Научная статья на тему 'СОХТОРИ ҲУДУДӢ ВА СОҲАВИИ ҶАЛБИ САРМОЯИ ХОРИҶӢ ДАР ИҚТИСОДИЁТИ ТОҶИКИСТОН'

СОХТОРИ ҲУДУДӢ ВА СОҲАВИИ ҶАЛБИ САРМОЯИ ХОРИҶӢ ДАР ИҚТИСОДИЁТИ ТОҶИКИСТОН Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сармоягузорӣ / сохтори ҳудудӣ / соҳаи саноат / сармоягузории хориҷӣ / сармояи мустақим. / инвестиции / территориальная структура / промышленность / иностранные инвестиции / прямые инвестиции.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хидиров Ф. Х.

Дар мақолаи мазкур вазъи сармоягузориҳои хориҷӣ ба соҳаҳои алоҳидаи иқтисодиёти кишвар ва таъсири он дар рушди ин соҳаҳо таҳқиқ шудааст. Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки дар аксари кишварҳои ҷаҳон ба таври назаррас таъсири сармоягузориҳои хориҷиро ба соҳаи иқтисодиёт мушоҳида мегардад. Саноат яке аз самтҳои асосии рушди иқтисодиёти аксари кишварҳои ҷаҳон маҳсуб меёбад . Муаллиф қайд мекунад, ки дар раванди таҳияи лоиҳаҳои инвеститсионӣ хусусиятҳои ҳудудҳоро дар асоси тақсимоти оқилонаи ҳудудии қувваҳои истеҳсолӣ ба назар гирифтан лозим аст. Хулоса карда шудааст, ки сохтори ҳудудӣ ва соҳавии сармоягузориҳои хориҷӣ бештар ба вилояти Суғд рост меояд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TERRITORIAL AND SECTORAL STRUCTURE OF ATTRACTING FOREIGN INVESTMENTS INTO THE ECONOMY OF TAJIKISTAN

В данной статье исследуется положение иностранных инвестиций в отдельных сферах экономики страны и их влияние на развитие этих сфер. Анализы показывают, что в большинстве стран мира влияние иностранных инвестиций на экономику можно наблюдать существенно. Промышленность является одним из основных направлений экономического развития большинства стран мира. Автор отмечает, что в процессе разработки инвестиционных проектов необходимо учитывать особенности территорий, основанные на рациональном территориальном размещении производительных сил. Сделан вывод, что территориально-отраслевая структура иностранных инвестиций в большей степени соответствует Согдийской области.

Текст научной работы на тему «СОХТОРИ ҲУДУДӢ ВА СОҲАВИИ ҶАЛБИ САРМОЯИ ХОРИҶӢ ДАР ИҚТИСОДИЁТИ ТОҶИКИСТОН»

УДК 339.727.22

СОХТОРИ ^УДУДЙ ВА СОХДВИИ ^АЛБИ сармояи ХОРИЧЙ дар ИКТИСОДИЁТИ ТО^ИКИСТОН

Хидиров Ф.Х.

Аннотатсия. Дар мацолаи мазкур вазъи сармоягузорщои хорици ба соуауои алоуидаи щтисодиёти кишвар ва таъсири он дар рушди ин соуауо тауциц шудааст. Таулилуо нишон медщанд, ки дар аксари кишваруои цауон ба таври назаррас таъсири сармоягузорщои хорициро ба соуаи ицтисодиёт мушоуида мегардад. Саноат яке аз самтуои асосии рушди ицтисодиёти аксари кишваруои цауон маусуб меёбад . Муаллиф цайд мекунад, ки дар раванди тауияи лоиуауои инвеститсиони хусусиятуои уудудуоро дар асоси тацсимоти оцилонаи уудудии цуввауои истеусоли ба назар гирифтан лозим аст. Хулоса карда шудааст, ки сохтори уудуди ва соуавии сармоягузориуои хорици бештар ба вилояти Сугд рост меояд.

Калидвожахр: сармоягузори, сохтори уудуди, соуаи саноат, сармоягузории хорици, сармояи мустацим.

Барои ицтибос: Хидиров, Ф. Х. Сохтори уудуди ва соуавии цалби сармояи хорици. дар ицтисодиёти Тоцикистон / Ф. Х. Хидиров //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 3(42). - С. 362-372.

ТЕРРИТОРИАЛЬНАЯ И ОТРАСЛЕВАЯ СТРУКТУРА ПРИВЛЕЧЕНИЯ ИНОСТРАННЫХ ИНВЕСТИЦИЙ В ЭКОНОМИКУ ТАДЖИКИСТАНА

Хидиров Ф.Х.

Аннотация. В данной статье исследуется положение иностранных инвестиций в отдельных сферах экономики страны и их влияние на развитие этих сфер. Анализы показывают, что в большинстве стран мира влияние иностранных инвестиций на экономику можно наблюдать существенно. Промышленность является одним из основных направлений экономического развития большинства стран мира. Автор отмечает, что в процессе разработки инвестиционных проектов необходимо учитывать особенности территорий, основанные на рациональном территориальном размещении производительных сил. Сделан вывод, что территориально-отраслевая структура иностранных инвестиций в большей степени соответствует Согдийской области.

Ключевые слова: инвестиции, территориальная структура, промышленность, иностранные инвестиции, прямые инвестиции.

TERRITORIAL AND SECTORAL STRUCTURE OF ATTRACTING FOREIGN INVESTMENTS INTO THE ECONOMY OF TAJIKISTAN

Khidirov F.Kh

Annotation. This article examines the position of foreign investment in certain areas of the country's economy and their impact on the development of these areas. Analyzes show that in most countries of the world the impact of foreign investment on the economy can be observed significantly. Industry is one of the main directions of economic development in most countries of the world. The author notes that in the process of developing investment projects it is necessary to take into account the characteristics of territories based on the

362

rational territorial distribution of productive forces. It is concluded that the territorial and

sectoral structure of foreign investment is more consistent with the Sughd region.

Key words: investments, territorial structure, industry, foreign investment, direct investment.

Ty3opHmH i\iacba.ia. Mactagau ^OHrupKyHOHHH xygyguu capM0ary30pux0H xopu^H gap HKTHcoguëTH HyMxypuu To^hkhctoh Ba TapKu6u coxaBHH ohxo gap mapouTH Myocup, kh Ta;pu6aH xaMau

coxaxou xo^aruu xag; 6a capMoau ugoBarH Huë3 gopaHg, xaHy3 xaM My6paMy aKTyagH Me6omag. 3epo gap mapouTH HKTHcoguëTH xypgu Kymoga, kh Huc6aT 6a TaKOHxou 6epyHa oce6na3up 6o;H MeMOHag, HOMyaiïaHHH HKTucogH xaB^xou capMoary3opupo gynaHg MeKyHag Ba a3 hh py, 6apou gap Ha3apu HHBecTopoHH xopu^H ^ogu6 HumoH gogaHH 6o3opu goxugH catro Tagomu 3Hëgepo 6a xap^ gogaH g03HM Meoag. Bo6acTa 6a hh, gap Ma;ogau Ma3Kyp Taxgugu Ba3tu capMoary3opuxou xopu^H 6a coxaxou agoxugau HKTHcoguëTH KHmBap, Tatcupu oh gap pymgu hh coxaxo, coxTopu xygyguu capMoary3opuxo gap Ha3ap gomTa mygaacT. ^ap mapouTH HKTucogu 6o3opH, nyHOHe Ta^pu6au KumBapxou gurap HumoH Meguxag, Tatcupu capMoary3opuxo 6a coxaxou HKTucoguëT xaMnyH MyxappuKy

6apaHre3aHgau HHKumo^ Ba OMHgu My^HMMH pymg ap3ë6H Merapgag. A3 Tapa^u gurap, 6oag gap paBaHgu Taxuau gouxaxou HHBecTHTcuoHH xycycuaTxou xygygxopo gap acocu Ta;cuMOTH o;ugoHau xygyguu KyBBaxou ucTexcogH 6a HHo6aT rupu^T.

Tax,.H.u Tax,KHKOTx,ou oxnp Ba HampnëT. Mactagau ^ag6u capMoau xopu^H Ba ucTH^ogau caMapaHOKy ^onrupKyHuu 0;ug0Hau oh, nem a3 xaMa gap gacrypy poxHaMOuxou npe3ugeHTH ^Mxypuu

To^hkhctoh, nemBOH MuggaT MyxTapaM ЭмомagH Pax,MOH, kh xaMacoga gap naëMy cyxaHpoHHxoamoH TaBaccyTH BAO 6a TaBpu rycTypga HHTumop MemaBag, MaBpugu TaBa^yxy Taxgugu ^uggH ;apop rupu^TaacT.

^aM3aMOH, caMTH Ma3Kyp gap "CTpaTeruau Mugguu pymgu HyMxypuu To^hkhctoh 6apoH gaBpau to cogu 2030" Ba K0HyHry30puH coxa, xycycaH, ^OHyHH ^yMxypuH To^hkhctoh "Aap 6opau capM0ary30pH" (Ax6opu Ma^gucu Oguu ^yMxypuH To^hkhctoh, c. 2016, № 3)

My^accag 6appacH myga, xaMnyH caMTH a$3aguara0K эtтнpо$ rapgugaacT. HgoBa 6ap hh, gap ^yMxypuH To^hkhctoh 6apHOMaxou Maxcycu coxaBHH pymg ;a6yg mygaaHg, kh gap xaMau ohxo Mactagau ^ag6u capMoau xopu^H, ^OHrupKyHOHHH oh xaMHyH OMHgu MyxHMMH MycTaxKaMKyHHH noaxou Mogguro TexHHKHH coxa Taxgug mygaacT.

Bap 3aMMH hh, a3 ^ohh6h MyxaKKHKOHH agoxugau BaTaHH Mactagaxou ^ygoroHau Map6yT 6a capM0ary30puH xopu^H Ba pymgu coxaxou MyxTagu^H HKTucoguëT TaxKHK mygaaHg. A3 hh 3yMpa, MeTaBOH 6a TaxKHKOTH H.A6gyggoeBa ucTHHog Kapg, kh 6a pymgu coxu6KopH, TaMorogxo Ba gypHaMOH pymgu oh gap mapouTH aMH;maBHH paBaHgxoH xaMrupoH 6axmuga mygaacT. CapMoary3opuH xopu^H gap TaxKHKOTH A6gycaMagoB r.C. Ba McynoB A.K. MaBpugu 6appacH ;apop rupu^TaacT. A3 TaxKHKOTH oguMOHH xopu^H MeTaBOH acapu Maxcyc 6a capMoary3opH 6axmugamygau C.H. A6paMOBpo Mucog OBapg.

Cap$H Ha3ap a3 MaB^yguaTH TaxKHKOTH ucTHHogmyga, Macougu Map6yT 6a TapKu6u coxaBH Ba ^onrupKyHOHHu xygyguu capMoary3opuxoH xopu^H gap HKTucoguëTH HyMxypuH To^hkhctoh xaHy3 6a TaBpu ko^H OMyxTa HamygaaHg Ba 60 ry3amTH xap naH^coga 6a TaxKHKOTH T03a HHë3 gopaHg. HyHKH paBaHgxoH 6ocyptaT ^apaëHgomTa gap HKTucogu ^axoH 6a Ba3tu 6o3opxou goxugH Ba HKTucoguëTH MuggH Tatcup pacoHHga, gap aK MyggaTH KyTox TaMorogxou 0Hp0 Tarnup goga MeTaBOHaHg.

MaKcagu MaKO.a. Ma;ogau Ma3Kyp 6apoH TaxKHKH aMu;u coxTopu xygygH Ba coxaBHH ^ag6u capMoau xopu^H gap HKTucoguëTH KumBap, 6a xoTupu MatgyMy Mymaxxac KapgaHH TaMorogxou pymg, 6apTapuaTx0H pa;o6aTHH MHHTa;axo Ba ap3ë6uH HKTHgopu capMoaryH^oumu OHXO, 60 Ma;cagu gapë^TH poxxou HMK0Hna3upu TaKMHgu HH^pacoxTopu TamKHguro HKTucogH Ba nonroxu Metëpuro xyKyKHH coxa Tatgu^ mygaacT.

Мух,тавои асосии мавод. Чумхурии Тоцикистон тагйироти иктисодиро аз сар мегузаронад, ки барои ин микдори мyaйяни capмоягyзоpй лозим аст. Шароити capмоягyзоpии худудхоро инфрасохтори иктисодй, заминаи хукукии мавцуда ва рушди системаи алока муайян мекунанд. Барои муайян кардани сохтори худудии сармоягузорй, бояд лоихахои

инвеститсионй барои рушди истехсолот тахия карда шаванд, ки дар он цо навсозии онхо, цорй намудани технологияхои инноватсионй дар истехсолот накши мухим мебозад ва аз ин сабаб хосилнокии мехнат меафзояд, микёси истехсолот васеъ мегардад, кадрхои нав цалб карда мешаванд.

Лоихаи инвеститсионй бояд бунёди объектхои нави инфрасохтори ицтимоиро барои онхое, ки дар махалли цойгиршавии корхона (шахр, деха) зиндагй мекунанд ё цалби неруи цалбшуда аз дигар минтакахои кишварро пешбинй кунад. ^айд кардан мухим аст, ки агар лоихаи инвеститсионй барои рушди истехсолот дар як корхонаи амалкунанда татбик карда шавад, он гох ин корхона ба баланд бардоштани иктидори он, инчунин шумораи кормандони ин корхона ва гайра равона карда мешавад. Х,ацми зиёди сармоягузорй ба рушди истехсолот шароит фарохам овард томаркузи истехсолот дар корхонахои амалкунанда ва навбунёди шахрхо, нохияхо ва дехот. Ва раванди консентратсияи истехсолот бо чунин шаклхои ташкили истехсолот, ба монанди махсусгардонй, кооперативонй, якцоякунй ва диверсификатсия зич алокаманд аст.

Дар раванди тахияи лоихахои инвеститсионй хусусиятхои худудхоро дар асоси таксимоти окилонаи худудии куввахои истехсолй ба назар гирифтан лозим аст. дар айни замон самти асосии рушди нерухои истехсолй дар цумхурии мо дурнамои харакати саноат ба цануб мебошад. Аммо, ин раванд ба истехсолот равона нашуда буд ва ба рушди хамацонибаи куввахои истехсолкунанда дар минтакахои цанубии кишвар мусоидат накард. Ин, пеш аз хама, ба хисоби хисоббаробаркунии расмии иктисодй хангоми асосноккунии лоихахои сармоягузорй вобаста аст. Сониян,

азхудкунии каламрави нав ва дар он бунёди корхонахои нави замонавй, бидуни ба назар гирифтани таъсири омилхои гуногун.

Саввум, набудани имконоти окилонаи рушди зерсохторхои зарурии инфрасохторй, ки боиси истифодаи бесамари манбаъхои сармоягузорй мешаванд.

Таъсири муайян ба махалли цойгиршавии истехсолот бо омилхои объективй ба амал оварда мешавад, ки хангоми кабули карори идоракунй оид ба лоихаи сармоягузорй ба инобат гирифта мешаванд:[1]

- захирахои мехнатй;

- захирахои энергетикй;

- захирахои об;

- омили наклиётй;

- омили экологй.

Дар шароити муосири бозор халли масъалаи таксимоти окилонаи куввахои истехсолй вазифаи душвор аст. ^айд кардан мухим аст, ки вазифаи асосии макомоти давлатй ин равона кардани идоракунии мархилаи пешрафти саноат ва кишоварзй ба цануб, цойгиркунии хаматарафаи он ва истифодаи самараноки захирахо, эцоди накшахои муассири наклиёт, накшаи таъминот бо об ва энергия мебошад. Яъне, ба таври муназзам назорат аз болои фаъолияти тамоми мацмаахои истехсолй, барои устуворй ва дастгирии саривактии давлатй.

Х,ангоми таназзули нерухои истехсолй дар цануби кишвар, шароити таксимоти баробар, кохиш додани хароцоти истехсолй ва афзоиши иктидори истехсолй дар оянда, эхтимолан бо комплекси накёлиётии тараккикарда ва инфрасохтори он ба миён меояд.

Дар шароити муосир, бахши афзалиятноки иктисоди миллй комплекси наклиётй ва инфрасохтори он мебошад ва хадафи стратегй ва вазифаи асосии макомоти идоракунии давлатй, Вазорати наклиёти Цумхурии Тоцикистон

дигаргунсозии иктисодии ин соха дар баробари рушди саноати мамлакат бояд бошад. Дар баробари ин, ба ташаккул, фаъолият ва рушди бозори хизматрасонии наклиётй, алахусус бозори хизматрасонии

наклиёти автомобилй бо дарназардошти чойгох, накш ва ахамияти он дар шароити Чумхурии Точикистон чойгохи мухим дода мешавад.

Ч,ойгиркунии корхонахои хама намудхои соха дар каламрави кишвар, алокаи амудй бо раванди истехсолот дорад, инчунин дар раванди гузариши мархилаи раванди технологй, ки талафоти хадди акали мехнатро ба фаъолияти бозори хизматрасонии наклиёти автомобилй ва инфрасохтори он таъмин менамояд.

Наздикии худудии хама намудхои соха ба афзоиши шаклхои прогрессивии ташкили истехсолот ва кооператсияи махсусгардонии корхонахо, ки ба рушди инфрасохтор мутаносибанд, таъсир мерасонад. Барои ташаккули комплексхои худудй-истехсолй, самаранокии шакли истехсолот дар якчоягй бо шаклхои нави институтсионалй имкониятхои мусоид мавчуданд, ки дар он чо имконияти баланд

бардоштани самаранокии иктисодии корхонахо, иттиходияхои сохахо ва дар мачмуъ иктисод мавчуд аст. [2. (https://www.moa.tj)]

Имруз, ба андозаи бештар, раванди чалби сармояи хоричй ба сатхи минтакавй, ки дар он куввахои истехсолкунанда чойгиранд, идора карда мешавад. Барои чалби сармоягузорй ба нохияхо, Хукуматхои вилоятхо аз тамоми имкониятхои мавчуда, яъне имтиёзхои андоз ва кафолатхои минтакавй, меъёри хадди акали андози даромад, аз пардохти андози амвол ба буча озод, инчунин таъхир дар пардохти ичора истифода мебаранд. Дар амал, бо сармоягузорони бузурги хоричй созишномахои сармоягузории мустаким бо максади татбики як лоихаи бузурги сармоягузорй бо чалби кафолати Хукумати Чумхурии Точикистон баста мешаванд.

Ч,адвали 1. Тамоюли таFЙирёбии сармоягузории хоричи дар Ч,умх,урии _ Точикистон дар солх,ои 2015-2022 (млн. доллар) __

Нишондиханда 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 с. 2022 нисбат и с .2015 бо %

Сармоях,о- х,амагИ

То аввали соли хисобот андухта шудааст

млн. доллар 5063, 8 5056, 3 4715, 8 5056, 3 5063, 8 5665, 4 6266, 2 6852, 9 198,5

Дар давоми сол ворид шудааст

млн. доллар 746,4 1011, 9 909,3 977,8 842,7 1100, 4 644,4 607,1 81,3

аз он чумла:

Сармояи мустаким

То аввали соли хисобот андухта шудааст

Манбаъ: тахияи муаллиф дар асоси: Омори солонаи Чумхурии Точикистон.-Душанбе: ЛОНПЧТ, 2021, сах. 231 (Эзох: аз чумла сармоягузории портфели)

млн. доллар 1755, 2 2291, 4 2580, 2 2785, 5 3245, 7 3584, 8 3631, 7 3948, 4 2,25 мароти ба

Дар давоми сол ворид шудааст

млн. доллар 391,4 341,1 377,4 470,9 434,2 354,5 326,8 345,9 88,4

- хакки узвият ба фонди оиннома

То аввали соли хисобот андухта шудааст

млн. доллар 1458, 2 1585, 1 1792, 1 1878, 0 2222, 3 2156, 7 2311, 9 2359, 3 161,8

Дар давоми сол ворид шудааст

млн. доллар 112,7 159,3 195,8 257,2 279,2 46,0 102,4 75,5 67

Ч,адвали овардашуда нишон медихад, ки сармоягузорихои хоричй ба чумхурй 85,09%, сармоягузорихои мустаким 2,09 маротиба афзудаанд.

Тахлилхо нишон медиханд, ки агар дар соли 2015 сармоягузорихои мустакими

хоричй ба минтакахои чумхурй бо фоизи зерин ба андозаи зерин ворид шуда бошанд: вилояти Сугд - 58,2%, вилояти Хатлон -0,3%, Душанбе - 41,0%, НЩ - 0,2%, акнун чунин аст (чадвали 2).

Минтакахо Солхо То аввали сол андухта шуд Дар давоми сол ворид шуд

сармояхои мустаким сармояи чомадонй дигар сармояхо сармояхои мустаким сармояи чомадонй дигар сармояхо

ХДМАГЙ, аз он чумла: 2019 354495,2 500000,0 245940,9 3583710,8 576141,9 2048409,0

2020 3631746,5 576141,8 2058320,3 326761,9 1,3 317658,7

2021 3948421,1 576068,6 2128391,4 345893,2 141,7 261103,9

ВМКБ 2019 15827,3 - - 114810,0 - 26910,4

2020 115282,9 0,0 8572,0 335,2 0,0 0,0

2021 129945,0 0,0 7715,0 2246,0 0,0 0,0

Вилояти Сугд 2019 198935,8 - 73830,2 813664,4 879,6 211781,1

2020 814120,6 879,5 214721,1 171049,0 1,3 84449,9

2021 799111,5 823,8 275526,8 182350,7 141,7 97524,8

Вилояти Хатлон 2019 29358,7 - 30082,0 1425530,0 - 167240,8

2020 1424629,6 - 165287,2 59922,4 - 22148,8

2021 1471484,6 - 184429,6 10595,2 - 11231,2

ш. Душанбе 2019 93569,5 500000,0 142028,7 764800,6 575262,3 1630486,2

2020 810246,6 575262,3 1667741,8 63423,4 - 207924,4

2021 1052695,0 575244,8 1654302,1 137372,7 - 132932,2

нтч 2019 16803,9 - - 464905,8 - 11990,5

Ч,адвали 2. Динамикаи андухт ва воридшавии сармоягузори аз руи каламравхои Ч,умх,урии Точикистон дар солх,ои 2019-2021, х,азор доллар

2O2O 4б74бб,7 - 1998,2 32O31,8 - 3135,б

2O21 495184,9 - б417,9 13328,б - 19415,7

Манбаъ: Омории Солонаи Чумхурии Точикистон- Дyшанбе: АОНПЧ.Т, 2O17.-2O21-C. 2б7-2б8.

Тибки маълyмоти чадвали 2, дар сохтори умумй дар соли 2017 онро Дyшанбе ва дар соли 2018 вилояти СyFд ишFOл мекунанд. Умуман, дар соли 2018, нисбат ба соли 2017, хачми воридоти сармоягузорй ба каламрави чумхурй тамоюли камшавй дорад.

Сабаби фаркияти воридоти сармоягузорй дар чист? Масалан, имруз дар вилояти СyFд Низомнома дар бораи имтиёзхои махаллй барои корхонахои дорои инвеститсияхои хоричй, ки дорои истехсолоти худ мебошанд, амал мекунад. Дар асоси ин мукаррарот, онхо аз супоридани андози даромад, ба хисобгирии бучети вилоят озод карда мешаванд, хиссаи сармояи хоричй дар сармояи оинномавй на камтар аз сй фоизро ташкил медихад ва даромад аз фаъолияти истехсолй аз хафтод фоизи хачми умумии даромад зиёдтар аст ва инчунин барои ин корхонахо таътили андоз ба мухлати ду сол мукаррар карда шудааст. Инчунин дар вилояти СyFд андоз аз моликият ва амволи замин ба мухлати 2,5 сол бо имтиёзи чудогонаи сармоягузории беруна мавчуд аст. Дар ин минтакаи кишвар вазъи сиёсй муътадилтарин аст ва инфрасохтори тараккикардаи ичтимой ва истехсолй мавчуд аст. Системаи рушди

наклиёт, инчунин аз чихати чyFрофй дар чоррохаи давлатхо, ба монанди ^^Fro^TO^ Узбакистон ва ^азокистон чойгир аст ва тавассути онхо ба Русия дастрасй пайдо мекунад. Fайр аз он, дар минтакахои чумхурй вобаста ба кафолатхо накшахо ва инчунин кафолати сармоягузорй бо чалби маблаFхои давлатй тахия карда мешаванд. Бояд кайд кард, ки лоихахои инвеститсионй бо сармоягузории дукарата истифода мешаванд, яъне хоричй ва ватанй, ки дар он кудрати он меафзояд ва аз ин ру маблаFгyзории давлатй ва хусусй хамрох карда мешавад. Бояд кайд кард, ки дар хамаи минтакахо барои баланд бардоштани чаззобияти сармоягузорй корхои зиёде анчом дода мешаванд, ки хадафи онхо кохиш додани намудхои хавфи сармоягузорй мебошад. Пас аз тахлил ва арзёбии нишондихандахои минтакахо, рейтингхои интегралии хавфхои минтакахо тартиб дода шуда, чанбахои амнияти сармоягузорй - иктисодй, сиёсй, ичтимой, экологй ва чиноятй арзёбй карда шуданд.

Бо назардошти рейтингхои чудонашавандаи хатари минтака барои кишвар, мо чанбахои зерини амнияти сармоягузориро кайд мекунем, ки дар чадвали 3 оварда шудаанд.

Ч,адвали 3. Рейтинги хатари сармоягузорй дар минтаках,ои алохидаи Ч,умхурии

Точикистон

Рейтинги интегралии хавф

Минтакахои Чумхурии Точикистон ВМКБ Вилояти СyFд вилояти Хатлон нтч ш. Душанбе

Намудхои хавфи сармоягузорй

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Иктисодй 1O 2 1O 8 3

Сиёсй 1O б 14 13 2

Ичтимой 18 12 3O 18.4 23,5

Экологй 22 32 29 38 34,2

Ч,иноятй 1O б 25 4O 18

Манбаъ: муаллиф дар асоси маълумоти Бонки Чдхонй тартиб дода аст.

Тахлили коршиносон нишон дод, ки сармоягузорон усулхои гуногуни муайян кардани омилхои асосии хавфро риоя мекунанд, инчунин муайян карда шуд, ки хавфи сармоягузории минтакахои кишвар барои сармоягузорони точик ва хоричй тафовути худро дорад. Мукаррар карда шудааст, ки дар вилояти Сугд чолибияти бештари сармоягузорйи хам ватанй ва хам сармоягузорони хоричй доранд, дар вилояти Хатлон чолибияти сармоягузорй камтар аст ва шахри Душанбе чолибияти миёнаи сармоягузорй дорад. ^айд кардан мухим аст, ки хамаи минтакахои чумхурй барои сармоягузорони дохилй чолибанд ва фаркиятро дар саросари минтакахо, новобаста аз рушди вохидхои инфрасохтори иктисод, пай бурдан мумкин аст. ^исми назарраси сармоягузорихои дохилй ба

минтакае равона карда мешаванд, ки хешовандони сармоягузор зиндагй мекунанд. [3]

Гайр аз он, фаъолияти сармоягузорй дар минтакахо ба таври назаррас фарк мекунад. Тадкикот нишон дод, ки фаъолияти сармоягузорй дар вилояти Сугд 58,6% ва дар шахри Душанбе 41,1% сармояи бадастомада ба сармоягузорихои асосй равона карда шудааст. Аммо, дар сохтори таксимоти худудии сармоягузорй гузариш аз минтакахои махсусгардондашудаи саноатй-аграрй ба минтакахои захирахои кишоварзй ва ашёи хом бо иктидори хадди акали истеъмолй, зехнй ва инноватсионй ба назар мерасад. Бояд кайд кард, ки ВМКБ чаззобияти миёнаи сармоягузориро нигох медорад.

Ч,адвали 4. Динамикаи андухт ва воридшавии сармоягузорй аз кишварх,ои ИДМ ва хоричи дур ба Ч,умх,урии Точикистон дар солх,ои 2019-2021(х,азор доллар)

Давлатхо Солхо То аввали сол андухта шуд Дар давоми сол ворид шуд

сармояхои мустаким сармояи чомадонй дигар сармоя сармояхои мустаким сармояи чомадон й дигар сармоя

Х,амагй 2019 354495,2 500000,0 245940,9 3583710,8 567141,9 2048409,0

2020 3631746,5 576141,8 2058320,3 326761,9 1,3 317658,7

2021 3948421,1 576068,6 2128391,4 345893,2 141,7 261103,9

аз он чумла:

Мамлакатхои ИДМ 2019 64174,7 15700,0 3295,0 984760,4 15815,6 1276,5

2020 985827,0 15815,5 5526,7 1278,2 1,3 29031,6

2021 972699,1 109,4 29813,4 34186,6 14,3 5886,8

Мамлакатхои хоричи дур 2019 290320,5 484300,0 242646,0 2598950,4 560326,3 2047132,5

2020 2645919,5 560326,3 2052793,8 325483,6 - 288627,1

2021 2975722,0 575959,3 2098578,0 311706,5 127,4 255217,1

Манбаъ: тахияи муаллиф дар асоси: Омори солонаи Чумхурии Душанбе: ЛОНП^Т, 2020, -С. 265-266

очикистон. -

Аз маълумоти чадвали 4 дида мешавад, ки сармоягузорй дар солхои зикршуда асосан аз кишвархои хоричи дур ворид шудааст. ^онунгузории

танзимкунандаи фаъолияти сармоягузорй дар Чумхурии Точикистон хукукхои сармоягузоронро химоят мекунад. Ин

конун, хам сармоягузорони ватанй ва хам хоричиро химоя мекунад. натичахои воридшавии сармоягузорй ба бозори хизматрасонии наклиёти автомобилй барои солхои 2019-2021 дар чадвали 5 оварда шудаанд.

Ч,адвали 5. Динамикаи андухт ва воридшавии ба бозори хизматрасонии наклиёти автомобили дар солх,ои 2019-2021 (х,азор доллар)

Нишондиханда хо Солх о То аввали сол андухта шуд Дар давоми сол ворид шуд

сармоях ои мустаки м сармояи чомадон й дигар сармоях о сармоях ои мустаки м сармояи чомадон й дигар сармоях о

Х,амагй 2019 354495,2 500000, 0 245940, 9 3583710, 8 576141, 9 2048409 ,0

2020 3631746, 5 576141, 8 2058320 ,3 326761,9 1,3 317658, 7

2021 3948421, 1 576068, 6 2128391 ,4 345893,2 141,7 261103, 9

Аз чумла:

Сохтмони роххои автомобилгард 2019 - - 12576,9 1088,0 - 112545, 1

2020 32092,5 - 92353,2 5222,7 - 4597,9

2021 37315,2 - 96951,1 3383,9 - 601,6

Хизматрасони и техникй ва таъмири автомабилхо 2019 - - - 196,8 - -

2020 196,8 - - - - -

2021 196,8

Х,амлу накл бо тролейбусхо 2019 - - - - - -

2020 - - 1364,7 - - 1589,9

2021 - - 2902,8 - - 530,1

Х,амлу накли кирокашй бо наклиети рохи автомобилгард 2019 - - - - - -

2020 41,2 - - - - -

2021 41,2 - - - - -

Боркашонй ва му софиркашонии наклиети хавой, ки ба чадвали хамлу наклиёт намекунад 2019 - - 1432,1 - - 2081,6

2020 - - 2081,6 - - 250,0

2021 13,2 1436,4 650,0

Хизматрасони оид ба боркашонй ва дигар хизматрасо нихои наклиетию намояндагй бо фармоишоти ахолй 2019 - - - 2429,1 - -

2020 2469,7 - - - - 15167,7

2021 2569,5 14178,8 70,0

Манбаъ: муаллиф дар асоси: Омори солонаи Чумхурии Точикистон.-Душанбе: АОНПЧТ, 2020, -С.229-232-346-247-255-256; 2019. -С.224-248.

Аз маълумоти чадвали 5 дида мешавад, ки дар соли 2017 чои пешсафро сохтмони роххо ва дар соли 2018 хизматрасонй оид ба хамлу накли борхо ва дигар намояндахои наклиёт бо фармоишхои ахолй ишгол мекунанд. дар айни замон, дар чумхурй конунхои нави танзимкунандаи муносибатхо дар сохаи иктисодиёт ва идоракунии он кабул карда шуданд (Конунхои Чумхурии Точикистон «Дар бораи фаъолияти сохибкорй», «Дар бораи чамъиятхои саххомй» (1991), «Дар бораи сармоягузорихои хоричй» (1999) .), "Дар бораи корхонахо" (1993), "Дар бораи моликият дар Чумхурии Точикистон" (1996), "Дар бораи хусусигардонй" (1997).[4 С.224-248.]

Конун «Дар бораи сармоягузории хоричй дар Чумхурии Точикистон» (бо тагйироту иловахо аз 5 декабри соли 1998) ба хоричиён режими миллии фаъолияти сохибкориро фарохам овард, ки ин худ ба стандартхои байналмилалй комилан мувофик аст. Аммо, фазои тичоратй дар чумхурй барои сохибкорон ва сармоягузорони хоричй хеле шадид ба назар мерасад, ки ин онхоро аз фаъолияти муайяни иктисодй метарсонад. Аз рузи кабули Конун "Дар бораи сармоягузории хоричй" хукумат як катор кафолатхо ва имтиёзхо додааст ва бо ин максад ба моддахои зерин тагйиротхо ворид карда шуданд: 5; 8; 9х; 10; 11; 18; 19 кисми 1; 25; 30 ва 31 ва гайра. Гайр аз ин, як катор Карорхои Хукумати ЧТ тахти раками 248 аз 11 июни соли 2001 кабул карда шуданд.

Дар шароити муосир тамоюли устувори гузариш аз пешниходи хавасмандгардонй ба корхонахои дорои сармояи хоричй ба манфиатхои интихобй ба назар мерасад, ки ба хавасмандгардонии фаъолияти сармоягузории хоричй дар баъзе сохахои иктисоди миллии кишвар равона карда шудаанд. Аммо, шумораи имтиёзхое, ки барои корхонахои дорои инвеститсияхои хоричй пешбинй шудаанд, пош мехурад.

Конуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи сармоягузории хоричй" кафолати

давлатй барои хоричиёне мебошад, ки аз бучаи давлат маблагхои зиёд мехоханд, аммо Хукумати чумхурй накшахо ва механизмхои фасеи молиявй дорад. Барои халли масъалаи баланд бардоштани чолибияти сармоягузорй, барномаи нави сиёсати инвеститсионй бо дарназардошти хусусиятхои мушаххас ва инчунин пайдо кардани усулхои чолибияти сармоягузории минтака зарур аст. Барои муайян кардани чолибияти сармоягузорй, иктисодиёти минтака ва баланд бардоштани ракобатпазирии он дар бозори молиявй, хукуматхо хамчун ташкилоти фондхои минтакавии сармоягузорй (ФМС) хисобида мешаванд. Дар асоси ин, мо сабабхои зеринро дар каламрави чумхурй муайян кардем - самаранокии пасти истифодаи имкониятхои молиявии худуди амволи давлатй; афзоиши иктисоди сояафкан ва набудани шаффофии чараёни молиявй ба каламрави чумхурй;

- механизми чалби сармоя вучуд надорад;

- афзоиши мушкилоти пардохт накардан.

Аз ин ру, корпоратсияхои минтакавии сармоягузорй бояд дороихо ва сармояи молиявиро барои рушди каламрав дар доираи лоихахои хамачонибаи сармоягузорй истифода баранд. тахлили тахкикот нишон дод, ки механизми идоракунии пайвастшавии уфукй ва амудй бо хусусиятхои инфиродии сохтори давлатй мукаррар карда мешавад. Интегратсияи амудй бо кудрати шадиди мутамарказ тавсиф мешавад, ки дар он истиклолияти махдуди иктисодй пайдо мешавад ва интегратсияи уфукй ба сиёсати иктисодии давлатй оид ба рушди каламравхо диккат медихад. [5, с. 127]

Хулоса. Бояд кайд кард, ки дар солхои иктисоди маъмурию фармондехй дар Точикистон идоракунии иктисодй ва иктисодй тибки накшаи сохавй сохта шуда, дар он чо онхо ба ташаккули мачмааи худудии Точикистони Чанубй шуруъ карданд, ки дар он сохтмони неругохи барки

обии Норак огоз ёфт, ки вазифаи истехсоли барки арзон ба ухда дошт. ва обтаъминкунй барои азхудкунии заминхои минтакаи Вахш ва Дангара барои истехсоли пахтаи хоми арзон. хамаи ин ба баркарорсозии совхозхо мусоидат намуд, ки он хамчун воситаи самараноки иктисодй ба рушди сохахои сохаи истеъмолот таъсир расонд. дар айни замон, чумхурй вазъи заифи иктисодии каламравхо дорад. Ин дар бораи гардиши пушидаи сармояи молиявй дар сархади маъмурию худудии шахри Душанбе аз системаи бонкй шаходат медихад. Имруз, беш аз хаштод фоизи пардохтхо тавассути онхо мегузаранд ва танхо бист фоизи онхо ба каламравхо оварда мешаванд.

Аз ин ру, маблагхо барои рушди баъзе каламравхо кофй нестанд. Аммо, бояд кайд кард, ки баъзе бонкхои калон дар бораи хамкорй бо як сохаи муайян эъломия медиханд, аммо дар асл, таваччухи онхо ба соха ва корхонаи мушаххасе мебошад, ки дар ин самт карор дорад. Инчунин, бонкхо мехоханд маблагхои каламравро ба даст оварда, ба суратхисобхои худ интикол диханд. хамин тарик, барои хифзи манбаъхои молиявии худ дар минтакахо марказхои минтакавии молиявй - бонкхои минтакавй дар Хучанд, Хоруг, Бохтар таъсис дода шуданд, ки чараёни захирахои

молиявиро аз минтакахо махдуд мекунанд. дар шароити иктисоди бозорй, ки дар доираи низоми маъмурию маъмурй буд, нерухои тавоное буданд, ки ба нигох доштани назорати мутамарказ

манфиатдоранд ва дар он чо манфиатхои шахсии онхо амалй карда мешаванд. [6, с.123]

Бояд кайд кард, ки иншооти истехсолй дар каламравхо чойгир буданд ва дар ин замина, сармоягузорон намехостанд маблагхои худро ба бахши вокеии иктисодиёт сарф кунанд. Барои ин таъсиси корпоратсияхои минтакавии сармоягузорй лозим аст, ки барои рушди каламрав сармоягузорй карда мешаванд. хамин тарик, чаззобии онро барои сармоягузорихои беруна таъмин кардан зарур аст. Шаффофияти низоми корпоратсияхои сармоягузории минтакавй метавонанд хамкорихоро дар заминаи баробар бо сохторхои молиявии марказ ва инчунин ракобатпазириро дар сатхи шарикони байналмилалй таъмин кунанд.

Х,амин тарик, метавон гуфт, ки самаранокии сармоя тавассути рушди устувор имконпазир аст, ки аз сармоягузорй ба бахши вокеии иктисод вобаста аст ва дар айни замон бахши вокей иктисоди минтакавй ва сохахои алохида мебошад.

АДАБИЁТ

12. Паёми Президенти Чмхурии Точикистон Пешвои миллат мухтарам Эмомалй Рахмон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумхурй». - Душанбе, 21.12.2021.

13. Сомонаи расмии Вазорати кишоварзии Чумхурии Точикистон (https://www.moa.tj)

14. Барномаи ислохоти кишоварзии Чумхурии Точикистон барои солхои 20122021. - Душанбе, 2021 , с. 123].

15. Подкасти Азия Плюс дар мавзуи: Ислохоти сохаи кишоварзй. Мусохиба бо профессор Пирзода ЧС. Захираи электронй: Санаи воридшавй: 28.02.2022,

16. Абдуллоева Н. Предпринимательство: тенденции и перспективы развития в условиях углубления интеграционных процессов. - Душанбе: Мир полиграфии, 2005. - 127с.

17. Абдусамадов Г.С., Юсупов А.К. Развитие предпринимательства за рубежом. -Худжанд: 1999. - 123с.

18. Абрамов С.И. Инвестирование. - М.: Центр экономики и маркетинга, 2000.-с.124-128.

Маълумот дар бораи муаллиф:

Хидиров Фарход Худойкулович - ассистенти кафедраи бахисобгирии мух,осибй ва аудити Донишгохи давлатии Кулоб ба номи Абуабдуллохи Рудакй. 735360 Точикистон, шахри Кулоб, кучаи С.Сафар, 16 почтаи электронй: [email protected] Тел. (+992) 981-04-06-94

Сведения об авторе:

Хидиров Фарход Худойкулович - ассистент кафедры бухгалтерского учета и аудита Кулябского государственного университета имени Абуабдуллохи Рудаки. 735360 Таджикистан, город Куляб, улица С. Сафар, 16 Эл/почта:[email protected] Тел. (+992) 981-04-06-94

About the author:

Khidirov Ffrhod Hudoekulovic - Senior Lecturer, Department of Accounting Audit, Kulyab State University named after Abuabdullohi Rudaki. 735360 Tajikistan, the city of Kulyab, S. Safar street, 16 E.mail: [email protected] Tel. (+ 992) 981-04-06-94_

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.