаски рушди бадисобгирии мудосибй дар доираи муносибатдои бозорй дар заминаи гуногуншаклии низомдои миллй ва амсиладои байналмилалии бадисобгирии мудосибй, равишдои методологй, тарздо ва коидадои методии инъикоси натичадои фаъолияти хочагидории субъектдои иктисодй дар бадисобгирии мудосибй ва ифшои ондо дар дисоботи молиявй сурат мегирад, асосдои методологии пешбурди бадисобгирии мудосибй ва омодасозии дисоботи молиявй, инчунин санаддои меъёрии дукукии дахлдор аз чониби макоми давлатии ваколатдор дар мамлакат бояд бо такя ба чунин меотодологияи дар арсаи байналмилалй эътирофшуда тадия карда шаванд.
Дадафи методологияи низоми бадисобгирии мудосибй тадия намудани принсипдо, усулдо (методдо) ва тарздои инъикоси иттилоот дар бораи фаъолияти хочагидории субъектдои иктисодй, ки дар дуччатдои аввалй ба кайд гирифта шудааст, технологиядо, тарздо ва коидадои коркарди мудосибии он ва дар ин асос тадия ва ба истифодабарандагони манфиатдори дохилй ва берунй пешнидод кардани дисобот мебошад. Доло яке аз бахшдои мудимтарини кор дар доираи тадияи асосдои методологии низоми
бахисобгирии мухосибй ин коркарди методикам омодасозии хисоботи молиявй мебошад, ки дар ин самт ШСБХ.М корбарй мекунад. Азбаски ба туфайли васеъшавии доирахои фаъолият ва тахкими муносибатхои иктисодии байналмилалй дар фаъолияти хочагидории корхонахои муосир зухурот ва падидахои нав рух медиханд ва онхо ба раванди бахисобгирии мухосибй ва омодасозии хисоботи молиявй таъсир мерасонанд, дар низоми миллии бахдсобгирии мухосибй низ такмили методология, риояи принсипхо, истифодаи усулхо, тарзхо ва коидахои муносиби коркард ва пешниходи иттилоот зарур аст. Ичрои ин корхоро дар доираи субъектхои иктисодй - рохбарият ва хадамоти дахлдори мухосибию молиявй, дар микёси мамлакатхои алохида - ташкилотхои чамъиятии мухосибон ё макомоти ваколатдори давлатй, дар микёси байналмилалй -ШСБХМ, ФБМ ва дигар ташкилотхои чамъиятии мухосибони касбй анчом медиханд. Методология сохаи фаъолияти бахисобгирии мухосибиро бо илм алокаманд намуда, тамоми чанбахои фаъолияти мухосибиро бо коркардхои назариявй ва дастурамалхо, коидахо, стандартхо, низомномахо ва тавсияхои илмию методй тамин мекунад. Х,амин тарик, методологияи низоми бахисобгирии мухосибй бо танзими бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявй алокамандии зич дошта, он имруз, аз чумла дар Ч,умхурии Точикистон бе дахолати макомоти давлатй ва ниходхои танзимкунанда рушд намекунад.
Тахаввул ва рушди методологияи бахисобгирии мухосибиро метавон бо тахкики мархилахои рушди хисоботи молиявй арзёбй кард. Ба акидаи М.В. Корягин, рушди хисоботи молиявй хамчунин «хусусиятхои ташаккули бозорхои махаллй ва чахонии молй ва молиявиро нишон медихад, низоми иктисодии дар сатхи давлатхои алохида ё дигар вохидхои худудй ташаккулёфтаро инъикос мекунад» [6, с. 53]. Аз ин чост, ки хам намояндагони сохторхои хукуматй, мухосибони ахли амал ва хам намояндагони доирахои илмии бахисобгирии мухосибй ба вазъи муосири низоми миллии бахисобгирии мухосибй, методология ва ошкоркунии тамоюлоти рушди он, ташаккул ва асосноккунии самтхои мукаммалсозии методологияи бахисобгирии мухосибй диккати зиёд медиханд.
Пофессори рус О.В. Рожнова дар асоси тахкики тамоюлот ва самтхои рушди низоми бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявй, вобаста ба мушкилоти халталаби баландбардории самаранокии низомхои бахисобгирии мухосибй дар субъектхои иктисодй чунин се мушкилоти асосии хисоботи молиявиро чудо мекунад [8, с. 3]: паст шудани эътимоди истифодабарандагони хисобот; нокифоя будани маълумоти хисоботй барои ояндабинии сахех; гайриимкон будани инъикоси вазъи вокеии корхона ва натичахои фаъолияти он бо усулхои бахисобгирии мухосибй. Х,амзамон мухаккик доираи масъалахоеро муайян кардааст, ки мушкилоти мазкур боиси ба миён омадани онхо шудаанд: зарурати ба даст овардан (баркарор кардан)-и эътимоди истифодабарандагон; пурзур намудани вазифаи ояндабинии хисобот;
такмили усулхо ва коидахо, афзалият доштани принсипхо, эчоди усулхо ва коидахои нав, ки барои ба вокеият наздик кардани хисобот имкон медиханд.
Тахлили умумии тамоюлоти рушди низоми бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявй, омузиши сабабхои пайдошавии мушкилоти асосии хисоботи молиявй ва мисолхои зохиршавии онхо дар амалияи низомхои миллии бахисобгирии мухосибй имкон медихад, ки мачмуи тадбирхои аз чихати илмй асосноки методологй барои халли масъалахои бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявй тахия карда шавад.
Тахкики адабиёт ва тахлили амалияи байналмилалии бахисобгирии мухосибй нишон медихад, ки рушди методологияи низомхои миллии бахисобгирии мухосибй дар тахти таъсири назарраси талабот ва дархостхои иттилоотии гуруххои асосии истифодабарандагони хисоботи молиявй сурат мегирад. Дар хар як мамлакат ё гурухи мамлакатхои аз чихати муносибатхои иктисодй бо хам наздик бинобар мавчуд будани хусусиятхои таърихии мухити бахисобгирии мухосибй дар шароити муайяни фаъолияти иктисодй методологияи барои он (онхо) анъанавии пешбурди бахисобгирии мухосибй ва омодасозии хисоботи молиявй ташаккул ёфтааст.
Барои гирифтани иттилооти вокей ва сахех оид ба фаъолияти субъектхои сохахои алохидаи иктисодиёт ва умуман иктисодиёти миллй мавчудияти принсипхои ягонаи методологии ташкили бахисобгирии мухосибй зарур аст, ки онхоро бояд хама субъектхои иктисодй дар низоми бахисобгирии мухосибии худ риоя кунанд. Барои риояи дурусти ин принсипхо методи бахисобгирии мухосибй ва унсурхои мувофики он бояд ба кор бурда шаванд.
Мафхуми «принсип» дар низоми бахисобгирии мухосибй барои ифода намудани коидахои умумии пешбурди бахисобгирии мухосибй ва тартиб додани хисоботи молиявй истифода мешавад. Принсипхои бахисобгирии мухосибй дар хар як мамлакат вобаста аз талаботи принсипхои байналмилалй, ки аз чониби ШСБХМ тасдик шудаанд, хамчунин бо бахисобгирии хусусиятхои рушди иктисодиёт ва анъанахои миллии хочагидорй тахия карда мешаванд.
Мувофики моддаи 7 Крнуни Ч,умхурии Точикистон «Дар бораи бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявй» чунин ду принсипи асосии бахисобгирии мухосибй ва тартиб додани хисоботи молиявй муайян карда шудааст: муттасил хисоб кардан ва ба хисоб гирифтан. Лекин, агар аз чихати семантика ин ду принсипи номбаркардашударо тахлил кунем, онхо ягон маънй надоранд. Чунин принсипхои бахисобгирии мухосибй дар ягон адабиёти дахлдор низ нишон дода нашудаанд. Ба андешаи мо, тахиякунандагони конун шояд принсипхои «беистии фаъолият» ва «хисобузамкунй»-ро дар назар дошта бошанд, зеро ин ду принсип, яъне беистии фаъолият ва хисобузамкунй дар аксари адабиёти появии сохаи бахисобгирии мухосибй хамчун принсипхои асосии бахисобгирии мухосибй номбар карда шудаанд [7; 9].
Тахкики принсипхои пешбурди бахисобгирии мухосибй ва омодасозии хисоботи молиявй, ки дар адабиёт оварда шудаанд ва дар низомхои бахисобгирии мухосибии мамлакатхои гуногун ба кор
Надвали 1. Принсипхои бахисобгирии мухосиби ва тафсири онхо
Принсипи бахисобгири Тафсири принсипи бахисобгири
Беистии фаъолияти субъекти иктисодй Субъекти иктисодй дар оянда фаъолият хохад кард ва нияти бархамдихй ё кохиши хачмхои фаъолияти худро надорад. Агар чунин ният ё зарурат мавчуд бошад, пас хисоботи молиявй бояд бо такя ба ягон асоси дигар тартиб дода шавад ва он асоси кабулгардида бояд дар хисобот ифшо карда шавад.
Х,исобузамкунй Натичахои амалиёт ва дигар руйдодхои хочагидорй бо далели рухдихиашон эътироф карда мешаванд (на дар мавриде ки воситахои пулй ё муродифхои онхо гирифта ва ё пардохт шудаанд). Онхо дар бахисобгирй ва хисоботи молиявии хамон даврае инъикос карда мешаванд, ки дар он ба амал омадаанд.
Дурандешй (эхтиёткорй, кухнапарастй) Х,ангоми тартибдихии хисобот бояд номуайянии руйдодхои оянда ба хисоб гирифта шавад. Масалан, эхтимолияти пайдошавй ва ичрои ухдадорихо, давомнокии мухлати истифодабарии дороихо, кохишёбии арзиши дороихо.
Бартарияти мохият аз шакл Амалиёти хочагидории корхона бояд дар бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявй мувофик бо мохият ва вокеъияти иктисодии худ инъикос ва пешниход карда шаванд, на ин ки факат дар мувофикй бо шакли хукукии худ.
Даркшаванда (фахмо) будани иттилоот Фахмо будани иттилоот барои истифодабарандагоне, ки донишхои басандаи сохахои фаъолияти иктисодию бахисобгирии мухосибй ва хохиши бо шавку рагбат омухтани ин иттилоотро доранд.
Киёспазирии иттилоот Иттилооти дар хисоботи молиявй овардашуда бояд хам дар замон ва хам дар фазо бо иттилооти корхонахои дигар мукоисашаванда бошад.
Бамаврид будани иттилоот Иттилоот бамаврид аст, агар он ба карорхои иктисодии истифодабарандагон таъсир расонида, ба онхо барои бахо додани вазъи гузашта, хозира ва ояндаи руйдодхо ёрдам расонад, хатохои гузаштаро тасдик ва ё ислох намояд.
Мухимии иттилоот Иттилооти дар хисоботи молиявй овардашуда мухим аст, агар наовардан ё тахрифи он метавонад ба карорхои иктисодии истифодабарандагон таъсир расонад.
Сахехии иттилоот Иттилоот сахех аст, агар он хатохо ва тафсирхои галат надошта бошад ва истифодабарандагон тавонанд, ки ба он хамчун ба ифодакунандаи вокеъияти руйдодхои дар хисобот инъикосгардида такя кунанд.
Бегаразй Иттилоот набояд ба кабули карорхо ба хотири ба даст овардани натичаи пешбинишуда таъсир расонад.
бурда мешаванд (зиёда аз 100 адад), имкон медихад, ки принсипхои мухимтарини бахисобгирии мухосибиро чудо карда, онхоро тафсир кунем (чадвали 1).
Сарчашма: тахияи муаллиф дар асоси адабиёт
Омузиш нишон медихад, ки принсипхои бахисобгирии мухосибй хануз дар мамлакатхои мухталиф ба низоми муайян дароварда нашудаанд. Истифодаи онхо дар низомхои миллии бахисобгирии мухосибй тахлили амики хусусиятхои гуногуни бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявиро талаб мекунад.
Риояи принсипхои бахисобгирии мухосибй, алокамандии вазифавии байни объектхои бахисобгирии мухосибй тавасути методи бахисобгирии мухосибй ва унсурхои он амалй карда мешавад. Методи бахисобгирии мухосибй - мачмуи тарзхо ва коидахое мебошад, ки бо ёрии онхо предмет (объект)-и бахисобгирии мухосибй, яъне унсурхои методи бахисобгирии мухосибй дарк карда мешаванд
М.Д. Акатева унсурхои методи бахисобгирии мухосибиро ба чор гурух чудо мекунад; 1) тарзхо ва коидахои назораи аввалии объектхои бахисобгирии мухосибй: хуччатнигорй, баруйхатгирй; 2) тарзхо ва
коидахои ченкунии арзишии объектхои бахисобгирии мухосибй: баходихй, хисобкунии арзиши аслй; 3) тарзхо ва коидахои гурухбандии чории маълумот дар бораи объектхои бахисобгирии мухосибй: хисобхои мухосибй, навишти дутарафа; 4) тарзхо ва коидахои чамъбасткунии натичавии маълумоти бахисобгирии мухосибй: тавозуни мухосибй, хисоботи мухосибй [1, с. 49]. В.Т. Чая унсурхои методи бахисобгирии мухосибиро ба се гурух чудо мекунад: 1) коидахои назораи аввалй: хуччатнигорй, баруйхатгирй; 2) коидахои ченкунии арзишй: баходихй, хисобкунии арзиши аслй; 3) коидахои чамъбасткунии иттилоот: хисобхо, навишти дутарафа, хисоботи молиявй [10, с. 25].
Таърифи методи бахисобгирии мухосибй, инчунин таснифи унсурхои методи бахисобгирии мухосибиро, ки дар адабиёт оварда шудааанд, чамъбаст намуда, алокамандии методи бахисобгирии мухосибй ва унсурхои онро тасвир мекунем (расми 1).
Paсми 1. Алокaмaвдии методи 6a\nco6rMpMM мудосиби Ba унсурдои он
Сaрчaшмa: тадияи мyaллиф Номгуйи унсурдои методи бадисобгирии мудосибй дар гатили рушди методологияи бадисобгарии мудосибй аллакай дар аввали солдои 1900 муайян гардидааст. Даман ондо дар атрофи навишти дутарафа дар дисобдо ба вучуд омада, дар назария ва методологияи бадисобгирии мудосибй то имруз адамияти дудро гум накардаанд. Вале дигаргунидои дар амалияи бадисобгирии мудосибй бо
сабаби рушди муносибатдои иктисодй дар солдои оxир рувдода водор мекунанд, ки шароити корбурди ондо дар низомдои миллии бадисобгирии мудосибй бозбинй карда шавад.
Дар натичаи тахдили унсурдои методие, ки дар адабиёт оварда шудаанд, мо усулдои бадисобгирии мудосибиро чудо намуда, ондоро тафсир мекунем (чадвали 2).
Ha/uta, ni 2. Усулдои блдисобтрии мудосиби Ba тaфcири ондо
Усули блдисобгири Тaфcири усули бaдиcобгирИ
Дуччатнигорй Дама далелдои xочaгидорй бо дуччатдои аввалии тасдиккунанда дуччатнигорй карда мешаванд ва дар асоси дамин дуччатдо бaхисобгирии мудосибй бурда мешавад.
Бaрyйxaтгирй Бaрyйxaтгирй имкон медидад, ки тавассути гузаронидани санчиш мавчудияти вокеии дороидо ва уддадоридои молиявии корxонa дар санаи муайян бо роди дисоб кардан, ченкунй ва бадодидй ошкор карда шавад.
Бадодидй Тарзи ченкунии арзишии объектдои бадисобгирии мудосибй ба xотири гурудбандй ва чамъбасткунии иттилооти мудосибй.
Дисобкунии арзиши аслй Дисоб кардани чамъи xaрочоти истедсоли водиди мадсулот (кор, xизмaтрaсонй) ва дачми умумии истедсол.
Дисобдои мудосибй Дисоб - воситаи асосии нигоддории иттилоот буда, барои гункунии маблагдои ифодакунандаи натичадои амалиёти xочaгидорй ба кор бурда мешавад.
Навишти дутарафа Бо як маблаг дар дебет ва кредити дисобдои бо дам алокаманд инъикос кардани тагйирёбии унсурдои дисоботи молиявй (дороидо, уддадоридо, сармоя, даромад, xaрочот)
Дисоботи молиявй Мардилаи нидойии раванди бaхнсобгирии мудосибй, низоми ягонаи маълумот дар бораи вазъи молиявй, натичадои молиявй ва даракати воситадои пулии субъекти иктисодй буда, дар асоси иттилооти бадисобгирии мудосибй тартиб дода мешавад.
Сaрчaшмa: тадияи муаллиф
Чунин номгуйи унсурдои методи бадисобгарии мудосибй дар натичаи рушди методологияи бадисобгирии мудосибй аллакай дар аввали солдои 1900 муайян гардидааст. Дамаи ондо
дар атрофи навишти дутарафа дар дисобдо ба вучуд омада, дар назария ва методологияи бадисобгирии мудосибй то имруз адамияти xyдро гум накардаанд. Вале дигаргунидои дар амалияи бадисобгарии
мудосибй бо сабаби рушди муносибатдои иктисодй дар солдои охир рухдода водор мекунанд, ки шароити корбурди ондо дар низомдои миллии бадисобгирии мудосибй бозбинй карда шавад.
Таджики амики адабиёти дахлдор тасдик мекунад, ки унсурдои методи бадисобгирии мудосибй ботадрич дар натичаи пайдо шудани зарурати гирифтани иттилоот оид ба предмети умумии бадисобгирии мудосибй - сармоя, тавсеаи худи мафдуми сармоя, ба миён омадани намуддо ва шаклдои нави истифодабарии он ташаккул ёфтаанд. Бадодидй, дисобдо ва навишти дутарафа, бидуни истисно, аз зарурати бадисобгирии сармояи ба
фаъолияти субъекти иктисодй гузошташуда, табдили сармоя дар раванди гирдгардиш ва натичадои истифодаи он дар фаъолияти хочагидорй ба вучуд омадаанд. Ин унсурдои методи бадисобгирии мудосибй дар ягонагй амал мекунанд: яке бе дигаре бадисогирии сармояро таъмин карда наметавонад. Унсурдои дигари методи бадисобгирии мудосибй (дуччатнигорй, баруйхатгирй, дисобкунии арзиши аслй, тавозуни мудосибй, дисоботи молиявй) рушди ин се унсури асосиро ифода мекунанд ё дар натичаи тадаввули коидадои техникй ва воситадои бадисобгирии мудосибй ба миён омадаанд.
АДАБИЁТ:
1. Акатьева М.Д. Метод бухгалтерского учета: авторский взгляд / М.Д. Акатьева // Международный бухгалтерский учет. - 2012. - № 48 (246). - С. 43-49
2. Каримов Б.Х. Тадаввули низомдои миллии бадисобгирии мудосибй ва мушкилоти таснифи ондо / Б.Х. Каримов // Идоракунии давлатй. - 2022. - № 4/1 (57). - С. 158-168
3. Каримов Б.Х,. Таъсири чадонишавй ба рушди низоми миллии бадисобгирии мудосибй / Б.Х,. Каримов // Паёми Донишгоди миллии Точикистон. Бахши илмдои ичтимой-иктисодй ва чамъиятй. - 2021. - № 4. - С. 169179
4. Каримов Б.Х. Влияние процессов глобализации и цифровизации на национальную систему бухгалтерского учета / Б.Х. Каримов // ЭКОНОМИКА, БИЗНЕС, ИННОВАЦИИ. Сборник статей XXII Международной научно-практической конференции. - Пенза: МЦНС «Наука и Просвещение». -2023. - 200 с., с. 51-54
5. Корягин М.В. Компоненты методологии бухгалтерского учета в странах мира / М.В. Корягин // Международный бухгалтерский учет. - 2014. - № 31 (325). - С. 38-48
6. Корягин М.В. Развитие бухгалтерской отчетности в условиях изменения запросов пользователей / М.В. Корягин // Международный бухгалтерский учет. - 2014. - № 38 (332). - С. 52-63
7. Кутер М.И. Теория бухгалтерского учета: учебник / М.И. Кутер. 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Финансы и статистика, 2007. - 592 с.
8. Рожнова О.В. Актуальные проблемы финансовой отчетности / О.В. Рожнова // Международный бухгалтерский учет. - 2013. - № 15 (261). - С. 2-8
9. Соколов Я.В. Основы теории бухгалтерского учета / Я.В. Соколов. - М. Финансы и статистика, 2033.
- 496 с.
10. Чая В.Т., Латыпова О.В. Бухгалтерский учет для экономических специальностей: учеб. пособие / В.Т. Чая, О.В. Латыпова. 2-е изд., стереотип. - М.: КноРус, 2011. - 224 с.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Каримов Бауодур Хасанович - Донишгоди байналмилалии сайёуй ва соуибкории Тоцикистон, номзади илмдои ицтисодй, дотсенти кафедраи бадисобгирии мудосибй ва аудит. Сурога: 734055, Цумуурии Тоцикистон, ш. Душанбе, хиёбони Борбад 48/5. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 907-90-82-10.
Сведения об авторе:
Каримов Баходур Хасанович - Международный университет туризма и предпринимательства Таджикистана, кандидат экономических наук, доцент кафедры бухгалтерского учета и аудита. Адрес: 734055, Республика Таджикистан, г. Душанбе, проспект Борбад 48/5. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 907-90-82-10.
Information about the author:
Karimov Bahodur Hasanovich - International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan, candidate of Economic Sciences, Associate Professor of the Department of Accounting and Auditing. Address: 734055, Republic of Tajikistan, Dushanbe, BorbadAvenue 48/5. E-mail: [email protected]. Tel.: (+992) 907-90-82-10.
УДК: 336.6
УСУЛХ.О ВА РОХДОИ ИДОРАКУНИИ ДАРОМАД ВА ХАРО^ОТИ АДОЛЙ ДАР ЩТИСОДИЁТИ БОЗОРГОНЙ