УДК: 338.24:339.9(575.3)
ТАНЗИМ ВА ДАСТГИРИИ ДАВЛАТИИ ФАЪОЛИЯТ ОИД БА ФУРУШИ МОЛ^ОИ МИНТАЦАИ ОЗОДИ ЩТИСОДЙ (дар мисоли МОИ '^д")
Холбобоев Файзулло Самадович
Шарафова Махина Ч,унайдуллоевна
Шарафов Чунайдулло Абдуллоевич
Аннотатсия. Мацола нацши дастгирии давлатиро дар рушди МОИ "Сугд" дар Тоцикистон бо таулили заминаи цонунгузори, механизмуои уавасмандгардонии содирот ва цалби сармоягузори, инчунин омилуое, ки ба рацобатпазирии молуои дар МОИ истеусолшуда таъсир мерасонанд, тауциц менамояд. Тадцицот уам манфиатуо ва уам монеауоро барои фаъолияти бомуваффацияти МОИ ошкор намуда, тавсищоро оид ба оптимизатсияи танзими давлати ва тацвияти дастгирии истеусолоти ватани бо мацсади баланд бардоштани ицтидори содироти ва рушди ивазкунии воридот пешниуод менамояд. Мацолаи мазкур ба мутахассисони соуаи фаъолияти ицтисодии хорицй, мацомоти давлатии масъули рушди МОИ, инчунин сармоягузороне, ки ба рушди тицорат дар Тоцикистон манфиатдоранд, равона карда шудааст. Калидвожщо: минтацауои озоди ицтисоди, рушди барномавии минтаца, танзими давлати ва дастгирии минтаца, объекти танзими давлати, субъекти соуибкори ва сармоягузорй.
Барои ицтибос: Холбобоев, Ф. С. Танзим ва дастгирии давлатии фаъолият оид ба фуруши молуои минтацаи озоди ицтисоди (дар мисоли МОИ "Сугд ") / Ф. С. Холбобоев, М. Ч. Шарафова, Ч,. А. Шарафов //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 2(41). - С. 95-101.
РЕГУЛИРОВАНИЕ И ГОСУДАРСТВЕННАЯ ПОДДЕРЖКА ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПО ПРОДАЖЕ ТОВАРОВ СВОБОДНОЙ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ЗОНЫ (на примере СЭЗ «Сугд»)
Холбобоев Файзулло Самадович
Шарафова Махина Джунайдуллоевна
Шарафов Джунайдулло Абдуллоевич
Аннотация. Статья исследует роль государственной поддержки в развитии СЭЗ "Сугд" в Таджикистане, анализируя законодательную базу, механизмы стимулирования экспорта и привлечения инвестиций, а также факторы, влияющие на конкурентоспособность товаров, произведенных в СЭЗ. Исследование выявляет как преимущества, так и препятствия для успешного функционирования СЭЗ, предлагая рекомендации по оптимизации государственного регулирования и усилению поддержки отечественного производства с целью повышения экспортного потенциала и развития импортозамещения. Статья адресована специалистам в сфере внешнеэкономической деятельности, государственным органам, ответственным за развитие СЭЗ, а также инвесторам, заинтересованным в развитии бизнеса в Таджикистане.
Ключевые слова: свободные экономические зоны, программное развитие региона, государственное регулирование и поддержка региона, объект государственного регулирования, предпринимательский субъект и инвестиции.
REGULATION AND GOVERNMENT SUPPORT OF ACTIVITIES FOR THE SALE OF GOODS OF THE FREE ECONOMIC ZONE (using the example of the FEZ "Sughd")
Kholboboev Faizullo Samadovich
Sharafova Makhina Dzhunaydulloevna
Sharafov Dzhunaydullo Abdulloevich
Annotation. The article explores the role of state support in the development of the Sughd FEZ in Tajikistan, analyzing the legislative framework, mechanisms for stimulating exports and attracting investments, as well as factors affecting the competitiveness of goods produced in the FEZ. The study identifies both advantages and obstacles to the successful functioning of the FEZ, offering recommendations on optimizing government regulation
95
and strengthening support for domestic production in order to increase export potential and develop import substitution. The article is addressed to specialists in the field of foreign economic activity, government agencies responsible for the development of FEZ, as well as investors interested in business development in Tajikistan. Keywords: free economic zones, program development of the region, state regulation and support of the region, object of state regulation, business entity and investments
Ty3opHmH Macta^a. MHHraKaxon o3ogn HKrucogH (MOH) gap pymgn HKrncogHH 6ncep KumBapxo HaKmn Kaluga gopaHg, kh 6apou capMoary3opH maponrn Mycong ^apoxaM MeopaHg, raicncn ^ohxoh Kopnpo xaBacMaHg MeKyHaHg Ba a$3onmn Hcrexco^orpo cypiar Me6axmaHg. A3 hh nnxo3, ^yMxypnn To^hkhctoh 6o Ma^cagn capMoary3opH Ba pymgn HKrngopn cognpora ma6aKan MOH-po $aio^oHa pymg Megnxag. _3Ke a3 ^aiornapuH MHHTa^an o3ogn HKrucogH MOH "Cyrg" Me6omag, kh gap khcmh muMorau KumBap ^onrnp acT.
^ap Ma^o^aH Ma3Kyp raxKHK Kapga MemaBag, kh hh ryHa TaH3HM Ba gacrrnpHH gaB^aruH ^aiomar ong 6a $ypymn mo^ gap MOH "CyFg"aMaM Kapga MemaBag. Ba Tax^H^H 3aMHHan KoHyHry3opnn MyanaHKyHaHgan mapouTH ^aio^Harn MOH, HHHyHHH MexaHH3Mxon gacrrnpHH gaB^arn, kh 6a xaBacMaHgrapgoHHH cognpor Ba capMoary3opa paBoHa mygaaHg, guKKarn
Maxcyc goga MemaBag.
Tax.ro.™ TaxKHKOTxoH oxhp Ba HampHeT. Bo6acTa 6a Kopn Ma3Kyp aK Karop o^hmoh a3 ^yM^a, ^,.M. KeHHc, Pay$n A., X,aKHM3oga A, P, KaroM^oH K. Ba gnrapoH Kopxon hjmh aH^oM gogaaHg. X,aM3aMoH aK Karop 6apHoMaxon gaB^arn Ba Kapopxo gonp 6a MaB3yn Ma3Kyp By^yg gopag, kh Mya^n$ a3 ohxo ncrn^oga HaMygaacT.
MaKcagH MaKO^a - oMy3Hmn raH3HM Ba gacrrnpHH gaB^aruH ^aio^Har ong 6a $ypymn mo^xoh MUHra^aH o3ogn HKrucogH (gap mhco^h MOH "Cyrg") Maxcy6 Mee6ag.
MyxTaBOH acocHH MaBog. TagKHKor 6a raxflMH caHagxon Meiepnn xyKyKHH ^yMxypnn To^hkhctoh, kh ^aio^HHTH MOH-po raH3HM MeKyHaHg, HHHyHHH MarnyMor gap 6opau ^ypymn mo^xo a3 ^ohh6h KopxoHaxon MOH "Cyrg" raKa xoxag Kapg. MaKcagn Ma^o^a rax^H^H caMapaHoKHH cncreMau aMa^KyHaHgan raH3HM Ba gacrrnpHH gaMarHH MOH, MyaHaH KapgaHH omh^xoh acocnn Mycongar 6a $ypymn 6oMyBa$$aKHarn mo^xo Ba 6a^aHg 6apgomraHH paKo6arna3npHH KopxoHaxon gap MOH ^onrnpmyga Me6omag.
TaH3HM Ba gacrrnpHH gaBmrHH ^aio^HarH $ypymn mo^xoh MHHraKaxon o3ogn HKrncogH, ^aio^HarH gaB^arpo Bo6acra 6a Hon^maBH 6a xaga^y Ba3H$axoe, kh a3 raicncgHXHH MHHraKaxon o3ogn HRTHcoga 6apMeoaHg, gap 6ap rnpn^ra, 6apon pymgy paBHaRH HKrHcognerH MnrnS Ba raiMHHH MyaMMoxon HKTHcognro h^thmohh KnmBap paBoHa Kapga MemaBag. ^ap cnecarn HKrncogHH gaB^aruH To^hkhctoh ramKH^ HaMygaHH MHHraKaxon o3ogn HKrncogH Ba 6apxypgopH a3 MaH^narxon oh aKe a3 Macia^axon MyxHM 6a xuco6 MepaBag A3 hh py Myxafte KapgaHH maponrn 3apypH 6apon pymgn MHHraKaxon o3ogn HKrncogH (MOH) Ba MyanaH HaMygaHH Kongaxon yMyMHH ^aionnarH
HmrnpoKHHeHH oh aKe a3 Ba3H$axon acocnn gaB^ar 6a myMop MepaBag.
^aB^ar gap paBaHgn raxna Ba pymgn MOH Ba aMa^Hco3HH hc^oxoth coxan HKrucogH Ha^mn MyxHM Me6o3ag. HKrncogHHH Mamxypn aHranc ^.M. KeHHc aBBa^HH myga, 3apyp 6ygaHH raH3HMH gaB^aruH HKrHcognerpo xaMHyH эfleмeнrн xygngopaKyHaHgan hh3omh 6o3opH co6nr HaMyg. A3 ^ohh6h KeHHc ^.M. Kang rapgngaacr, kh HKrHcogner MeraBoHag 6eMaMoHuar, 6o ^apornpun myran nyppa Ba MyHra3aM raHxo 6o mapre pymg KyHag, kh oHpo gaB^ar raH3HM HaMoag. [2]
A3 ra^pn6aH xopu^H 6apMeoag, kh raH3HM, gacrrnpuH gaB^arn Ba nmrnpoKH gaB^ar gap raicncn MOH pymg Ba HHKumo^n caMrxon ^aio^HarH oHpo raiMHH MeHaMoag. AxaMuarn Macia^an Ma3Kyp 6o ca6a6n rarnnp e^raHH Ba3in 6o3opn ^axoHH, hh3oixoh TH^oparn Ba nopaxon xuMoaBHH gaB^arxon mapuKH TH^oparHH KumBap, Koxum e^raHH Hapx Ba ra^a6or 6a Maxcy^orn acocnn cognpora, gap carxn 3apypH 6a pox MoHga HamygaHH xa^MH ncrexcon, BopHgorHBa3KyHH, cognpor, Ma6naFry3op0, K^acrepxon Mo^y Maxcy^orn BaraHH, HoKH^oarnn Ma6^arxoH rapgnmn KopxoHaxo, $ou3H Hnc6araH 6a^aHgn Kap3xon 6ohkxo, ^apcygamaBHH Moggnro MaiHaBHH ra^xH3orn caHoarnro KHmoBap3H Ba Hopaconn MyraxaccncoHH 6a^aHgHxrHcoc a3 MymKH^orn acocnn ^aionHarn MHHraKaxon HKrncogHH KumBap 6a xnco6 MepaBag. [1]
HgopaKyHHH 6apHoMaxon gaB^aruH
MHHraKaxon o3ogn HKrucoga acocn pymgn MHHraKa Ba raH3HMH gaB^arHH HKrHcogner gap xaMan caMrxon pymgn HKrHcognern MHHraKa Me6omag. TaicHce6a Ba 6a By^yg oMagaHH HH^pacoxropn MOH Ba gap hh 3aMHHa MyaHaH HaMygaHH MaKcag Ba a$3annarxo, raxnan 6apHoMaxo Ba crpareruaxo, HHHyHHH HaKma Hopa6nHHxo ong 6a $apoxaMco3HH maponrxon Mycong 6apon paKo6ar Ba ycryBopoHa pymg HaMygaHH coxaxon HKrHcognerpo gap Ha3ap gopag. TaH3HM Ba pymgn HH^pacoxropn MycongarKyHaHgan ^aionHarn MOH gap KnmBapxon xopu^H, MyanaH HaMygaHH Bocnraxon ncrn^ogaH ohxo gap gacrrnpuH gaB^arn Ba 6axmn xycyca, ycy^xon rar6uK Ba 6apHoMaxon ohxo 6apon pymgn HKrHcognerH mhjjh Mycongar MeHaMoag. O6ieKrxon raH3HMH gaB^arn xygn MOH 6yga, cy6ieKrxon xo^arngopn, aiHe pe3HgeHTxon gap MHHraKaxon o3ogn HKrucoga aMa^KyHaHga Ba KopxoHaxon caHoara, ramKH^orxo, Myaccncaxon 6axmn xH3MarpacoHH Ba ranpa Me6omaHg.
A3 hh py 6apon 6a^aHg 6apgomraHH caMapaHoKHH raH3HMH gaB^arHH ^aio^HarH ^ypymn mo^xoh MOH 6oag MexaHH3MH Maxcycn ramKH^Hro HKrncogHH MHHraKa 6yHeg rapgag. Hh MexaHH3M gap xyg 6axmxon XyKyKH, HKrucognro h^thmoh Ba Ha3apuaBHro Merogupo gap6ap rnpn^ra, 6apon ramaKKy^n 3aMHHan Meiepnn xyKyKHH ^aio^HarH MHHraKa Ba aMa^H HaMygaHH
сиёсати молиявию карздидй, андозбандй ва дигар бахшдои сиёсати иктисодии давлат шароит фародам
меорад.
Танзими давлатии фаъолияти фуруши молдои МОИ гуногунчабда буда, имкон медидад, ки масъаладои ташкилй, молиявй, ташкилию иктисодй, меъёрию дукукй, муаммодои пешоянда ва роддои бартарафсозии ондо ва долати карордои кабулшаванда пешгуй карда шаванд.
Дастгирй ва танзими давлатй аз зинадои болой, минтакавй ва дохилиминтакавй иборат аст. Дар зинаи болой танзими давлатй масъаладои тадияи конунгузорй ва ташаккули пояи меъёрии дукукии таъсисдидй ва фаъолиятбарии МОИ-ро дарбар мегирад, ки дар ичрои он дамаи шохадои докимияти давлатии кишвар - докимияти конунгузор, докимияти ичроия ва судии чумдурй дар доираи ваколатдои худ иштирок мекунанд. Хусусан макомоти докимияти ичроия - дастгоди ичроияи дукумат, вазорату идорадои чумдурй дар танзими давлатй, муайян намудани дадафу вазифадои минтакадои озоди иктисодй накши зиёд доранд.
Тавассути зинаи болоии танзими давлатй фуруши мадсулотдои МОИ бояд вазифадои мушаххас, аз чумла, самтдои инкишофи иктисодию ичтимой ва рушди заминадои меъёрию дукукй ва ташкилию иктисодии таъсисдидии минтака, асосноккунии дамаи имтиёздои дар барномадои минтака ичрошаванда, таъмини бехатарй, такмили асосдои назариявии рушди содирот ва воридотивазкунй, таквияти дастгирии давлатии истедсолоти ватании ба содирот ва воридотивазкунй нигаронидашуда ракобатпазирии молдои истедсолй дар бозордои дохилй ва хоричй даллу фасл карда мешавад.
Асосан танзими давлатй дар доираи худи минтака масъаладои таъсис додани чамъиятдои бузурги садомии дорои сармояи калон, тадия ва тасдики барномаи рушди минтака бо дарназардошти вазифадое, ки дар минтака далли худро меёбанд, муайян намудани маблагдои сармоягузории давлатй ва субсидиядо, имтиёздои мукарраршуда, таъсис додани бонки марказии минтака, ки бучети минтакаро ташкил медидад, истифодаи маблагдои бучетию карзй, барасмиятдарории масъаладои нархгузорй, андозбандй, додани ичозатнома (литсензия) ва имтиёздои гуногун ва г. назорат мекунад.[11]
Ба ин хотир, барои ноилшавй ба максаду вазифадои таъсисдидии МОИ мачмуи усулдои мустакиму гайримустакими танзим истифода мегарданд, ки ба дайати ондо дохил мешаванд:
- сармоягузории давлатй барои бунёди корхонадои давлатй, инфраструктураи саноатию ичтимоии минтака,
- назорати бахши давлатии дар каламрави минтака вокеъ буда;
- харид ва дархости давлатй ба мадсулоте, ки дар минтака истедсол мешавад;
- додани ичозатнома (литсензия) барои сохтмон ва чойгиркунии корхонадо, технология ва мавод;
- анчом додани кордои илмию тадкикотй ва тачрибавию конструкторй дар марказдои минтака;
- имтиёздои андозй ба сармоягузорй ва дастгирии мавзеъдои минтака;
- додани карздои давлатй;
Барои ноил гардидан ба ин дадафдо бояд масъаладои зерин: кам кардани вобастагй аз мадсулоти воридотии асосии ниёзи мардум, таъмини болоравии истедсоли мадсулоти содиротй ва воридотивазкунанда тавассути андешидани тадбирдо дар самтдои пешнидоди механизми самараноки дастгирй ва давасмандгардонии истедсолкунандагон ва содиркунандагони молдои ватанй, таъсис додани марказдои муосири логистикй ва ба талаботи стандартй мутобик кардани хизматрасонии роди одан, давой ва намуддои дигари наклиёт, рушди дамкорй даллу фасл карда шаванд. [1]
Аз руи мушодидадои мо дар далли вазифадои танзими давлатй механизми чалби сармоя ба МОИ дар кишвардои чадон умумияти ягона дошта, дар бунёд ва рушди минтака мавкtи асосиро ишгол менамояд. Бештар дар минтакадои озоди иктисодй сармоягузорони давлатдои дамсоя давасмандии худро пешнидод менамоянд. Аз ин ру, ба акидаи мо дарёфт намудани манбаъдои ватании сармоягузорй барои минтакадои озод яке аз масъаладои мудими ташкилй ба дисоб меравад.
Механизми махсуси ташкилию иктисодие, ки барои танзими давлатии минтака истифода мешавад, дар дохили худ мачмуи унсурдои иктисодй, ичтимой, ташкилй ва усули идоракуниро дарбар мегирад. Дар ин чо механизми иктисодию ташкилй бояд ба талаботдои иктисодии минтака, шарту шароити хочагидории дар минтака чоригашта чавобгу бошад ва бо санаддои меъёрию дукукии махсус танзим гардонида шаванд.
Дар Точикистон дар самти ташкили минтакаи озоди иктисодй Крнуни Ч,умдурии Точикистон «Дар бораи минтакадои озоди иктисодй» аз 11 марти соли 2011, №700 ба тасвиб расидааст, ки асосдои ташкилию дукукии минтакадои озоди иктисодиро дар каламрави кишвар муайян менамояд. Дастгирии давлат ва мавчудияти кафолатдои давлатй дар шакли бакайдгирии конунгузории ташкили минтакаи озоди иктисодй дар каламрави кишвар, додани макоми махсус, инчунин мадали чойгиршавй, яъне ташкили сохтори алодидаи идоракунии МОИ бо додани ваколатдои дахлдори он, дамзамон мавчудияти ихтисоси муайяни фаъолияти МОИ-ро дар бар мегирад.
Оид ба масъаладои МОИ Шурои нозирон амал мекунад ва тамоми камбудиву мушкилот ва монеадое, ки дар фаъолияти минтакадои озоди иктисодй вучуд доранд, дар Шурои нозирон баррасй мегардад. Пешнидоддо аз чониби родбарият, субъектдои МОИ ва аъзои Шурои нозирон оид ба минтакадои озоди иктисодй дар Ч,умдурии Точикистон, ки муовинони родбарони вазоратдо ва идораву макомоти дахлдор мебошанд, ироа гардида, тадти родбарии раиси Шурои нозирон баррасй карда мешаванд (Ч,адвали 1).
Сaрчaшмa: мyaллиф aз руи мaълyмоти aдaбиётхо тэхия нaмyдaaст.
Чядвлли l.-Хусиятхои хоси тaнзим Ba дaстгирии дaвлaтии рушди Минтaкaхои озоди иктисоди дaр Точикистон_
CaMT^ Хусусиятхо
Бaнaкшaгирии стрэтегй Консепсияи рушди МОИ вэ лоихэи стрэтегияи рушди МОИ дэр Точикистон дэр холи тэхия кэрор дорэд.
Меxaнизмхои рохбэрикунэндэ дэр соxтори мэкомотхои дэвлэтии рохбэрикунэндэ Бэрои хэр як МОИ Шурои мaшвaрaтй вэ хэмохэнгсози нэзорэтй мэвчуд эст
Хусусиятхо, кэбули кэрорхо дэр сэмти фэъолияти МОИ ^эрор дэр борэи тэъсиси МОИ дэр Точикистон кэбул шудэяст Идорэкунии МОИ эз чониби Вэзорэти рушди иктисод вэ сэвдо бэ кэйд гирифтэ мешэвэд
Меxaнизми бэходихй вэ мониторинги фэъолияти субъектхо дэр худуди МОИ Нэзорэти дaвлaтй дэр сэтхи чумхуриявй, минтaкaвй aмaлй кэрдэ мешэнед. Мухдэти нэзорэти дaвлaтй метэвонэд эз 2 хэфтэ зиёд бошэд. Мухдэти гузэронидэни сэнчишхо то 5 рузи кор мэхдуд кэрдэ мешaвaд. Сэнчишхои Faйринaвбaтй дэр сурэти мурочиэти шэхрвэндон, сохибкорони инфиродй, шaxсони хукукй гузэронидэ мешaвaд
Шэффофияти фэъолияти мэкомотхои тэнзими дэвлэтй Фэъолияти шэффофияти мэкомотхои рохбaрикyнaндaи хэмэи бaxшхо. Хисоботи солонэ дэр борэи нэтичэхои фэъолияти МОИ. Хэр семохэ мэълумот оид бэ ичорэи зэмин вэ инфрaсоxтори МОИ дэр рэсонэхои xaбaрй нэшр кэрдэ мешэвэд
Имруз дaр Точикистон пэнч минтaкaи озоди иктисодй - мОи "Сугд", МОИ "naW, МОИ "ДaнFaрa" МОИ "Ишкошим" вa МОИ "Кулоб" aмaл дорaнд. Тaвре aß тэхлилу мушохидот бaрмеояд, дaр фaъолияти минтaкaхои озодй иктисодии "Сугд" вa "ДaнFaрa" пешрaфтy бехбудй дaр сaмти тaъсиси корxонaхо вa чэлби сaрмояи xоричй бa нaзaр мерaсaд. Аммо фaъолияти се МОИ-и дигар - "naK4", "Ишкошим" вa "Куло6" хэнуз бa тaври кaноaтбaxш бa
рох мондa нaшyдaaст.
Минтaкaи озоди иктисодии «Сугд» дар шaхри Xy4a4AH вилояти Сугд бо мэ^ди фaрохaм овaрдaни шaроити мусоид бйрои рушди иктисодию ичтимоии вилояти Сугд га Чумхурии Точикистон, тэъсис дода шyдaaст. МОИ "Сугд" дэр минта^и сэноэтии чэнубу-гэр6ии ш. Хучэнд чойгир эст. Мэконии чойгиршэвии МОИ бо нэзэрдошти мэвчудияти инфрaсоxтори сэноэтй вэ xaтхои элокэ, нэздикии мэкони зисти сокинони ш. Хучэнд, мэвчудияти купруки нэв дэр дэрёи Сир вэ имконияти дэр ояндэ кэшидэни xaти рохи охэн бэрои пэйвэсткунии МОИ "СyFд"интиxоб кэрдэ шудээст. Яке эз xyсyсиятхои мухим дэр ишжоби чой бэрои тэшкили тичорэт, мэвкеи чyFрофй бэ хисоб мерaвaд.
МОИ "СyFд" бэрои он корxонaхое, ки меxохaнд бо содироти мол мэшгул шaвaнд, муносиб эст. Шaбaкaи роххои нaклиётии ш.Хучэнд бэрои содироти молу мэхсулот вэ тичорэт бо дэвлэтхои xоричи дуру нэздик имконият медихэд. Шохрохи нэви aвтомобилгaрд эз нэзди дэромэдгохи эсосии МОИ мегузэрэд. МОИ "СyFд" эсосэн - минтэкэи сэноэтию,
истехсолй вэ иновэтсионй мебошэд. Мухлэти aмaли МОИ «СyFд» 50 сол пешбинй гэрдидээст. [4]
Дэр эсоси бэнди 15 Низомномэи мэзкур дэр худуди минтэкэ вэзифэи идорэкуниро рохбэр сэрвэрй мекунэд, ки рохбэри мэъмурияти МОИ "СyFд" эз чониби Хукумэти Чумхурии Точикистон бэ вэзифэ тэъин вэ эз вэзифэ озод кэрдэ мешэвэд. Мэъмурияти МОИ дэр тобеияти мэкоми вэколэтдори дэвлэтии идорэкунии минтэкэхои озоди иктисодй кэрор гирифтэ, мутобики конунгузории Чумхурии Точикистон, Низомномэи мэзкур, ки эз чониби мэкоми вэколэтдори дэвлэтии идорэкунии минтэкэхои озоди иктисодй тэсдик мегардад, фэъолият менэмояд.
Бояд зикр нэмуд, ки яке эз сэмтхои эсосии фэъолияти МОИ ин эъзошэвии сохибкорон хэмчун субъект бэ шумор мерэвэд. Шуморэи субъектхои МОИ СyFд то бэ холэти 1 декябри соли 2023 бэ 35 адэд рэсидээст, ки ин эз фэъолияти xyби минтэкэ мэълумот медихэд. Аз ин шуморэ эз рузи тэъсиси МОИ «СyFд» aллaкaй дэр худуди он як кэтор корxонaхои муштэрэк (КМ) мэсэлэн, ЧДММ «ШИРКАТИ муштэрэки точикй-туркии "АРЧА-МЕБЕЛ» (Точикистон, Туркия), ЧДММ лоихэи муштэрэки Точикистон вэ Лэхистон «Скорут Тэч», ЧДММ корxонaи муштэрэки точикй-туркй "Силкоэт боя" (Точикистону Туркия), ЧДММ ширкэти муштэрэки точикй-туркии "Афрэнг Плэстик" (Точикистону Туркия), ЧДММ "Стар Пляст" (Точикистону Кипр) фэъолият менэмоянд.
Субъектхои МОИ СyFд, ки объекти тэнзими дэвлэтй мебошэнд, сэрфи нэзэр эз шэкли моликиятaшон (бэ Faйр эз тэшкилотхои бучетй) хукук
доранд, ки бо иштироки сармоягузорони ватанию хоричй ташкилотдои муштарак таъсис диданд, дар асоси шартномадо фаъолияти хочагидориро амалй намоянд, уддадоридо, инчунин дама гуна шартдои дигари муносибатдои байнидамдигарии хочагидорй ва фаъолияти иктисодии хоричиро мустакилона пеш баранд, инчунин амалиёти мубодилаи молдо, миёнаравй ва сармоягузоридоро дар дудуди минтака ба род монанд.
Аз руи маълумотдои Ч,адвали 2 маълум мегардад, ки дар соли 2020, новобаста аз пандемияи сирояти СОУГО-19 нишондидандадои фаъолияти истедсолии субъектдои МОИ "Сугд" тамоюли зиёдшавиро дошта, дачми мадсулоти истедсолшуда дар соли 2019 дар дачми 167,5 млн. сомониро ташкил дода, соли 2020 ин нишондиданда ба 169,8 млн. сомонй, соли 2021 ба 302,1 ва соли 2022 то 412,5 млн. сомонй баробар гардид, ки нисбат ба соли 2018 кариб 4 маротиба зиёд аст. Мутаасифона дар соли 2023 ин нишондаданда то 376, 4 млн. сомонй поен фаромад. Сабаби асосии паст рафтани дачми мадсулоти саноатй дар минтака дар охири соли 2023 аз он иборат аст, ки ду корхонаи асосии ин минтака Ч.ДММ "Ариана металл пласт" ва «Точикполиэтилен» бо сабаби зарар дидан аз сухтор бо иктидори пурра фаъолият накарданд.
Дар ин давра дачми фуруши мадсулоти содиротй аз 17 млн.сомонии соли 2018 то ба 135,3 млн.сомонй дар соли 2022 баробар ё ин ки кариб 8 маротиба зиёд гардида, пардохтдо ба бучети давлатй низ дар ин давра кариб ба 2 маротиба афзоиш ёфтааст. Аммо дар соли 2023 дачми фуруши мадсулоти содиротй аз 135,3 млн.сомонй дар соли 2022 то ба 134,7 млн.сомонй кам гардид. Бо сабаби омилдои дар боло зикргардида дар соли 2023 дачми фуруши мадсулоти содиротй низ то ба 600 дазор сомонй поен фаромад.
Субъектдои МОИ дукук доранд, ки ба фаъолияти содибкорй берун аз дудуди МОИ «Сугд» дар дудуди Ч,умдурии Точикистон бо тартиби мукаррарнамудаи конунгузории Ч,умдурии Точикистон машгул шаванд. Давлат риояи дукукдо ва манфиатдои конунии субъектдоеро, дар дудуди МОИ «Сугд» фаъолият доранд, кафолат медидад. [4]
Дачми сармоягузории мустаким бошад аз 19,7 млн.сомонии соли 2018 то ба 32,0 млн.сомонй дар соли 2023 расид, ки аз огози фаъолияти МОИ "Сугд" ба 138,9 млн. сомонй баробар гардид. Дар соли 20222023 сармоягузорй асосан аз чониби сармоягузорон дар фаъолияти 7 корхона, аз чумла Ч.ДММ "Оданкор", Ч.ДММ "Азияполитекс", Ч.ДММ "Донаи Алмос", Ч.ДММ "Покзарф" Ч.ДММ "Хучанд Пласт", Ч.ДММ КМ ТТ "Арча Мебел" ва Ч,дМм КМ ТТ "Тачпроф" таъмин гардид, ки мадсулотдои истедсолшуда асосан ба К^азокистон, Киргизистон, Узбекистон, Олмон, Ирок, Туркия ва Россия содирот гардиданд.
Шумораи умумии чойдои кории ташкил гардида дар минтака агар дар соли 2018 530 нафар бошад, пас дар соли 2022 ба 799 нафар ва дар соли 2023 ба 910 нафар расид.
Мадз рушди содадои вокей, фазои мусоиди сармоягузорй, чалби сармояи мустаким ва воридоти технологиядои нави инноватсионй имкон медидад, ки дачми истедсоли мадсулоти саноатй ва шумораи чойдои нави корй мунтазам афзоиш дода шавад.
Дамин тарик, зарурати дастгирии давлатии фаъолияти фуруши молдои минтакаи озоди иктисодй дар он ифода меёбад, ки дар чараёни он манфиатдои хусусии субъектдои хочагидорй ва манфиатдои умумичамъиятй муттадид карда мешавад. Ин манфиатдо бояд баробар карда шуда ба воситаи усул ва тарздои гуногун ифода ёбанд. Барои ноил шудан ба
Надвали 2.-Нишондидандадои асосии фаъолияти иктисодии МОИ "Сугд" дар солдои 2018-2023
Солдо 2018 2019 2020 2021 2022 2023
Шумораи субъектдо: (адад) 24 29 30 30 30 35
Ч,ойи корй:(нафар) 530 599 668 774 799 910
Дачми мадсулоти истедсолшуда ва хизматрасонй (млн. сомонй) 160,1 167,5 169,9 301,2 412,5 376,4
Дачми фуруши мадсулоти содиротии субъектдо (млн. сомонй) 17 42,5 43,5 105,2 135,3 134,7
Дачми сармоягузории мустаким (млн. сомонй) 19,7 9,5 17 18,1 23,7 32,0
Андоз аз даромад, андози ичтимой: (дазор сомонй) 2627,8 3199,6 4428,8 5291,8 4954,3 6130,0
Бочдои гумрукй ва андоздои АА: (дазор сомонй) 15947,6 20417,7 21011,3 31844,4 33592,1 35791,9
Сарчашма: муаллиф аз руи дисоботи солонаи фаъолияти МОИ "Сугд" тадия намудааст.
он тахияи механизмы зарурии такмилёфтаи хукукии ба хам алокаманди субъектхои хочагиродй ва чамъият зарур аст. Зеро бе дастгирии давлат рушди фаъолияти МОИ дар шароити муносибатхои нави иктисодй гайриимкон мебошад. Имруз давлат иктисодиётро то дарачае ба асосхои худидоракунй гузаронида, бо хамин ба субъектхои хочагидорй мустакилият, озодй ва имконияти васеи ташаббускориро фарохам овардааст. Онхо дар ин самт устуворона фаъолият намуда истодаанд.
Новобаста ба ин таъсири давлат ба иктисодиёт ва иктисодиёт ба давлат мутакобила мебошад. Аз ин ру дар давраи муносибатхои нави иктисодй накши давлат дар танзими фуруши молхои минтакаи озоди иктисодй кам нашуда, баръакс, бо дарназардошти зарурати коидахои асосии бозор, тагйирёбии асосхои хукукии фаъолияти субъектхои бозор, мукаррар намудани назорат ба риояи на танхо манфиатхои шахсй, балки манфиатхои чамъиятии иштирокчиёни он то дарачае меафзояд.
Дамин тавр накши давлатро дар сохаи рушди минтакахои минтакавии минтакахо бо чанбахои асосии зерин ифода кардан мумкин аст:
-давлат заминаи зарурии конунгузорй, меъёрй, ташкилй ва иктисодиро барои татбики минтакахо ташкил менамояд.
-давлат барои минтакахои дар чумхурй таъсисёфта лоихахои афзалиятнокро интихоб мекунад, ки ба рушди иктисодиёти минтакахо ва умуман кишвар мусоидат мекунанд;
- макомоти давлатй дар сатхи гуногун стратегияву барномахои гуногунро тахия ва татбик менамоянд, ки ба баланд бардоштани фаъолияти инноватсионй дар минтакахо нигаронида шудаанд;
-давлат тайёр кардан ва такмили ихтисоси кормандони маъмурй ва кормандони корхонахоро таъмин менамояд;
- давлат ба ташаккули инфрасохтори мукаммали мухандисй, наклиётй, ичтимой, инноватсионй ва дигар инфрасохтор мусоидат мекунад;
- давлат бо истифода аз усулу воситахои гуногун мухити институтсионалии инноватсияро ташкил медихад;
Яке аз роххои баланд бардоштани самарабахшии рушди МОИ ин вусъатдихии микёси МОИ "Сугд" чорй намудани имтиёзхо барои сармоягузорони хоричй ва дохилй бо максади бунёди кластери ягонаи содирот мебошад, ки барои рушди фуруши молхои истехсоли мусоидат менамояд.
Имруз МОИ "Сугд" барои бунёди инфраструктураи истехсолию ичтимой ба маблагхои калон ниёз доранд. Ин маблагхо аз чунин манбаъхо метавонанд сафарбар шаванд:
1. Маблагчудокунй аз бучети давлатй;
2. Маблагчудокунй аз бучетхои махаллй;
3. Кдрзхои бонкхои тичоратй ;
4. Маблагхои сохибкорон;
5. Сармоягузории хоричй;
6. Дигар манбаъхои маблаггузорй.
Роххои дастгирии давлатии рушди МОИ, пеш аз хама, дастгирии молиявй, яъне маблаггузорихо аз хисоби барномахои давлатии дастгирй ва рушди сохибкории хурду миёна, пешниход намудани имтиёзхои андозй ба корхонахои хурд, карзхои имтиёзнок ва сугуртакунии субъектхои сохибкории хурд, дар асоси озмун ба корхонахои хурд пешниход намудани фармоишоти давлатй доир ба истехсол ва коркарди навъхои гуногуни махсулот ва кору хизматрасонихо ва гайра ба хисоб меравад.
Дамзамон хулоса баровардан мумкин аст ки танзим ва дастгирии давлатии фуруши молхои МОИ имконият медихад, ки мушкилотхои мавчудаи минтакахои чумхурй, аз чумла дар МОИ "Сугд" хусусан дар самти рушди сохахои коркарди ашёи хоми махаллй ва истехсоли махсулоти нихой, кам кардани вобастагй аз махсулоти воридотии асосии ниёзи мардум, таъмини болоравии истехсоли махсулоти содиротй ва воридотивазкунанда тавассути андешидани тадбирхои иловагй дар самтхои пешниходи механизми самараноки дастгирии давлатй ва хавасмандгардонии истехсолкунандагон ва содиркунандагони молхои ватанй, васеъ кардани долонхои байналмилалии коммуникатсионй, наклиётй, мусоидат ба содиркунандагону сармоягузорони эхтимолй, рушди хамкорй, истифодаи самароноки сарватхои табий, бунёди корхонахои саноатй, ташкили чойхои нави корй ва бо кормандони баландихтисос таъмин намудани минтакахои озоди иктисодии кишвар хал карда шаванд.
Тахлили МОИ "Сугд" нишон медихад, ки дастгирии давлатй омили асосии муваффакияти фуруши молхои дар минтака истехсолшуда мебошад. Низомхои имтиезноки андоз, расмиети соддакардашудаи гумрукй, дастрасй ба маблаггузорй ва инфрасохтор содиротро хавасманд мекунанд ва сармоягузориро чалб мекунанд. Аммо, барои баланд бардоштани самаранокй, системаи танзимро такмил додан лозим аст. Ин фарохам овардани шароити мусоид барои сармоягузорй, такмил додани таъминоти иттилоотй, хамохангсозии байни сохторхои давлатй ва пурзур кардани назорати истифодаи имтиезхоро дар бар мегирад.
Аз ин ру тахлили фаъолияти МОИ "Сугд" имконият медихад, ки мавриди накши танзими давлатй ва дастгирй дар фуруши бомуваффакияти молхои дар минтака истехсолшуда як катор хулосахо бароварда шаванд, аз чумла,
Аввалан, речахои имтиезноки андоз, расмиети соддакардашудаи гумрукй, дастрасй ба маблаггузорй ва инфрасохтор дар хавасмандгардонии содирот ва чалби сармоягузорй ки накши калидй доранд ба низом дароварда шаванд. Аз ин ру, барои баланд бардоштани самаранокии системаи танзим ва дастгирии давлатии МОИ бояд ба ин чанбахои асосй диккат дода шавад.
Дуюм, мувофики максад аст, ки ба механизмхои фарохам овардани шароити мусоид барои чалби сармоягузорй мусоидат карда шуда, системаи таъминоти иттилоотй такмил дода шавад ва
xaмoxaнгсoзии сaмapaбaxши бaйни сoxтopxoи дaвлaтй, ки бapoи рушди МОИ мaсъyлaнд, тaъмин кapдa шaвaд.
Сеюм, нaзopaти истифoдaи имтиёзхои дoдaшyдa бояд тaквият дoдa шaвaд, то сyиистифoдa aß онхо пешгирй кapдa шaвaд вa истифoдaи бештapи зaxиpaxoи дaвлaтй тaъмин кapдa шaвaд.
Taтбики ин тaдбиpxo нa тaнxo имкон медивдд, ки рушди МОИ "Сугд" - ро сypъaт бaxшaд, бaлки бapoи
фуруши бoмyвaффaкияти молхои дap дигap миш^к^ои озоди иктисодии Чумхурии ^^кистен истеxсoлшyдa зaминa фapoxaм oвapдa шyдa, 6a рушди устувори иктисоди миллй вa бaлaнд бapдoштaни paкoбaтпaзиpии он дap apсaи бaйнaлмилaлй мyсoидaт кapдa шaвaд.
АДАБИЁТ
1. Бapнoмaи миёнaмyxдaти рушди Чумхурии Toчикистoн бapoи солхои 2021-2025. Дyшaнбе - 2021, сax.156-164.
2. Kейнс Дж.М. Общaя теория зaнятoсти, пpoцентa и денег: избpaнные произведения// Пер. с aнгл. Дж. М. Kейнс. - Мoсквa: «Экономика», 1983. - С.98.)
3. Hизoмнoмa «Дap бopaи минтaкaxoи озоди иктисодй дap Чумхурии ^^кистен» aз 05.12.2005, № 191;
4. Низомномадои мини^^ои озоди иктисодии «Сугд» вa «Шнч» бо вдрорхои Мaчлиси нaмoяндaroни Мaчлиси Олии Чумхурии ^^кистен №1146 вa 1147 as 29.10.2008;
5. Рayфи А. Koнкypентнaя экoнoмикa [Tекст] / А. Рayфи / Под общ. ред.
дoктopa экoнoмическиx нayк, пpoфессopa О.Б. Бoбoевa - Дyшaнбе: Дониш, 2014. - 608 с.
6. Стpaтегияи миллии рушди Чумхурии ^^кистен бapoи дaвpaи то соли 2030. Дyшaнбе, 2016.
7. Конуни Чумхурии ^^кистен <^ap бopaи мини^^ои озоди иктисоди дap Чумхурии ToTHEHGroR» Дyшaнбе, 25 мapти соли 2011, № 700.
8. Кapopи Xyкyмaти Чумхурии ^^кистен «^ap бopaи тaъсиси миши^^ои озоди иктисодии «Пaнч» вa «Сугд» aa 02.05.2008, №227// http://www.jumhuriyat.tj;
9. Кapopи Xyкyмaти Чумхурии ^^кистен «Дap бopaи тaъсиси Шурои нозирон оид бa мaсъaлaxoи мини^^ои озоди иктисодй дap Чумхурии ^^кистен» №664, 30 декaбpи соли 2014 мебoшaнд.
10. X,aкимзoдa Aбдypax,мoн, Рaчaбoв Кaюмчoн Кyдpaтyллoевич. Мини^^ои озоди иктисодй. ^тоби тaълимй бapoи донишчуёни мaктaбxoи олии сaмти иктисод. - Дyшaнбе: «Ирфон», 2010. - 491 сад.
11. Холбобоев, Ф. С. Сapмoягyзopй - адмчун омили aсoсии рушди устувори иктисоди миллй / Ф. С. Холбобоев // Иктисодиёти ^^кистен. - 2023. - No. 4. - P. 23-31. - EDN KTCIJU.
Ma^^yMOT дaр 6o|)aii муaллифон:
Холбобоев Фaйзyллo Сaмaдoвич - нoмзaди илмхои иктисодй, xoдими пешбapи илмии Институти иктисод вa демoгpaфияи ДДTT. Пoчтaи электронй: [email protected]
LUa|)a(|xma MaxiHa Ч,yнaйдyллoевнa - унвончуи кaфедpaи иктисод вa менечменти Донишгохи теxнoлoгии ^^кистен (ДГГ), 734061, СypoFa: Дyшaнбе, к. H.Кapaбoевa, 63/3. тел: +992905405515
Шaрaфoв Му^^улло Абдуллоевич - нoмзaди илмхои иктисодй, paиси Aссoтсиaтсияи бонкхои ^^кистен. Tел. (+992) 91584 55 55. E-mail: [email protected]
Сведение об aB^pax:
Холбобоев Фaйзyллo Сaмaдoвич - кaндидaт экoнoмическиx нayк, ведущий гаучный сотрудник Инститyтa экономики и демoгpaфии HAHT. E-mail: [email protected]
Шapaфoвa MaxiHa Джyнaйдyллoевнa - сoискaтель кaфедpы экономики и yпpaвления Tеxнoлoгическoгo yнивеpситетa Taджикистaнa (TyT),734061, Адрес: г. Дyшaнбе, ул. Н. Kapaбaевa, 63/3. тел: +992905405515
Шapaфoв Джyнaйдyллo Абдуллоевич - кaндидaт экoнoмическиx нayк, Пpедседaтель Aссoциaции бaнкoв Taджикистaнa. Tел.(+992) 91584 55 55. E-mail: [email protected]
Information about the authors:
Kholboboev Faizullo Samadovich - candidate of economic sciences, leading researcher of the Institute of Economics and Demography of the National Academy of Sciences of Tajikistan. E-mail: [email protected]
Sharafova Makhina Dzhunaydulloevna - applicant of the Department of Economics and Management of the Technological University of Tajikistan (TUT), 734061, Address: Dushanbe, N. Karabaev St., 63/3. Tel: +992905405515
Sharafov Dzhunaydullo Abdulloevich - candidate of economic sciences, Chairman of the Association of Banks of Tajikistan. Tel. (+992) 91584 55 55. E-mail: [email protected]