УДК:339.923.
НАЦШИ САРМОЯГУЗОРИИ ХОРИЧЙ ДАР ИКТИСОДИЁТИ ЧУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН
Сафаров Абдумалик Абдусатторович
Аннотатсия. Дар мацолаи мазкур вазъи муосири фаъолияти сармоягузории хорицй дар Цумуурии Тоцикистон баррасй мегардад. Инчунин дар мацола мавцеи сармоягузории хорицй дар низоми муносибатуои ицтисодии кишвар ва сохтори сармоягузории хорицй аз руи соуауо таулил карда шудааст. Цайд карда мешавад, ки дар шароити рушди муносибатуои ицтисодй сармоягузории хорицй яке аз самтуои афзалиятнок ва цувваи уаракатдиуандаи тарацциёти ицтисодиёти миллй ба уисоб рафта, аз самаранок ва оцилона истифода намудани он рушди минбаъдаи ицтисоди кишвар вобастагии калон дорад ва уамчун шарти мууими рушди ицтисодиёти кишваруо ба уисоб меравад. Вожщои калиди: Сармоягузорй, ицтисодиёт, пастравй, муносибатуои ицтисодй, сармояи хорицй, сармоягузории портфелй.
Барои ицтибос: Сафаров, А. А. Нацши сармоягузории хорицй дар ицтисодиёти Цумуурии Тоцикистон / А. А. Сафаров //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 2.1 (41). -С. 174-180.
РОЛЬ ИНОСТРАННЫХ ИНВЕСТИЦИЙ В ЭКОНОМИКЕ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
Сафаров Абдумалик Абдусатторович
Аннотация. В данной статье рассматривается современное состояние иностранных инвестиций в Республике Таджикистан. Также в статье анализируется место иностранных инвестиций в системе экономических отношений страны и структура иностранных инвестиций по отраслям. Отмечается, что в контексте развития экономических связей иностранные инвестиции являются одним из приоритетных направлений и движущей силой развития национальной экономики, а от их эффективного и рационального использования зависит дальнейшее развитие экономики страны. и это считается важным условием развития экономики страны.
Ключевые слова: Инвестиции, экономика, упадок, экономические отношения, иностранный капитал, портфельные инвестиции.
THE ROLE OF FOREIGN INVESTMENT IN THE ECONOMY OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN
Safarov Abdumalik Abdusattorovich
Annotation. This article discusses the current state of foreign investment in the Republic of Tajikistan. The article also analyzes the position of foreign investment in the system of economic relations of the country and the structure of foreign investment by industry. It is noted that in the context of the development of economic relations, foreign investment is one of the priority directions and the driving force of the development of the national economy, and the further development of the country's economy depends on its effective and rational use, and it is considered an important condition for the development of the country's economy. Key words: Investment, economy, decline, economic relations, foreign capital, portfolio investment.
Гузориши масъала. Имруз барои Ч,умхурии Точикистон масъалаи чалби сармоягузории хоричй проблемаи аввалиндарача аз он нуктаи назар арзёбй мегардад, ки мо бояд хар чи тезтар аз модели истеъмолй ба модели сармоягузорй кадам занем ва махз барои хамин чалби сармоягузории хоричиву ватанй барои илми иктисодй ва тачрибаи хочагидории кишвар вазифаи мухим ба хисоб меравад.
Кобили кайд аст, ки яке аз омили асосии рушди иктисодиёти чахон ва муносибатхои иктисодиёти байналмилалй имруз рушди чараёнхои хамгирой баромад намуда, бидуни чалби сармояи
хоричй имконнопазир мебошад. Аз ин лихоз, махсусият, ташаккулёбй, шакл ва усулхои омузиши сармоягузории хоричй, бахусус сармоягузории мустакими хоричй дар сиёсати иктисодии хар як кишвар макоми аввалиндарачаро ишгол менамояд.
Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Тахлил ва барассии сармоягузорй аз тарафи олимони иктисоддон дар шароити кунунй маъмул гаштааст. Мохияти сармоягузорй хамчун омили рушди босуботи иктисодй дар шароити бухрони молиявию иктисодй шарти мухими рушди тачрибадории хочагй ба хисоб меравад. Аз ин ру, сарфи назар кардани ахамият ва
накши сармоягузории хоричй ва монеа шудан барои такмили он ба холатхои ногувори иктисодй, ба монанди осебпазир гаштани низоми молиявй, суст тараккй кардани сохаи истехсолот, кам шудани воридоти асъори хоричй ва таназзул ёфтани низоми иктисодй оварда мерасонад.
Масъалахои номбурда дар асархои олимони хоричию Ватанй ба андозаи кофй инъикос ёфтааст. Дар асархои олимони хоричй А. Астаповича., Я. Уринсона, Б. Пичугина, М. Лебедева, А. Киреев ва дигарон назаррас мебошад. Дар Ч,умхурии Точикистон сахми олимони точик ба монанди Л. Саидмуродов, Р. Мирбобоев, А. Солиев, М. Худоиев ва дигарон назаррас арзёбй мегардад.
Максади макола. Муайян кардани ташаккулёбии механизми фаъолияти сармоягузории хоричй ва таъсири он ба холати рушди иктисодй, омухтани назарияи сармоягузорй, ошкор кардани омилхои таъсирбахши он ба иктисодиёти миллй ва дарки ахамияти илмиву амалии он ба хисоб меравад.
Мухтавои асосии мавод. Вазъи муосири фаъолияти сармоягузории хоричй дар Ч,умхурии Точикистон яку якбора ташаккул наёфтааст. Дар солхои аввали истиклолият дар чумхурй таназзули истехсолоту маблаггузории асосии сохахои иктисод, кохиши сармоягузории марказонидашуда чой дошт. Дар чунин вазъият маркази вазнинй дар раванди сармоягузорй ба зиммаи корхонахо гузошта шудаву афзоиши он аз хисоби манбаъхои хусусии карзй таъмин мегардад.
Бояд гуфт, ки корхонахо дар мархалаи аввали ислохоти иктисодй ба гун кардани пасандоз он кадар хавас надоштанд. Вобаста ба ин мавриди зикр аст, ки сиёсати катъии бучетй, молиявию карзй, озодсозии (либерализатсияи) нарххо ба махдудшавии якбораи воситахои молиявии субъектхои хочагидорй боис гардида, хамзамон раванди муттасили таваррум бекурбшавии воситахои мазкурро вусъат медихад[2,23].
Х,амаи ин ба пастравии дарачаи такрористехсоли фондхои асосй ва мачмуи махсулоти дохилй мусоидат менамояд. Таназзули истехсолот ба сабаби аз кор мондани фондхои асосй ба танзили андозаи пасандозхо оварда расонд, ки ин дар навбати худ боиси кохиши тахкурсии молиявию сармоягузорй
ва камшавии хачми онхо мегардад. Дар робита ба ин мачмуи гайрикофии сармоягузорй боиси таъминоти нопурраи корхонахо аз сармоя гардида, дар окибат ба камшавии мачмуи махсулоти истехсолшаванда оварда мерасонад.
Кохиши фаъолияти сармоягузории давлат ва хамзамон ба андухти захирахои молиявй барои маблаггузорй хавасманд набудани субъектхои гайридавлатии хочагидорй ба таназзули амики фаъолияти сармоягузорй оварда мерасонад. Кохиши истехсолот боиси камшавии сармоягузорй мегардад.
Хотирнишон кардан кофист, ки соли 1995 дар Точикистон мачмуи махсулоти дохилй аз дарачаи соли 1992 хамагй 57.7%, махсулоти саноат 59.4 ва сармоягузорй 47.4 фоизро ташкил додаасту халос.
Танзили сармоягузорй вазъи дастгохи истехсолиро бадтар гардонида, дар нисбати худ ба таназзули минбаъдаи истехсолот ва таквияти номутаносибии технологй оварда расонд. Таназзули истехсолот дар баъзе сохахои иктисод ба дарачаи нихоии маблаггузории онхо наздик мешавад. Истехсоли хеле зиёди намудхои мол катъ мегардад.
Дар шароити пастравии накши истехсолоти миллй ва ба махсулоти воридотй гузаштани хиссаи калони бозори дохилй вобастагии иктисоди ватаниро аз конъюктураи чахонй вусъат медихад.
Х,амин тарик, мархалаи мазкурро бо зухуроти бухронии зерин арзёбй кардан мумкин аст:
а) камшавии пасандозхо;
б) фарсудашавии фондхои асосй;
в) суръати пасти ислохоти институтсионалй.
Омилхои мазкур ба фазои сармоягузории
мамлакат таъсири манфй расониданд.
Факат баъд аз соли 1997, яъне баъди баркароршавии сулху вахдати миллй рушди тадричии иктисод огоз меёбад. Динамикаи сармоягузории хоричй аз соли 2001 сар карда тамоюли намоёни болоравиро нишон медихад. Кдтъи назар аз баъзе холатхои дуршавй аз траекторияи инкишоф, ки ба бухронхои молиявй ва таназзули фаъолияти корй вобастагй доштанд, хамзамон умуман тамоюли мунтазами афзоиши воридоти сармояи хоричй ба иктисоди Чумхурии Точикистон мушохида мешавад (чадвали 1).
Номгуи нишондихандах о 8 ч «о и ос хс о а м к С О Л ^ О
2001 2005 2006 2010 2011 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
Ба аввали соли хисоботй сармоягузории 437,8 1598,2 3981,0 5063,8 5665,4 6266,2 6652,9 6474,9 6367,0
Чадвали 1. Динамикаи сармоягузории хоричй дар иктисоди Чумхурии Точикистон дар солхои
2001-2021 (ба хисоби миёна дар як сол)
хоричии андухташуда -хамагй млн. дол.
^мон бо % дaр нисбaти солхои 2001-2005 % 100 365,0 909,3 11,6 бор 12,9 бор 14,3 бор 15,2 бор 14,8 бор 14,5 бор
Аз чумла:
a5 чyмлa сaрмоягyзории мусгакими xоричй млн. дол. 226,9 951,2 2195,8 3245,7 3584,8 3631,7 3948,4 3760,5 3653,8
^мон бо % дaр нисбaти солхои 2001-2005 % 100 419,2 967,7 14,3 бор 15,8 бор 16,0 бор 17,4 бор 16,6 бор 16,1 бор
Сaрмоягyзории портфелй млн. дол. - - 25,9 76,4 76,3 576,2 576,1 502,6 502,6
^мон бо % дaр нисбaти солхои 2011-2015 % 0 0 100 295,0 294,6 22,2 бор 22,0 бор 19,4 бор 19,4 бор
Сaрмоягyзории бокимондa млн. дол. 210,9 647,0 1759,3 1741,7 2004,3 2058,3 2128,4 2211,8 2210,4
MaróaK дaр aœœ мaълyмоти зерин хисоб шyдaaст:; Точикистон: 30-соли истиклолияти дaвлaтй. Мaчмyъaи оморй. Дyшaнбе 2021. С. 372-373; "Внешнекономическaя деятельность Респyблики Тaджикистaн в 2022 г.". fl^a^, 2022. С. 587-589.
Аз мaълyмоти чaдвaли 1 бaрмеояд, ки сaрмоягyзории xоричии aндyxтaшyдa дaр соли 2021 вдриб бa 6,5 млрд дол. шрикой мерaсaд, ки ин aß нишондихaндaи миёнaи дaxлдори солхои 2011-2015-ум 1,6 бaробaр вa солхои 2001-2005-ум 14,8 бaробaр зиёд aст.
Дaр тaркиби сaрмоягyзории xоричй aз руи сyръaти aфзоиш СМХ бaртaрй дорaд. Дaр холaти aфзоиши сaрмоягyзории xоричй дaр соли 2018 нисбaти солхои 2001-2005-ум 14,3 бaробaр, СМХ 16 бaробaр aфзyдaaст. Дaр дaврaи тaхкик; сaрмоягyзории бокимондa фадт 9,7 бaробaр aфзyн гaрдидaaст.
Вaзъи тaшaккyлёфтa бa фикри мо, бa консепсияи сaрмоягyзории дaвлaт, ки бa хaмкории дaрозмyддaт aсос ёфтa, чaлби сaрмояи xоричиро пеш as хaмa бa бaxши вокеъии иктисод чихaти сaноaтикyнонии босyръaт вa фaъолгaрдонии рaвaнди тaчдидy нaвсозии истехсолот пешбинй менaмояд, пyррa чaвобгy мебошaд.
Бори дигaр бояд xотиррaсон гард, ки СМХ бa иктисод aз мaвкеи инкишофи иктидори истехсолию содиротии он, тaъмини шугли сермaхсyли aхолй тaъсири бенихоят мyсбaт мерaсонaд. Аз ин лихоз, СМХ хaнгоми aрзёбии сaрмоягyзорй дaр микёси мaмлaкaт адмчун омили пyрaхaмият бa хисоб гирифтa мешaвaд.
Агaр сyxaн дaр борaи сaрмоягyзории бокимондa рaвaд, пaс он aз вдрзхои тичорaтй вa кредитхои дигaр, яъне aa "мaблaFхои кутох" иборaт
бyдa, тaнхо бa мaксaди дaрёфти фоидa истифодa мешaвaд. Дaр холaтхои дигaр бa чунин сaрмоягyзорй чaнбaи хaннотй xос мебошaд.
Бa сaрмоягyзории портфелй хaчми нихоят xyрд xос aст. Кдйд кaрдaн мухим aст, ки интишори вомбaргхои дaвлaтй дaр соли 2018 дaр бозори чaхонй мaвкеи xyдро тез бa дaст овaрдa, xaридорони пуриктидорро шйдо кaрдaнд. Вомбaргхои мaзкyр бa сaрмоягyзорони ИМА (38%), Бритониёи Кaбир (24%), Иттиходи Аврупо (35%) вa Осиё (3%) фyрyxтa шyдaaнд. Иловa бaр ин, Точикистон оиди евробондхои дaхсолa дaр хaчми 500 млн доллaри aмрикой бо меъёри 7,125% солога шaртномa бa имзо рaсонд, ки ин бaрои мaмлaкaт шaроити мусоиди молиявиро фaрохaм овaрд.
Афзоиши сaрмоягyзорихои мaзкyр, дaр шaроити истифодaи Faйрикофии онхо, xохy ноxох боиси зиёшaвии xaвфи yхдaдории кишвaр дaр нaзди созмонхои молиявии xоричй мегaрдaд, ки ин бa беxaтaрии иктисодии миллй тaъсири мaнфй мерaсонaд.
Бa мaксaди aрзёбии вaзъи умумии СМХ тaхлили сaрмоягyзориро дaр доирaи мaмлaкaтхои бaромaди сaрмоя aнчом додем. Нaтичaи тaдкикот дaр чaдвaли 2 овaрдa шyдaaст.
Аз мaълyмоти чaдвaли 2 бaрмеояд, ки сaрмоягyзори aсосии иктисоди Точикистон дaр aйни зaмон кишвaрхои Осиё бa шумор мерaвaнд. Соли 2022 хиссaи онхо дaр мaчмyи сaрмоягyзории xоричии aндyxтaшyдa 58,3 фоизро тaшкил додaaст. Дaр гурухи
давлатхои минтака сармоягузори пешсафи иктисоди Точикистон дар шакли сармоягузории мустакими Точикистон Хитой ба хисоб меравад (40,2%). Бояд хоричй ворид мешавад (24,1). хаминро хам кайд кард, ки бештари сармояи Хитой ба
Чадвали 2. Сохтори сармоягузории хоричии андухташуда аз руи мамлакатхои баромади он дар
аввали соли 2022 (%)
Номгуи мамлакатхо Сармоягузории хоричии андухташуда Аз чумла
СМХ сармоягузории портфелй сармоягузории бокимонда
Х,амагй 100 58,3 8,0 33,7
аз чумла ИДМ - хамагй 13,2 13,0 - 0,2
аз онхо Россия 12,2 12,2 - -
Казокистон 0,8 0,8 - -
мамлакатхои дигари ИДМ 0,2 - - 0,2
Аврупо - хамагй 18,4 9,4 4,0 5,0
аз онхо Бритонияи Кабир 7,6 5,9 0,1 1,6
Австрия 4,6 0,2 4,0 0,4
Люксембург 1,4 0,1 - 1,3
Кипр 1,5 1,5 - -
Франция 1,2 1,1 - 0,1
мамлакатхои дигари Аврупо 2,2 0,6 - 1,6
Осиё - хамагй 54,4 32,4 - 22,0
аз онхо Хитой 40,2 24,1 - 16,1
Эрон 6,0 5,7 - 0,3
Филиппин 5,2 - - 5,2
мамлакатхои Араб 6,0 1,2 - 4,8
мамлакатхои дигари Осиё 3,0 2,6 - 0,4
Амрикои Шимолй ва Марказй 7,8 2,3 4,0 1,5
аз чумла ИМА 7,4 2,3 4,0 1,1
мамлакатхои дигари чахон 0,4 - - 0,4
Манбаъ: дар асоси маълумоти "Таджикистан: 30-лет государственной независимости". (Статический сборник). Душанбе, 2021. С.390-391; "Внешнеэкономическая деятельность Республики Таджикистан в 2019 г." хисоб карда шудааст. Душанбе, 2022. С.576.
Диссаи мамлакатхои Араб дар мачмуи сармоягузории андухташуда ба 6, Эрон 6, Филиппин 5,2, давлатхои дигари Осиё ба 54,4 фоиз баробар аст. Вале бояд гуфт, ки аз 358,4 млн доллари сармоягузории мамлакатхои араб 78 фоизи он дар шакли сармояи карзй чалб шудааст. Сармоягузории Филиппин (276,5 млн доллар) пурра ба сармоягузории карзй тааллук дорад.
Ба Ч,умхурии Точикистон хамчунин аз мамлакатхои Аврупо (2,2%), ИДМ (13,2%), Амрикои Шимолй (7,8%) сармоягузории хоричй чалб карда шудааст. Дар гурухи давлатхои Аврупо мавкеи назаррасро Бритониёи Кабир ва дар ИДМ Россия ишгол мекунанд. Аз 1,1 млрд доллари сармоягузорй, ки аз мамлакатхои ИДМ чалб шудааст, 94 фоизи он аз Россия дар шакли СМХ ворид гардидааст.
Хусусияти дигари сармоягузории хоричй дар иктисоди Ч,умхурии Точикистон аз истифодаи манбаъхои сармоя иборат аст, ки баромади ватанй доранд. Чунончй, соли 2022 ба Точикистон аз Ангилия
57,4 млн доллар, чазирахои Виргиния 8,9 млн, Белиз 150 хаз., Кипр 115,2 млн сармоягузории хоричй дар шакли карз ворид шудааст. Чунин тасаввурот пайдо мешавад, ки маблагхои ширкатхои миллй ба хорича, аз чумла ба минтакахои ба ном оффшор содиршуда акнун дар ин ё он шакл ба сифати сармоягузории хоричй аз нав ба ватани баромад бармегарданд. Бояд зикр кард, ки дар минтакахои мазкур конунгузории либералй ва низоми имтиёзноки андозбандй амал мекунанд.
Дар умум, катъи назар аз тафовут дар сохтори таксимоти сармоягузорй аз руи нишондихандаи вазни киёсии мамлакатхои чудогона хамин тамоюл дар таксимоти чугрофии сармоягузории хоричии андухташуда низ мушохида мешавад. Соли 2022 ба иктисоди Ч,умхурии Точикистон 55 давлати чахон сармоягузорй намудаанд. Дамзамон номгуи сармоягузорони асосй солхои охир нисбатан камтар ба назар мерасад. Дуруст аст, ки дар ин маврид сатхи баланди нишондихандаи сармоягузории андухташуда чой дорад, ки аз Хитой, Россия, Бритонияи Кабир,
Амрико, мaмлaкaтхои Арaб чaлб шyдaaст. Лекин тaмоюли умумй тaвре, ки дaр боло зикр гардид, пaст шyдa бошaд хaм, бa сaбaби тaFЙир ёфтaни соxтори чугрофии сaрмояи чaлбшyдa тaквият ёфтa истодaaст.
Соxтори сохaвии сaрмоягyзории xоричй дaр иктисоди Ч,умхурии Точикистон дaр чaдвaли 3 овaрдa шyдaaст.
Ч,адвали 3. Сохтори c<)\aiiiiii caрмоягyзории хоричй дар икттеоди Ч,умхурии Точикистон дар
^лхои 2022-2023.
Номгуи тоха^ои иктиcод Соли 2022 млн.доллар Бо фоиз Соли 2023 млн.доллар Бо фоиз
Сaноaти исттроч 353,6 57,2 96,7 43,7
Сaноaти коркaрд 104,4 16,9 33,9 15,3
Соxтмон 47,5 7,7 22,3 10,1
Нaклиёт, xочaгии aнбор вa aлокa 16,0 2,6 0,8 0,4
Сaвдои яклyxт вa чaкaнa 47,1 7,6 12,0 5,4
Кишовaрзй 0,4 0,1 21,5 9,7
Миёнaрaвии молиявй 45,6 7,4 29,4 13,3
Дигар сохaхо 3,7 0,6 4,5 2
Мaнбaъ: Воридоти сaрмояи xоричй бa иктисодиёти Чумхурии Точикистон дaр солхои 2022- 2023. URL: file:///C:/Users/PH/AppData/Local/Temp/Rar$DIa9172.34063. Сaнaи мyрочиaт 26.04.2024.
Аз мaълyмотхои чaдвaли 3 бaрмеояд, ки дaр соли 2023 кисми зиёди сaрмоягyзории xоричй бa сохaи сaноaт чaлб гaрдидa, aз ин бaрои сaноaти истиxроч 43,7% вa бaрои сохaи сaноaти коргард 15,3% рaвонa шyдaaст. Аз руи нишондихaндaи мaзкyр, яъне чaлби сaрмояи xоричй бa сохaи сaноaт Точикистон бa дaвлaтхои ИДМ, хaмчyн рaкибони пурзур чaндон мaвкеи бaлaнд шйдо кaрдa нaметaвонaд.
Бa фикри мо, хиссaи зиёди чaлби сaрмояи xоричй бa сохaхои истиxрочи мaъдaн метaвонaд сaмти aшёии иктисоди мaмлaкaтро дaр ояндa нигох дорaд, ки ин бa сиёсaти сaноaтикyнонии босyръaт вa тaшaккyли иктисоди сaноaтй - aгрaрй мyвофикaт нaмекyнaд вa боиси aкибмонй дaр сохaи истифодaи теxнологияхои нaвy истехсоли нaмyдхои нaви мaхсyлот мегaрдaд.
Бинобaр инкишофи aфзaлиятноки сaрмоягyзории xоричй бa сохaхои истиxрочи мaъдaн хиссaи онхо дaр мaчмyи мaхсyлоти сaноaтй aз 9,8% соли 2010 дaр соли 2018 то 19,6% боло рaфтaaст. X,aмзaмон, хиссaи сaноaти мaснyотбaрорй (коркaрд) дaр ин дaврa aз 70,7 то 56,6% кaм шyдaaст [13, 10]. Мaчмyи мaхсyлоти сaноaти истиxрочи мaъдaн дaр соли 2018 нисбaти соли 2011 зиёдa a5 3,5 бaробaр боло рaфтaaст, хол он ки сaноaти коркaрд дaр ин дaврa фaкaт 1,8 бaробaр aфзyдaaст.
Аз тaхлили мaълyмоти чaдвaли 6 бaр меояд, ки сaрмояи xоричй нa a5 хисоби теxнологияхои нaвy ноу-xay, бaлки бештaр aз хисоби воситaхои молиявй aндyxтa шyдaaст.
Сaрмоягyзорони xоричй бa сохaхои фондтaлaб, ки дaр aйни зaмон дaр вaзъияти нaчaндон xyб кaрор дорaнд мaйли рaвонa кaрдaни сaрмояро нaдорaнд. Шояд a5 xaвфy дaромaднокии шсти aксaрияти корxонaхои бaxши вокеии иктисод вa дaвомнокии бaрномaхои сaрмоягyзорй дaр сохaи тaчдиди теxникии истехсолоти мaснyотбaрор, хaмчyнин бинобaр рaкобaти нисбaтaн бaлaнд бо истехсолкyнaндaгони мaмлaкaтхои бештaр босубот xyддорй мекyнaнд.
Аз тaхлили сохaвии сaрмоягyзории xоричй дидa мешaвaд, ки бaрои сaрмоягyзорони xоричй Точикистон a5 руи омилхои зерин чaлбкyнaндa бa хисоб мерaвaд: a) зaxирaхои нисбaтaн фaровони тaбий, xyсyсaн зaxирaхои метaллхо вa сaнгхои кимaтy aрзонбaхо, мaъдaнхои кургошиму рух, метaллхои кaмёфт вa хокaзо; б) кyввaи кории нисбaтaн aрзонy ^х^ттитос.
Бaрои соxтори сaрмоягyзории xоричй дaр Точикистон хaмчyнин тaксимоти нобaробaри он бaйни минтaкaхои чумхурй xос aст (чaдвaли 4).
Ч,адвали 4. Сохтори минтакавии caрмоягyзории хоричй дар иктитоди Чумхурии Точикистон дар
^ли 2022-2023 млн. доллари ИМА
Номгуи минтакахо Соли 2022 млн.доллар Соли 2023 млн.доллар
Вилояти Сугд 818,1 549,3
Вилояти Хaтлон 115,9 22,6
ВМКБ 00,5 0
Ш. Дyшaнбе 1606,8 2112,2
НТЧ 35,9 6,3
Манбаъ: Воридоти сармояи хоричИ ба иктисодиёти Ч,умдурии Точикистон дар солдои 2022 - 2023. URL: file:///C:/üsers/PH/AppData/Local/Temp/Rar$DIa9172.34063. Санаи мурочиат 26.04.2024.
Тадлилдо нишон медиданд, ки дар соли 2023 сармояи хоричи асосан ба шадри Душанбе ворид гардида, нисбат ба соли 2022 дар дачми 505,4 млн. доллар ё 31,5 фоиз афзоиш ёфтааст. Ба вилоятдои Сугд - 549,3 млн. доллар ва Хатлон - 22,6 млн. доллар ворид гардида, ин нишондод мутаносибан нисбат ба соли гузашта дар дачми 268,8 млн. доллар ё 32,9 фоиз ва 93,2 млн. доллар ё 80,5 фоиз кам мебошад.
Ба шадру нодиядои тобеи чумдури дар ин давра дамаги 6,3 млн. доллар сармояи хоричи ворид гардида, нисбат ба дамин давраи соли 2022 дар дачми 29,6 млн. доллар ё 82,6 фоиз кодиш ёфта, воридоти сармояи мустаким ба кайд гирифта нашудааст [12, 153]. Ба Вилояти Мухтори Кудистони Бадахшон, ки дар микёси он 12 корхона бо садми хоричи фаъолият дорад, дар ин давра воридоти сармояи хоричи дар дамаи таркибаш дида намешавад.
Нобаробарии ташаккулёфта дар сохтори минтакавии сармоягузории хоричии андухташуда сабабдои зерин дорад:
якум, сармоягузорони хоричи сармояро ба марказдои минтакавИ равона мекунанд, ки дар он чо инфрасохтори мутараккии бозаргонИ ва кобилияти бештар васеи харидори вучуд дошта, корхонадои нисбатан калони саноатИ амал мекунанд [9]. Бинобар ин кисми зиёди сармоягузории хоричИ, хусусан СМХ ба шадрдои Душанбе, Дангара, Панчакент, Хучанд ва дигар шадрдои саноатИ чалб карда шудааст. Дар шадрдои мазкур, ки то андозае аз кувваи кории содибихтисосу инфрасохтори молиявИ таъмин мебошанд, аксарияти корхонадои муштарак бо иштироки сармояи хоричИ таъсис ёфтаву фаъолият мекунанд.
дуюм, НТЧ,, ВМКБ, ки инфрасохтори мутараккИ надоранд ва норасоии кадрдои содибихтисос эдсос мегардад, аз лидози чалби сармоягузории хоричИ кафо мондаанд. Илова бар ин, минтакадои мазкур аз чанги шадрвандИ ва мукобилати ярокноки солдои 90-уми асри гузашта бештар зарар дидаанд.
сеюм, дар иктисоди Ч,умдурии Точикистон диссаи СМХ дар арзиши сармоягузории хоричии андухташуда 57%-ро ташкил медидад. Нишондидандаи мазкур дар шадри Душанбе аз сатди миёнаи чумдуриявИ дамагИ 12,7 фоизро ташкил медидаду халос. Ин маънои онро дорад, ки кариб 75 фоизи сармояи чалбшуда ба шадри Душанбе аз сармоягузории карзИ иборат аст, ки пардохти он ба зиммаи минтакадои дигар гузошта мешавад.
Аз тадлилдо бармеояд, ки нодиядои кудистони чумдурИ дар замони дозира ба гуруди нодиядои чалбкунандаи сармоягузории хоричИ тааллук надоранд. Дамзамон, коршиносони мамлакат ба нодиядои сусттаракикарда равона кардани сармояи хоричИ, аз чумла СМХ-ро чидати дар заминаи обдои минералии гарми зеризаминИ, лойдои табобатИ, бунёд кардани комплексдои сайёдИ, санаторию курортИ ва инкишофи куднавардиро мувофики максад мешуморанд.
Вобаста ба ин, тадлили бештар муфассали масъаладои самаранокии истифодаи сармоягузории хоричИ, дар навбати аввал сармоягузории мустакими хоричИ ва арзёбии садми он барои таъмини рушди босуботи иктисодИ ва баланд бардоштани дарачаи некуадволии мардум ба максад мувофик дониста мешавад.
АДАБИЁТ
1. Анализ инвестиционного климата и привлечения инвестиций в Республике Таджикистан. https: // investcom.tj / tj / takhlil /
2. Барномаи миёнамудлати рушди Точикистон барои соли 2016-2020. С. 112.
3. Беляев Д. В. Тенденции развития прямых иностранных инвестиций в условиях глобализации // Молодой учены 2013. № 5. С. 253-263.
4. "Внешнекономическая деятельность Республики Таджикистан в 2019 г.". Душанбе, 2019, с. 562, 564, 575, 576, 577.
5. Маркс К, Энгельс Ф. Капитал. // Собр. соч. 2-е изд.- М.: Политическая литература, 1978. - Т. 24. С.
648.
6. Матраева Л. В. Прямые иностранные инвестиции в современной мировой экономике: Монография / Л. В. Матраева. - М.: Информационно-внедренческий центр «Маркетинг», 2013. С. 196. (С. 9).
7. Мирсаидов А.Б. Роль инновационного инвестирования в индустриальное развитие регионов страны // Экономика Таджикистана. -2019. No 2. C. 32-45.
8. Роль иностранных инвестиции в экономике страны. В. Е. Царев. Молодой ученный. 2016. № 21. С. 526-529. Электронный ресурс. URL обращения: 09.10.2019.
9. Сaидмypaдов Л. Х. Экономическaя теоpия откpытого xозяйствa и ^облемы совpеменного Тaджикистанa. - Дyшaнбе: «^фон», 2005. С. 181.
10. Рaxимзодa Ф. M. Зшинадои нaзapиявии пaйдоиш вa pyшди бозоpи молиявй I Ф. M. Рaxимзодa II Пaёми молия вa иктисод. - 2023. - No. 4-1(38). - P. 375-382. - EDN CSXIJD.
11. Омоpи солонaи Ч,yмxypии Точикистон, 2022-2023. (нaшpи paсмй)
12. Сaидмypодов, Л. Х. Регyлиpовaние золотовaлютныx pезеpвов кaк фaктоp обеспечивaющий стабильность экономики I Л. Х. Сaидмypодов, Б. M. Джypaев II Вестник Таджикского теxнического yнивеpситетa. - 2015. - № 2(30). - С. 152-157. - EDN UNRMEX.
13. Сaфapов, Б. Г. Диншига и стpyктypa пpивлечения иностpaнныx инвестиций в отбытую экономику Республики Тaджикистaн I Б. Г. Сaфapов, Д. К. Ходжaев II Экономикa Тaджикистaнa. - 2019. - № 2. - С. 65-70. -EDN YHCHVK.
14. Рa;имзодa, Ш. Сaмт;ои aсосии pyшди ;aмкоpи;ои иктисодй бо Ч,yмxypии Узбекистон дap шapоити нaви иктисодй I Ш. Рax,имзодa II Иктисодиёти Точикистон. - 2022. - No. 2. - P. 9-12. - EDN LXEWJS.
Мaълyмот дaр 6<)|);iii мyaллиф:
Сaфaров Aбдyмaлик Aбдyсaтторович - aссистенти кaфедpaи менечменти молиявии Донишгохи дaвлaтии молия вa иктисоди Точикистон, ш. Дyшaнбе, куч. Нaxимовa 64I14. E-mail: abdumalik [email protected]. Телефон: (+992) 985-98-50-05
Сведения об !вторе:
Скфиров Aбдyмaлик Aбдyсaтторович - aссистент кaфедpы финaнсового менеджмента, Таджикский госyдapственный финaнсово-экономический yнивеpситет, А^ес: 734067, Респyбликa Тaджикистaн, г. Дyшaнбе, yлицa Нaxимовa 64I14. E-mail: abdumalik [email protected]. Телефон: (+992) 98-598-50-05.
Information about author:
Safarov Abdumalik Abdusattorovich is an assistant of the Department of Financial Management, Tadjik state financially economic university, Address : 734067, Republic of Tadjikistan, s.Dushanbe, street Nakhimova 64/14. Email: [email protected]. Telephone: (+992) 98-598-50-05._