CC BY
07. Хукматов Д.Ч,. Рушди низоми назорати дохили дар раванди идоракунии фаъолияти корхонадои кишоварзй (дар мисоли Чумхурии Точикистон): диссертатсия барои дарёфти дарачаи илмии номзади илмдои иктисодй: 08.00.08. - Душанбе, 2023. - 214 с.
8. https://rg.tj (санаи мурочиат:09.04.2024)
Маълумот дар бораи муаллиф:
Аюбова Фарида Азимчоновна - унвончуй, омузгори калони кафедраи молия ва карзи Донишкадаи политехникии Днишгоди техникии Точикистон ба номи академик М.С.Осимй дар ш. Хучанд, Сурога: 735700, Чумхурии Точикистон, ш. Хучанд, кучаи И.Сомонй, 226. E-таИ: [email protected], Тел.: (+992) 92 7000564.
Информация об авторе :
Аюбова Фарида Азимджоновна - соискатель, старший предподавател кафедры финансы и кредит, Худжандский политехнический институт Таджикского технического университета имени академика М.С. Осими. Адрес: 735700, Республика Таджикистан, г. Худжанд, ул. И. Сомони, 226. E-mail: farida. com@mail. ru
Information about the authors
Ayubova Farida Azimjonovna - applicant, senior teacher of the Department of Finance and Credit, Khujand Polytechnic Institute of the Tajik Technical University named after academician M.S. Osimi. Address: 735700, Republic of Tajikistan, Khujand, st. I. Somoni, 226. E-mail: farida. com@mail. ru
УДК: 631.16
ШАКЛ ВА УСУЛХОИ ТАКМИЛИ ШАРИКИИ ДАВЛАТ ВА БАХШИ ХУСУСЙ
Нуров Нусратулло Кудратуллоевич
Аннотатсия. Дар мацола таъсири рушди бизнес ва шарикии давлат ва бахши хусусии ба рушди ицтимой-ицтисодй баррасй гардидааст. Цайд карда шудааст, ки рушди уамкориуои давлатию хусусй яке аз масъалауои мууимтарини давраи уозираи рушди ицтисодиву ицтимоии Цумуурии Тоцикистон ба уисоб меравад. Дар асоси таулили маводуои илмию оморй нишон дода шудааст, ки дар шароити имрузаи ицтисоди бозорй истифодаи шаклу усулуои уамкориуои байни давлат ва бахши хусусй сол то сол бо суръати баландтар рушд ёфта истодааст. Шумораи корхонауои истеусолй ва махсусан корхонауое, ки ба бахши хусусй таалуц доранд зиёд шуда истодааст. Асоснок карда шудааст, ки яке аз омилуои калидии рушди ицтимоию ицтисодй ва уалли масъалауое, ки ба инфрасохтори ицтимой дахл доранд тавассути шарикии давлат ва бахши хусусй бартараф хоуанд шуд.
Калидвожщо: шарики давлатй, шарики хусусй, шарикии давлат ва бахши хусусй, ицтисодиёт, соуибкорй, рушди ицтисодй, истеусолот, самаранокй, рацобат, моликият.
Барои ицтибос: Нуров, Н.Ц. Шакл ва усулуои такмили шарикии давлат ва бахши хусусй / Н.Ц. Нуров // Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 2 (41). -С. 110-117.
ФОРМЫ И МЕТОДЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ГОСУДАРСТВЕННОГО И ЧАСТНОГО ПАРТНЕРСТВА
Нуров Нусратулло Кудратуллоевич
Аннотация. В статье рассматривается влияние развития бизнеса и государственно-частного партнерства на экономическое и социальное развитие. Отмечается, что развитие государственно -частного сотрудничества является одним из важнейших вопросов современного экономического и социального развития Республики Таджикистан. На основе анализа научно-статистических материалов показано, что в современных условиях рыночной экономики использование форм и методов сотрудничества государства и частного сектора с каждым годом развивается все более высокими темпами. Увеличивается число производственных предприятий, особенно принадлежащих частному сектору. Обосновано, что одним из ключевых факторов социально-экономического развития и решения вопросов, связанных с социальной инфраструктурой, будет преодоление на основе государственно-частного партнерства.
Ключевые слова: государственный партнер, частный партнер, государственно-частное партнерство, экономика, предпринимательство, экономическое развитие, производство, эффективность, конкуренция, собственность.
FORM AND METHODS OF IMPROVING PUBLIC AND PRIVATE PARTNERSHIP
Nurov Nusratullo Kudratulloevich
Annotation. The article examines the impact of business development and public-private partnerships on economic and social development. It is noted that the development ofpublic-private cooperation is one of the most important issues in the modern economic and social development of the Republic of Tajikistan. Based on the analysis of scientific and statistical materials, it is shown that in modern conditions of a market economy, the use of forms and methods of cooperation between the state and the private sector is developing at an increasingly rapid pace every year. The number of manufacturing enterprises, especially those owned by the private sector, is increasing. It is substantiated that one of the key factors in socio-economic development and resolving issues related to social infrastructure will be overcome on the basis of public-private partnership. Keywords: public partner, private partner, public-private partnership, economics, entrepreneurship, economic development, production, efficiency, competition, property.
Гузориши масъала. Яке аз самтхои афзалиятноки татбики сиёсати сармоягузории давлатй ин шарикии давлат ва бахши хусусй мебошад, ки хам дар хуччатхои банакшагирии стратегии дорои хусусияти худудй ва сохавй ва хам дар санадхои меъёрии хукукии алохида тавсия карда мешавад.
Х,амкории имкониятхои давлатй ва бахши хусусй дар шакли шарикии давлат ва бахши хусусй барои баланд бардоштани сифати махсулоти истехсолшаванда ва хизматрасонй дар иктисодиёт шароит фарохам меорад.
Х,авасмандии асосии бахши хусусй барои иштирок дар шарикии давлат ва бахши хусусй ин ба хадди аксар расонидани фоида тавассути баланд бардоштани самаранокии сармоягузорй мебошад. Шарикии давлат ва бахши хусусй ба шарики давлатй имкон медихад, ки бо истифода аз имтиёзхои андозй, бучетй ва маъмурй сармоягузории хусусиро чалб намояд.
Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Дар
давлатхои аз чихати ичтимоию иктисодй тараккикарда рушди хамкорихои бахшхои давлатию хусусй ва накши он дар иктисодиёт ва бахусус дар рушди инфрасохтор сахми калон доранд. Аз ин чихат омузиш ва тахлилу баррасии ин масъала дар шароити имрузаи чахонишавй ва хамгироии Ч,умхурии Точикистон ахамияти калон дорад.
Максади макола - муайян намудани омилхое, ки ба рушди хамкорихои бахшхои давлативу хусусй таъсир мерасонанд, тахлили имкониятхои захирахои бахшхои давлатию хусусй ва истифодаи самараноки онхо чихати рушди ичтимоию иктисодй, мухаё сохтани чойхои корй, чалби захирахои мехнатии кишвар ба истехсолот, таъсири мусбй расонидан ба
масъалаи шугл ва бекорй, асоснок намудани рушди шарикии давлат ва бахши хусусй ва накши он дар иктисодиёт мебошад.
Мухтавои асосии мавод. Рушди хамкорихои бахшхои давлативу хусусй бо якчанд омилхои асосие муайян карда мешавад, ки ба тавсеаи микёс ва шаклхои хамкории давлат ва сохибкорй таъсир мерасонанд.
Аввалан, хамкорихои бахшхои давлативу хусусй яке аз механизмхои иктисоди омехта мебошад, ки барои рушди муносибатхои байни сохибкорй ва давлат имкон медихад.
Дуюм, хамкорихои бахшхои давлативу хусусй имкон медихад, ки захирахои бахши хусусй ба равандхои такрористехсолй дар бахшхо сохахои зери тобеияти макомоти хокимияти давлатй ва махаллй карордошта чалб карда шаванд, инчунин барои баланд бардоштани самаранокии истифодаи маблагхои бучетй ташаббуси бахши хусусй истифода шавад.
Сеюм, муттахид намудани кушишу захирахои бизнес ва давлат дар доираи лоихахои мушаххас афзалиятхои иловагии ракобатии онхоро ба вучуд меорад. Бахши хусусй дар мукоиса бо бахшхои давлатй харакати бештар, суръати баланди кабули карорхо, кобилияти навоварй ва хохиши чустучуи такмили техникй ва технологй барои таъмини ракобатпазириро доро мебошад. Давлат дар навбати худ метавонад тавассути ташкили заминаи устувори меъёрии хукукй, амалй намудани фаъолияти ташкилй, аз чумла хамкорй бо чомеаи шахрвандй, инчунин бо истифода аз фишангхои молиявию иктисодй: субсидияхо, кафолатхо, андозбандии имтиёзнок ва гайра татбики бомуваффакияти лоихахои хамкорихои бахшхои давлатиро таъмин намояд.
Бо дapнaзapдошти омилхои номбapшyдa мо метявонем yмyмaн aфзоиши микёс, рушд вa дивеpсификaтсияи шяклхои шярикии дявлят вя бaxши xyсyсиpо пешгуй нaмоем. Аммо дяр xap як кишвяри ялохидя диншикяи ин рявянд яз сиёсaти дявлят, xоxиши он бярои хямкорй бо сохибкорон дяр чустучуи ризоияти иктисодй вя ичтимой вя мявкеи чомеяи шaxpвaндй вобястя xоxaд буд. Дяр Точикистон 6a фяъолияти бaxши xyсyсй вя някши он дяр рушди иктимоию иктисодй бяхои бaлaнд додя шудя, ин сохя яз тяряфи дявляту хукумят пяйвястя дястгирй меёбяд. Дяр ин xyсyс Асосгузори сулху вяхдяти миллй, Пешвои миллят, Президенти Ч,умхурии Точикистон мухтярям Эмомялй Ряхмон зимни ирояи Пяёми xyд бя Мячлиси Олии мямлякят, ки 23 юми декбри соли 2022 рочеъ бя ин мясъяля чунин иброз доштянд «...бя тяъсиси мячмяяхои сяноятй, пяркхои теxнологй, тяхия вя тятбик нямудяни лоихяхои шярикии дявлят вя бaxши xyсyсй, чорй кapдaни теxнологияxои инновятсионй, истифодяи тячхизоти кяммясряфи бяркй вя чялби боз хям бештяри сярмояи мустяким бояд эътибори aввaлиндapaчa додя шaвaд»[i].
Инкишофи шяклхо, моделхо, меxaнизмxо вя институтхои шярикии дявлят вя бaxши xyсyсй, тяшкили ямялии кор тяшяккули зяминяи мaxсyси конунгузориро тяляб мекуняд. Дяр Ч,умхурии Точикистон меxaнизмxои aмaлигapдонии шярикии дявлят вя бaxши xyсyсиpо Конуни Ч,умхурии Точикистон «Дяр боряи шярикии дявлят вя бaxши xyсyсй» 28- уми декябри соли 2012. №907, Конуни Ч,умхурии Точикистон «Дяр боряи консессияхо» яз 26-уми декябри соли 2011, № 783 бя тянзим медяроряд.
Шярикии дявлят вя бaxши xyсyсй шякли конунян мукярряршудяи хямкории дявлят вя бaxши xyсyсй дяр робитя бя моликияти дaвлaтй вя мяхяллй, инчунин xизмaтpaсониxои яз чониби мякомоти дявлятй вя мяхяллй, муяссисяхо вя коpxонaxо бо мяксяди тятбики лоихяхои яз чихяти ичтимой яхямиятнок ичрошявяндя вя пешниходшявяндя дяр доиряи вясеи сохяхои иктисодиёт мебошяд. Хдр як чунин лоихяи муштяряки бяйни дявлят вя бaxши xyсyсй мувяккятй яст, зеро он чун коидя, бярои як дявряи муяйян вя бярои хялли як мясъяляи мyшaxxaс тяъсис додя мешaвaд.
Расми 1. Та^ияи муаллиф: Омилхр ва хусусият
Шярикии дявлят вя бaxши xyсyсй омилхо вя xyсyсиятxои xоси xyдpо доро мебошяд. Аз он чумля:
1. Бякяйдгирии хукукии шярикии дявлят вя иштирокчиёни бaxши xyсyсй бо созишномяи мaxсyс (созишномя, шяртномя).
Аксяр вякт дявлят хямчун сяняди меъёрй нямуняи чунин шяртномяро нисбят бя сямт вя сохяхои ялохидя тяхия вя тясдик мекуняд, вяле хяр як шяртномя хуччяти мyшaxxaсе мебошяд, ки тявсиф вя xyсyсиятxои xyдpо доряд.
2. Мябляггузории муштяряк дяр сяхмияхои муяйян ё мябляггузории пурря яз чониби бaxши xyсyсии лоихяхои шярикии дявлят вя бaxши xyсyсй. Яке яз омилхои ясосии дявлят бярои рушди шярикии дявлят вя бaxши xyсyсй, чялби зaxиpaxои молиявии бaxши xyсyсй бя инфpaсоxтоpи дявлятй вя мяхяллй мебошяд. Ин имкон медихяд, ки сярбории дявлятро
m хоси шарикии давлат ва бахши хусусй.
кям гардяд, дяр бяробяри ин доиряи xизмaти бaxшxои гуногуни инфpaсоxтоpиpо бя яхолй вясеъ гярдонидя шудя, сифят вя дястрясии онxxоpо бехтяр гардяд.
3. Муносибятхои шяртномявии дярозмуддят. Одятян, хямкорихои бaxшxои дявлятиву xyсyсй бя хялли мясъяляхои стрятегии рушди моликияти дя^ята вя мяхяллй вя xизмaтpaсонии чямъиятй нигяронидя шудяянд. Дям дявлят вя хям бaxши xyсyсй бя муносибятхои дярозмуддяте, ки бя онхо имкон медихянд то сиёсяти иктисодиро бярои дявряи дуру дяроз бунёд кунянд, ояндяро бя някшя гирянд вя дяр фяъолияти xyд бя ухдядорихои дярозмуддяти тяряфяйн тякя кунянд, мянфиятдор мебошянд. Шярикихои стрятегй имкон медихянд, ки хямкорихои бaxшxои дявлятиву xyсyсй хяхто дяр чунин бaxшxои фоидяовяр ё кямфоидяи ичтимой, яз кябили
тандурустй ва маориф бомуваффакият истифода шаванд.
4. Таксимоти хавфхо дар лоихахо байни давлат ва бахши хусусй. Лоихахои хамкорихои бахшхои давлативу хусусй бо гуногунрангй ва сатхи баланди хатархое, ки иштирокчиёни онхо дучор мешаванд, хос мебошанд, ки ташкили схемахои мураккаби таксимкунй, азнавтаксимкунй ва сугуртаи хавфхоро такозо мекунад. Дар мархилаи тахияи лоихахои нодуруст бахо дода шуда, онхо метавонанд дар чараёни татбик окибатхои чиддии манфиро ба вучуд оранд, ки боиси боздоштан, тачдиди сохтор, катъ гардидани амали лоиха, мурофиаи судй ва дигар падидахо гарданд.
5. Гуногунии шаклхои шарикии давлат ва бахши хусусй. Дар чахон то хол таснифоти умумии кабулшудаи шаклхои хамкорихои бахшхои давлативу хусусй вучуд надорад. Дар амалияи хоричй ва ватанй навъхо, намудхо ва шаклхои зиёди шарики мавчуд аст. Меъёрхои вобаста ба ин ё он гурухи сохторй одатан: муносибатхои моликиятдорй (идоракуни, истифода, ихтиёрдорй), шаклхои иштироки давлат, накшахои маблаггузорй ва таксими таваккал ва дигар пахлухо мебошанд.
6. Усулхои навоваронаи идоракунии сохаи истехсолот ва хизматрасонии чамъияти. Дар доираи лоихахои хамкорихои бахшхои давлативу хусусй бахши хусусй тачрибаи муосири ташкилй, дониш ва технологияхои нави идоракуниро ба истехсолот ва пешниходи хизматрасонихои давлатй хамрох месозад.
Тахлили тамоюлхои имрузаи рушди иктисодиёти чахонй нишон медихад, ки бо максади мутобик гардонидани манфиатхо ва ниёзхои ичтимой, иктисодй ва экологии ахолй давлатро зарур аст, ки механизмхо ва шаклхои нави хамкорй бо сохаи сохибкорй чустучу намояд. Дар навбати худ, ин боиси ворид шудани сармояи хусусй ба сохахое мегардад, ки каблан аз хисоби давлат сармоягузорй мешуданд. Тибки маълумоти Бонки сармоягузории Аврупо, дар соли 2022 дар бозори Аврупо арзиши умумии муомилот оид ба лоихахои шарикии давлат ва бахши хусусй 9,8 миллиард евроро ташкил дод, ки нисбат ба соли 2021 (8,4 миллиард евро) 17 фоиз зиёд аст[8].
Дар чараёни ворид шудани сармояи хусусй ба сохахои анъанавии давлатй, ба фикри мо, тагйир ёфтани функсияхои иктисодии давлат, ки бо вусъати амалияи истифодаи механизмхои хусусигардонй алокаманд аст ба амал меояд. Устувории иктисоди диверсификатсионй натичаи робитаи муассири давлат, сохторхои сохибкорй ва институтхои чомеаи шахрвандй мебошад. Аз ин ру, шарикии давлат ва бахши хусусй бояд хамчун механизми ноил шудан ба хадафхои стратегии рушди Чумхурии Точикистон,
минтака ва сохахои он баррасй карда шавад. Бо дарназардошти тачрибаи байналмилалй, мо метавонем бигуем, ки шарикии давлат ва бахши хусусй рохи махсусан мухими халли мушкилоти модернизатсияи бахшхо ва сохахои гуногун мебошад, ки дар Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030 зикр шудааст. Аз чула: Барои таквият додани накши ниходхои хамохангсоз ва масъулияти ичтимоии бизнес дар раванди назорат ва рушди сохахои иктисодиёти миллй тадбирхо оид ба кохиш додани фишори маъмурй ба фаъолияти хочагидорй, кам кардани чузъи коррупсионй, аз чумла дар асоси рушди шарикии давлат ва бахши хусусй баррасй мегарданд[6].
Х,амкории давлат ва бахши хусусй тамоюли муосир дар чахон ва Точикистон мебошад. Давлат метавонад бахши хусусиро ба ичрои вазифахои худ дар ин росто халли вазифахои барои чомае зарурй ва аз чихати ичтимой мухим чалб намояд. Барои зиёд кардани шумораи лоихахои хамкорихои бахшхои давлативу хусусй зарур аст, ки сармоягузорй ба лоиха барои хамаи иштирокчиёни он - давлат, сармоягузор, бахши хусусй самаранок бошад. Барои баланд бардоштани самаранокии идоракунии шарикии давлат ва бахши хусусй воситахои муассир, ки ба самаранокии хамкорихои бахшхои давлативу хусусй таъсир мерасонанд, инчунин усулхо ва моделхои арзёбии самаранокии хамкорихои бахшхои давлативу хусусй заруранд.
Самтхои афзалиятноки рушди хамкорихои бахшхои давлативу хусусй дар Точикистон, инчунин дар хорича аз инхо иборатанд:
✓ алока ва наклиётй;
✓ инфрасохтори истехсолй;
✓ хочагии манзилию коммуналй;
✓ хизматрасонии тиббй ва ичтимой;
✓ илмй-тадкикоти;
✓ инфрасохтори инноватсионй.
Аз сабаби он, ки механизмхои бозорие, ки хамкорихои бахшхои давлативу хусусиро дар Чумхурии Точикистон дарбаргиранда дар мархилаи рушд карор доранд, тахлили тачрибаи хоричии хамкорихои бахшхои давлативу хусусй хамчун механизми пешрафта дар шароити тагйири пайвастаи формасияхои иктисодй мухим аст. Тавре дар боло зикр гардид, хамкорихо байни давлат ва бахши хусусй барои рушди инфрасохтори кишвар хеле мухим мебошад. Дар хама гуна шароит максади асосии давлат баланд бардоштани иктисодиёт ва дарачаи некуахволии ахолй мебошад. Дастгирии фаъолияти сармоягузорй, харочоти максадноки бучет, инчунин чалби маблаггузории гайрибучетй воситаи ноил шудан ба хадафхои иктисодй мебошанд. Х,амкорихои
бахшхои давлативу хусусй, мисли дигар шаклхои созишнома, истифодаи хамаи абзорхои номбаршударо пешбинй мекунанд. Агар ба тачрибаи давлатхои дар ин самт пешрафта ба хусус Федератсияи Руссия назар афканем мебинем, ки сахми сармояи хусуси дар рушди
щтисодию щтимои басо назаррас мебошад. Дар давоми солхои 2019-2023 зиёда аз 3150 шартнома бо хачми умумии маблаггузорй 3066 миллиард рубли русй, аз чумла сармояи хусусй ба маблаги 2231,3 миллиард рубли русй баста шудааст[9].
■ хачми умумии сармоягузорй ■ хачми сармояи хусусй
Расми 2. Тахияи муаллиф. Х,ачми сармоягузорй дар давраи аз соли 2019 то соли 2023.
Тавре аз маълумотхои пешниходшудаи сармоягузорихо дар давраи аз соли 2019 то 2023 айён мегардад хачми сармояи хусусй бисёр хуб ба назар мерасад. махсусан дар соли 2023 дар умум 750 млрд рубли русй бошад аз ин хиссаи бахши хусусй 575 млрд рубли русиро ташкил медихад. Ин аз он далаолат медихад, ки дар шароити имрузаи щтисоди бозори
сахми бахши хусусй дар щтисодиём ва махсусан дар сохаи инфрасохтор бориз мебошад.
Омилхое, ки ба рушди хамкорихои бахшхои давлативу хусусй таъсир мерасонанд мо дар асоси тахлили сарчашмахо ва адабиёти муосири щтисодии чахонй ва ватанй омилхои зеринро муайян намудем, ки рушди шарикии давлат ва бахши хусусиро муайян мекунанд.
'К
о ^
о ^
X
X сЗ
ю
Й ^ я ц
н к
сЗ сЗ Ч К
* &
& сЗ сЗ Н
сЗ Ю
8 О
Институтсионалй
Сало^иятнокй
И^тимой-и^тисодй
Ба рушди ШДБХ таъсири мусбй расонанда
Рушди ШДБХ-ро боздоранда
Расми 3. Омилхои ба шарикии давлат ва бахши хусусй таъсиррасонанда. Та^ияи муаллиф.
Омилхое, ки ба рушди хамкорихои бахшхои давлативу хусусй таъсир мерасонанд, ба се гурухи асосй: институтсионалй, салохиятнокй ва ичтимои-
щтисодй та^сим карда мешаванд. Дар тахкщот хисобкунии сатхи рушди хамкорихои бахшхои давлативу хусусй ба арзёбии се омили асосй асос
ёфтааст: рушди мухити институтсионалй, тачрибаи татбики лоихахои шарикии давлат ва бахши хусусй ва чолибияти сармоягузории минтака.
Омилхои институтсионалй ташаккули заминаи меъёрй-хукукй ва макомоти идоракунии хамкорихои бахшхои давлативу хусусй дар сохторхои давлатй, татбики вазифахои идоракунй аз чониби макомоти идоракунии хамкорихои бахшхои давлативу хусусй нисбат ба лоихахои хамкорихои бахшхои давлативу хусусй (банакшагирй ва пешгуии рушди хамкорихои бахшхои давлативу хусусй, ташкили фаъолияти хамкорихои бахшхои давлативу хусусй аз чониби бахши давлатй, хамохангсозии лоихахои хамкорихои бахшхои давлативу хусусй, мониторинги фаъолият ва натичахои бадастомада, тахлили лоихахо) мебошанд. Дар системаи сохторхои институтсионалй, ки бо модели нави инноватсионии рушди кишвар сохта шудаанд, шарикии давлат ва бахши хусусй накши мухим мебозад[7].
Омилхои салохиятй аз мавчудияти салохият ва тачриба дар татбики лоихахои хамкорихои бахшхои давлативу хусусй дар байни кормандони ташкилотхои бахши давлатй ва хусусй иборат аст;
Омилхои ичтимой-иктисодй бо чолибияти сармоягузорй, иктидори он барои воридшавии сармоягузории бахши хусусй бо максади татбики лоихахои шарикии давлат ва бахши хусусй муайян карда мешавад.
Яке аз вазифахои асосии бахши давлатй баланд бардоштани чолибияти механизмхои хамкорихои бахшхои давлативу хусусй барои сохибкорони хусусй мебошад. Дар асоси тахлили муаллифон аз адабиёти иктисодй ва пешниходи коршиносон, роххои зерини баланд бардоштани хавасмандии бахши хусусй ба хамрох шудан ба хамкорихои бахшхои давлативу хусусй муайян карда мешаванд:
> баланд бардоштани дастрасии бахшхои хусусй барои корхонахои бахши хусусй;
> ташаккули механизмхои рушди хамкорихои бахшхои давлативу хусусй;
> тахияи заминахои меъёрй-хукукй;
> шаффофияти стратегияи давлатй дар сохаи сохибкорй;
> додани ваколатхо оид ба чорй намудани механизмхои бахшхои давлативу хусусй ба сохторхои хукумати минтакавй;
> зиёд намудани салохияти мансабдорони давлатй, ки барои тахия ва татбики лоихахои хамкорихои бахшхои давлативу хусусй масъуланд;
> суботи сиёсй ва хукукй барои нигох доштани самаранокии иктисодии сохибкорй;
> фарохам овардани шароит барои сохибкории хусусй чихати ноил шудан ба даромаднокии хадди
аксар, кафолати бозгашти сармояи гузошташуда дар давраи миёнамухлат ва дарозмуддат;
> додани имтиёзхо: кам кардани меъёри андоз аз даромад бо назардошти шартхои муайян, паст кардани андоз аз арзиши иловашуда, фоизхои имтиёзнок, имтиёзхо барои истифодаи бино;
> васеъ намудани фазои банакшагирии бучет, кам кардани арзиши мол ва хизматрасонихо, вомбаргхои таъиноти махсус, ки аз чониби ширкатхои махсуси молиявии лоиха бароварда мешаванд ва дигар воситахои молиявию карзй.
Роххои баланд бардоштани самаранокии идоракунии шарикии давлат ва бахши хусусй.
Пешниход карда мешавад, ки чузъхои зерин ба сифати унсурхои системаи идоракунии шарикии давлат ва бахши хусусй дохил карда шаванд:
> Стратегияи рушди хамкорихои бахшхои давлативу хусусй;
> Равандхои татбики шарикии давлат ва бахши хусусй;
> Назорати татбики хамкорихои бахшхои давлативу хусусй;
> Назорат ва идоракунии чараёнхои молиявй ва нишондихандахо, назорат ва идоракунии сармоягузорихо дар шарикии давлат ва бахши хусусй.
Тачрибаи гании кишвархои хоричй дар идоракунии самаранокии лоихахои хамкорихои бахшхои давлативу хусусй метавонад дастгирии методологии рушди бозори хамкорихои бахшхои давлативу хусусй дар Точикистон гардад. Умуман, дар асоси тахлили маълумот аз сарчашмахои ватанй ва хоричй тамоюлхои зеринро дар сохаи шарикии давлат ва бахши хусусй муайян кардан мумкин аст:
1. Дар кишвархои аз чихати иктисодй пешрафта, лоихахои хамкорихои бахшхои давлативу хусусй асосан дар сохахои маориф, тандурустй ва хифзи ичтимоии ахолй амалй карда мешаванд. Дар кишвархои ру ба тараккй ва кишвархои иктисоди дар холи гузариш лоихахои шарикии давлат ва бахши хусусй дар сохаи сохтмон ва тачдиди роххо, бандархо ва коммуникатсияхои рохи охан амалй карда мешаванд.
2. Дарачаи рушди шарикии давлат ва бахши хусусй ба хусусияти даврагии рушди иктисодй вобаста аст. Дар мархилахои таназзул ва бухрон накши давлат дар истехсоли махсулоти чамъиятй ва бо кор таъмин намудани ахолй меафзояд. Дар мархилахои эхё ва баркарорсозй, хусусигардонй ва гайританзимкунии дороихо ба амал меоянд.
3. Мувофики маълумоти Бонки чахонй, самаранокии лоихахои хамкорихои бахшхои давлативу хусусй нисбат ба самаранокии лоихахое, ки
танхо бахши давлатй амалй мекунанд зиёд азёбй мегардад.
Тачрибаи чахонй нишон медихад, ки ба сатх ва сифати рушди шарикии давлат ва бахши хусусй мавчудият ва самаранокии системаи идоракунии давлатй таъсири чиддй мерасонад.
Функсияхои давлат аз тахияи сиёсати бахшхои давлативу хусусй, тахияи принсипхо, стратегияхо ва барномахои рушди хамкорихои бахшхои давлативу хусусй иборатанд.
Дар Чумхурии Точикистон, дар шароити модернизатсияи иктисодй, зарурати рушди инноватсия, рафъи камбудихои технологй барои расидан ба сатхи комилан нави халли масъалахои рушди инфрасохтор ба миён омад. Чумхурии Точикистон дар шароити муосири иктисоди бозорй аз талошхое, ки давлат ва бахши хусусиро муттахид мекунанд, пайравй кунад. Дар иктисодиёти як катор мамлакатхои тараккикарда ва ру ба тараккй шакли махсуси хамкории бахши хусусй ва хукумат ба вучуд омадааст. Дар ин замина, мо хамкории давлат ва бахши хусусиро дарк мекунем, ки одатан шарикии давлат ва бахши хусусй номида мешавад. Дар аксар сарчашмахои илмй мафхуми «шарики давлат ва бахши хусусй» (Public-Private Partnership кабул шудааст.
Дар адабиёти иктисодй таърифхои зиёди хамкорихои бахшхои давлативу хусусй мавчуданд. Умумтарини онхо аз чониби Бонки Чахонй пешниход шудааст: шарикии давлат ва бахши хусусй созишномахои байни давлат ва бахши хусусй оид ба истехсол ва пешниходи хизматрасонихои инфрасохторй мебошанд, ки бо максади чалби сармояи иловагй ва мухимтар аз хама, хамчун воситаи баланд бардоштани самаранокии маблаггузории бучет мебошад.
Солхои охир дар иктисоди Точикистон бештар ба механизмхои шарикии давлат ва бахши хусусй хамчун шакли махсуси хамкории бизнес ва давлат дар татбики лоихахои мухимтарини ичтимой-иктисодй таваччухи зиёд зохир карда мешавад. Дар вактхои охир ба омузиши татбики хамкорихои давлат бо бахши хусусй диккати махсус дода мешавад. Дар байни тадкикотхо ба равиши умумии назариявй ва муайян намудани шаклу намудхои оптималии хамкории бизнес ва давлат дар доираи хамкорихои бахшхои давлативу хусусй таваччухи махсус дода мешавад. Дар як тадкикот пеш аз хама ба заминаи назариявй асос ёфта, дар асоси он фарзияхо тахия карда, минбаъд дар доираи мисолхои амалй санчида мешавад.
Шарикии давлат ва бахши хусусй - хамкории шарикони давлатй ва хусусй дар татбики лоихахои сохаи инфрасохтор ва хизматрасонии ичтимой дар
мухлати мукаррарнамудаи созишномаи шарикии давлат ва бахши хусусй мебошад.[2]
Шарикии давлат ва бахши хусусй шакли махсуси хамкории дарозмуддати давлат ва бизнес бо максади татбики лоихахои сармоягузории аз чихати ичтимой ахамиятнок, ки ба рушди инфрасохтори наклиётй, энергетики ва ичтимой нигаронида шудаанд, мебошад.
Яке аз вазифахои асосии бахши давлатй баланд бардоштани чолибияти механизмхои хамкорихои бахшхои давлативу хусусй мебошад. Дар асоси тахлилу омузиш тачрибаи дохилию хоричй омилхое, ки ба баланд бардоштани хавасмандии бахши хусусй ба хамрох шудан ба хамкорихои бахшхои давлативу хусусй таъсири мусбат мерасонанд муайян карда шуданд:
✓ баланд бардоштани дастрасии шарикии давлат ва бахши хусусй барои корхонахои бахши хусусй;
✓ ташаккули механизмхои рушди хамкорихои бахшхои давлативу хусусй;
✓ мукаммалгардонии заминахои меъёрй-хукукй;
✓ шаффофияти стратегияи давлатй дар сохаи сохибкорй;
✓ додани ваколатхо оид ба чорй намудани механизмхои шарикии давлат ва бахши хусусй ба сохторхои хокимияти минтакавй;
✓ баланд бардоштани салохияти мансабдорони давлатй, ки барои тахия ва татбики лоихахои хамкорихои бахшхои давлативу хусусй масъуланд;
✓ суботи сиёсй ва хукукй барои нигох доштани самаранокии иктисодии сохибкорй;
✓ фарохам овардани шароит барои сохибкории хусусй барои ноил шудан ба даромаднокии хадди аксар, кафолат додани бозгашти сармояи гузошташудаи миёнасухлат ва дарозмуддат;
✓ додани имтиёзхо, аз чумла: кам кардани меъёри андоз аз даромад бо назардошти шартхои муайян, паст кардани андоз аз арзиши иловашуда, фоизхои имтиёзноки карзй, имтиёзхо барои истифодаи бинохо ва гайра;
Хулоса. Дар айни замон бисёри давлатхо шарикии давлат ва бахши хусусиро хамчун механизми амалй ва самаронок амалигардонй ва ба истифодадихии лоихахои ичтимой ва инфрасохторй, хизматрасонихои гуногуни чамъияти мехисобанд. Дар ин чо, захирахои шарики хусусй ва сохибкорй, тачрибаи густурда ва хамачонибаи он дар сохтмон ва истифодабарии иншоотхои гуногуни каблан амалишуда дар самаранокии лоихаи оянда накши калидй доранд. Ин махсусан барои Чумхурии Точикистон хело муфид аст зеро, ки дар солхои охир
махдудиятхо ва норасоии маблагхои бучетй ва ниёз ба сармоягузорихои иловаги талабот пайдо шуда истодааст. Ин тамоюлро рохбарони зинахои гуногуни идоракунй, мутахасисони соха ва инчунин бахши
хусусй эътироф ва изхор мекунанд. шарикии давлат ва бахши хусусй ба манфиати мамлакат ва чамъият ба тараккиёти бештар муттасил ва пурмахсули иктисодиёт мусоидат мекунад.
АДАБИЁТ:
1. Паёми Президента Чумхурии Точикистон, Пешвои миллат мухтарам Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумхурй» 23.12.2022
2. Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи шарикии давлат ва бахши хусусй» аз 28 декабри соли 2012, тахти № 907
3. Конуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи консессияхо" (Ахбори Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон, соли 2011, №12, мод. 847;)
4. Конуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи Созишномахо оид ба тадсими махсулот" (Ахбори Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон соли 2007, №3, мод.171, соли 2008, №6, мод.458; Конуни ЧТ аз 01.08.2012с., №887)
5. Конуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи ичораи молиявй (лизинг)" (Ахбори Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон, с. 2003, №4, мод.139).
6. Чернов С. С., Суханов И. С. Вопросы оценки эффективности реализации социально значимых проектов // Бизнес. Образование. Право. Вестник Волгоградского института бизнеса. 2016 № 4 (37). С. 92-97.
7. Устойчивое развитие социально-экономической системы Российской Федерации Симферополь ИТ «АРИАЛ» 2020 http://kafmen.ru /library/conference/2020/ conference_menegement_2020_11_19_materialy.pdf
8. Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон бароидавраи то соли 2030. Душанбе -2016. 121сах
9. https://www01.eib.org/en/
10. https://www.economy.gov.ru/material/file/81ecb4b3ed1952d358c2d3396c21b9fc/reiting_gchp_2023.pdf Маълумот дар бораи маллиф:
Нуров Нусратулло Кудратуллоевич - Донишгохи байналмилалии сайёхй ва сохибкории Точикистон, устоди калони кафедраи идоракунии давлатй ва махаллй.Сурога:734055, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, хиёбони Борбд 48/5 E-mail:[email protected] Тел. 988810148 Сведения об авторе:
Нуров Нусратулло Кудратуллоевич - Международный университет туризма и предпринимательства Таджикистана, старший преподаватель кафедры государственного и местного управления Адрес: 734055, Республика Таджикистан, ш. Душанбе, проспект Борбда 48/5 E-mail: [email protected] Тел.988810148 Information about the author:
Nurov Nusratullo Kudratulloevich - International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan, Senior Lecturer of the Department of State and Local Government Address: 734055, Republic of Tajikistan, sh. Dushanbe, Borbda avenue 48/5 E-mail: [email protected] Tel.988810148_
УДК: 330.4
ТАХЛИЛ ВА ИДОРАКУНИИ ХАВФХ.ОИ МОЛИЯВЙ ДАР ФАЪОЛИЯТИ СОХ,ИБКОРЙ: СТРАТЕГИЯХ,О ВА УСУЛХОИ АСОСЙ
Саъдиев Хумайни Фозилбекович
Аннотатсия. Дар мацола маводцои оид ба цанбацои асосии тацлил ва идоракунии хавфцои молиявй дар фаъолияти социбкорй оварда шудаанд. Мафцуми хавфцои молиявй, намудцо ва оцибатцои эцтимолии социбкорй таваццуци махсус ба стратегияцо ва усулцои идоракунии хавфцои молиявй, аз цабили гуногунрангии цувздон, стресс-санциш ва тацлили сенарияцо баррасй шудаанд. Муаллиф инчунин намунацои истифодаи воситацои молиявиро дар кишварцои гуногун, аз цумла ИМА, Цумцурии Халции Хитой, Цопон, Россия ва Иттицоди Аврупо тацлил намудааст. Дар хулоса тавсияцо барои тацияи стратегияцои самараноки идоракунии хавфцои молиявй дар фаъолияти социбкорй дар асоси тацлили усулцои истифодашуда ва мисолцо аз тацрибаи воцей пешницод карда шудаанд.
Калидвожацо: хавфцои молиявй, фаъолияти социбкорй, сугурта, воситацои молиявй, фьючерс, стрес-санциш, тацлили сенарияцо, гуногунрангии цувздон.
