CC BY
0УДК:338.22
НАКШИ МАБЛАГГУЗОРИИ ДАВЛАТЙ ДАР РУШДИ КОРХОНА^ОИ АЗИМИ ДАВЛАТЙ
Сафарзода М.
Аннотация. Мацола ба нацши маблаггузории давлати дар рушди корхона%ои азими давлати бахшида шудааст. Муаллиф механизм%ои асосии маблаггузории давлатии корхона%ои азими давлатиро барраси кардааст. Дар мацола ба цустуцуи механизм%ои самараноки маблаггузори, ки метавонанд на тан%о фаъолияти устуворро таъмин кунанд, балки рушди он%оро %авасманд кунанд, диццати махсус дода шудааст. Дар хулоса тавсищо оид ба такмили механизм%ои маблаггузории давлати оварда шудаанд.
Калимахри асоси: маблаггузории давлати, корхона%ои азими давлати, маблаггузорй, царз%ои давлати, субсидищо, царз%ои байналмилали.
Барои ицтибос: Сафарзода, М. Нацши маблаггузории давлати дар рушди корхона%ои азими давлати/М. Сафарзода //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 3(42). - С. 380286.
РОЛЬ ГОСУДАРСТВЕННОГО ФИНАНСИРОВАНИЯ В РАЗВИТИИ КРУПНЫХ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ПРЕДПРИЯТИЙ
Сафарзода М.
Аннотация. Статья посвящена роли государственного финансирования в развитии крупных государственных предприятий. Автором рассмотрены основные механизмы государственного финансирования крупных государственных предприятий. В статье особое внимание уделено поиску эффективных механизмов финансирования, способных не только обеспечить устойчивую деятельность, но и стимулировать их развитие. В заключении данны рекомендации по совершенствованию механизмов государственного финансирования.
Ключевые слова: государственное финансирование, крупные государственные предприятия, финансирование, государственные кредиты, субсидии, международные кредиты.
THE ROLE OF PUBLIC FINANCING IN THE DEVELOPMENT OF LARGE STATE-OWNED ENTERPRISES
Safarzoda M.
Annotation. The article is devoted to the role of public financing in the development of large state-owned enterprises. The author considers the main mechanisms of state financing of large state-owned enterprises. The article pays special attention to the search for effective financing mechanisms that can not only ensure sustainable activities, but also stimulate their development. In conclusion, recommendations are given on improving public financing mechanisms.
Keywords: government financing, large state-owned enterprises, financing, government loans, subsidies, international loans.
Гузориши масъала. Корхонахои давлатй дар рушди иктисодиёти мамлакат ва таъмини ракобатпазирии он накши мухимро ишгол менамояд. Бо вучуди ин дар чумхурй як катор мушкилихо дар механизмхои маблаггузории корхонахои давлатй вучуд доранд, ки барои рушди корхонахои давлатй ва рушди иктисодии кишвар дар мачмуъ монеъа шаванд.
Тахлили тах,кикотх,ои охир ва нашриёт. Дар тахияи масъалахои назариявй ва методологии ташаккул ва рушди модели корпоративии бахши давлатй дар байни олимони ватанй сахми назаррас гузоштанд: Чурабаев Г., ^аюмов Н. К., ^аюмова Ф. Г., Мирсаидов А.Б., Шокирова Р.С. ва гайра.
Максади макола. Тахкик намудани механизмхои мавчудаи маблаггузории давлатии корхонахои азими давлатй ва тахияи тавсияхо оид ба такмилдихии он.
Мух,тавои асосии мавод.
Маблаггузории давлатй дар дастгирии корхонахои азими давлатй ва таъмини ракобатпазирии онхо дар бозор накши калидй дорад. Ин корхонахо аксар вакт бозингарони мухим дар иктисоди миллй мебошанд, ки дар сохахои гуногун сахми назаррас мегузоранд ва чойхои зиёди кориро таъмин мекунанд. Аммо, барои он ки онхо бо ширкатхои хусусй ва бозингарони байналмилалй бомуваффакият ракобат кунанд, бояд ба онхо маблаггузории самаранок ва устувор таъмин карда шавад.
Дар чомеаи муосир, бахши давлатй яке аз мухимтарин пайвандхои иктисодиёт ба хисоб меравад, ки хамчун ниходхои асосии идоракунии давлатй ба хисоб меравад ва мачмуи корхонахои ягона, ташкилотхои давлатй, муассисахои моликияти давлатй ё чамъиятхои саххомии чамъиятй бо иштироки давлатй мебошад. [3, С.11].
Дар шароити бозор дар низоми иктисодй корпоратсияхои давлатй хамчун ниходи муосир накши мухим мебозанд. Барои рафъи ходисахои бухронй фарохам овардани шароит ва таъмини рушди устувори иктисодиёти миллй зарур аст. Ба гуфтаи В.В. Курченко ва О.С. Макаренко: "...корпоратсияхои калони давлатй на танхо ба рушди иктисодй мусоидат мекунанд,
балки дар халли бисёр масъалахои ичтимой сахми назаррас мегузоранд" [3, С.12].
Ба акидаи олими ватанй А.Б. Мирсаидов, бахши давлатй ин фаъолиятест, ки танхо дар корпоратсияхои давлатй ва моликияти давлатй гузаронида мешавад. "...Бахши давлатй на танхо моликияти давлатиро, балки бучет ва дигар захирахоеро низ дар бар мегирад, ки давлат хукукхои бевоситаи ихтиёрдорй ва истифода дорад" [6, С.41].
Дар хама гуна низомхои иктисодй яке аз пайвандхои мухимтарин ва унсури чудонашавандаи иктисодиёт бахши давлатй мебошад. Барои тахкими мавкеи иктисодии кишвар ва рушди устувори иктисодиёт, сохибкории давлатй метавонад ба хочагии чахонй мусоидат кунад. Корхонахо ва ташкилотхои бахши хусусй, ки дар сохаи ичтимоию иктисодй наметавонанд хамаи эхтиёчоти чамъиятиро конеъ гардонанд, накши давлатро дар ин раванд ба эътибор мегиранд. Дар холати зарурй чой ва шаклхои мавчудияти бахши давлатии иктисодиётро муайян кардан мумкин аст.
Дар доираи имкониятхои мавчудаи худ бахши давлатй дар сохаи ичтимоию иктисодй як катор вазифахои мухимро барои хавасмандгардонии пешрафти илмй-техникй ичро мекунад. Масалан, вазифахое, ки корхонахо ва ташкилотхои бахши давлатй ичро мекунанд, хамвор кардани таназзули даврй мебошанд. Тавре Макаренко О.С. кайд мекунад, "...корхонахои давлатй, дар фаркият аз корхонахои хусусй, бештар дар сохахои камдаромади иктисодиёт фаъолият мекунанд, ки харочоти зиёди молиявй ва сармоягузориро талаб мекунанд. Бо вучуди ин, рушди ин сохахо барои конеъ гардонидани талаботи чамъиятй ва ноил шудан ба рушди устувори иктисодиёти кишвар дар мачмуъ хеле мухим аст" [5, С.101].
Каюмова Ф.Г. кайд мекунад, ки хама гуна корхонахое, ки хиссаи моликияти давлатй доранд, хамчун субъектхои мустакили бозор баромад карда, мушкилоти зиёди иктисоди миллиро хал мекунанд. Ба акидаи у, "бахши давлатии иктисодиёт барои рушди муносибатхои шарикй шароит
фарохам меорад, ки дар он манфиатх,ои хамаи субъектной бозор ба назар гирифта мешаванд" [7, С.9].
Шокирова Р. С. хулосахои зеринро мебарорад: "...бахши давлатй метавонад тамоми сохахои механизми иктисодии давлатро фаро гирад, аммо илова бар ин, бахши давлатй бояд хамчун хавасмандгардонии сохибкорй бо максади таъмини суботи ичтимоию иктисодй дар дохили давлат баррасй карда шавад" [8, С.118].
Ба акидаи Макаренко О.С. бахши давлатии иктисодиёт хдмаи корхонахо ва ташкилотхои моликияти давлатиро дар бар мегирад, ки маблаггузории онхо аз бучети давлат сурат мегирад [4, С. 69]. Бешубха, давлат яке аз мухимтарин субъектхои иктисодиёт мебошад. Аммо бисёре аз корхонахои давлатй дар шароити бозор дар механизми худмаблаггузорй кор мекунанд ва метавонанд маблагхои бучетиро истифода набаранд.
Давлат бештар маблагхои худро ба сохахои камдаромади иктисодиёт сармоягузорй мекунад. Фаъолияти корхонахои давлатй бо равандхои таксимотй алокаманд аст ва бо сабабхои хусусияти иктисодй, молиявй ва харбй-сиёсй, ки аксар вакт бо хам алокаманд ва хамзамон амал мекунанд, вобаста аст.
Ракобатпазирии корхонахои азими давлатй аз кобилияти онхо барои бомуваффакият ракобат кардан дар бозор бо ширкатхои хусусй ва бозингарони байналмилалй муайян карда мешавад. Дар заминаи корхонахои давлатй,
ракобатпазирй на танхо нишондихандахои молиявй, балки самаранокии идоракунй, иктидори инноватсионй, сифати махсулот ё хидматхо ва чанбахои ичтимой ва экологии фаъолиятро дар бар мегирад. Арзёбии вазъи кунунии ракобатпазирии корхонахои давлатй муносибати хамачониба ва тахлили чанбахо ва нишондихандахои гуногунро талаб мекунад. Ин баходихии нишондихандахои молиявй, аз кабили фоиданокй, даромаднокии дороихо, гардиши сармоя, инчунин баходихии самаранокии идоракунй, сатхи тачхизоти технологй, фаъолияти инноватсионй ва
сатхи каноатмандии муштариёнро дар бар мегирад.
Корхонахои азими давлатй аз ширкатхои гайридавлатй фармоишхои зиёде мегиранд, ки ба сохибкории хусусй бозори васеъ ва кафолатноки фуруши як катор махсулотро таъмин мекунанд, раванди чамъоварии сармояро тавассути таксимоти даромади миллй ба манфиати дигар пайвандхои низоми молиявй хавасманд мекунанд (тавассути нарххои паст ва тарифхои махсулоти давлатй ва нархи баланди махсулоти корхонахои хусусй, ки аз чониби сохторхои давлатй истеъмол карда мешаванд).
Хусусиятхои корхонахои азими давлатй пеш аз хама ба он дахл доранд, ки таъсиси онхо, чун коида, аз чониби давлат маблаггузорй карда мешавад. Давлат ин корхонахоро бо фонди оинномавй таъмин намуда, ба ин васила харочоти марбут ба таъсиси фондхои асосй, ташаккули воситахои гардишро маблаггузорй мекунад, нархи махсулоти ин корхонахоро танзим мекунад, ба онхо дар хусусияти сармоягузорй ва карзй кумак мерасонад. Дар холатхои зарурй, давлат имтиёзхои андозро пешниход мекунад.
Даромади корхонахои азими давлатй манбаи ташаккули фондхои мутамаркази захирахои молиявии давлат, фондхои сохавии маблагхои пулй ва инчунин фондхои пулии ин корхонахо мебошад. ^исми зиёди маблагхо аз онхо ба бучет ва дигар фондхои давлат гирифта мешаванд.
Дар микёси сохавй аз хисоби маблагхои ин корхонахо фонди сармоягузорй ва фонди корхои илмй-тахкикотй ва тачрибавй-конструкторй ва азхудкунии намудхои нави махсулот таъсис дода мешаванд. Корхонахои азими давлатй барои маблаггузории сармоягузорихои асосй, ба гайр аз захирахои худ, метавонанд маблагхои фондхои сармоягузории сохавй, фондхои максадноки давлатй, маблагхои бучетро гиранд.
Дар чадвали поён арзёбии умумии харочоти давлатии баъзе аз кишвархои номбаршуда барои соли 2022 (миллиардхо доллари ИМА) оварда шудааст (чадвали 1.).
Аз руи маълумоти чадвал, метавон хулоса кард, ки ракамхо дар бораи микёси харочоти давлатй дар хар яке аз ин
кишвархо барои барномахо ва ташаббусхои асосй, аз чумла маблаггузории корхонахои давлатй фахмиш медиханд.
Ч,адвали 1. Нишондих,андах,ои харочоти давлатии кишвархои гуногуни чахон барои соли 2022 (млрд. дол. ИМА)
№ Мамлакатхои чахон Харочоти умуми
1 ИМА 6.8 триллион доллар.
2 Иттиходи Аврупо 1.6 триллион евро.
3 Хитой 3.3 триллион юан.
4 Сингапур 88 миллиард доллар.
5 Хиндустон 568 миллиард доллар.
6 Россия 327 миллиард доллар.
7 Точикистон 3.4 миллиард доллар.
Сарчашма: Муаллиф дар асоси маълумотхои расмй тартиб дод [1],[2],[9] Захираи электронй: ://documents 1.worldbank.org/curated/ , санаи мурочиат 15.04.2024.
Ин маълумотхо имкон медиханд, ки принсипхо ва стратегияхои калидиро, ки метавонанд барои баланд бардоштани ракобатпазирии корхонахои давлатй дар кишвархои гуногун татбик карда шаванд, кайд кунем. Далелхои зиёде мавчуданд, ки сармоягузорихои самаранок интихобшуда, арзёбишаванда ва идорашавандаи давлатй ба афзоиш мусоидат мекунанд. Гайр аз таъсири мустаким ба хачми истехсолот, сармоягузорихои давлатй фоидаи сармоягузории хусусиро зиёд мекунанд ва барои истифодаи сармояи хусусй имкониятхои нав фарохам меоранд. Х,ачми сармоягузории давлатй дар Чумхурии Точикистон такрибан 13-15% ММД-ро ташкил медихад, ки ин нишондихандаи бенихоят баланд аз руи стандартхои байналмилалй мебошад.
Бояд кайд кард, ки манбаъхои маблаггузорй дохилй ва хоричй, аз чумла маблагхои карзй, грантхо ва маблагхои бучети давлатй мебошанд. Ба он лоихахои тасдикшудаи маблаггузорй, лоихахои кисман тасдикшуда ва пешниходхои нави грантй ва кумаки техникй, ки барои маблаггузории донорхо/сармоягузорон кушодаанд, дохил мешаванд.
Дар Чумхурии Точикистон яке аз баландтарин хиссаи сармоягузории давлатй нисбат ба ММД дар Осиёи Марказй ба кайд гирифта шудааст. Дар соли 2016, кишвари мо такрибан 15% ММД-ро барои барномахои сармоягузории давлатй сарф кардааст. Дар холе ки ин хисса дар соли 2017 то 12,6% ММД кохиш ёфт, он дар соли 2020 такрибан ба 13,5% расид ва дар ин сатх дар давраи миёнамухлат муътадил мешавад. [9, С. 69].
Х,амин тарик, вазифаи асосй барои ноил шудан ба хадафхои кишвар оид ба рушди устувор, самаранокии истехсолот ва баланд бардоштани сатхи босуръати зиндагии ахолй, авзоиши самаранокии сармоягузорихои давлатй мебошад. Корхонахои давлатй метавонанд аз сарчашмахои гуногун, аз чумла бучетхои давлатй, ташкилотхои карзй, фондхои сармоягузорй ва инчунин сармоягузорони хусусии хоричй маблаггузорй карда мешавад.
Якчанд механизмхои асосии маблаггузории давлатй мавчуданд, ки дар расми 1 нишон дода шудаанд.
Механизмхои асосии маблаггузории давлатии корхонахои азими давлати
Барномахои дастгирии давлатй
-Сармоягузории давлатй;
- Субсидияхо;
- Грантхо;
- Имтиезхои андоз; -Дигар шаклхои кумаки молиявй.
Маблаггузории бучети
^ --
-Маблаггузорй бевосита аз бучети давлатй.
Карзхо ва кафолатхои
давлати
^ ^ -'
- ^арзхои фоизи паст;
- Кафолатхо барои чалби маблаггузорй аз ташкилотхои молиявии хусусй.
Расми 1. Механизмхои асосии маблаггузории давлатии корхонахои азими давлати Сарчашма: тахияи муаллиф.
Механизмхои асосии маблаггузориро дида мебароем:
1. ^арзхо ва кафолатхои давлатй: корхонахои азими давлатй метавонанд тавассути пешниходи карзхои давлатй ё кафолатхо ба маблаггузорй дастрасй пайдо кунанд, ки ин хавфхоро барои карздихандагон кохиш медихад ва дастрасй ба карзхои фоизи камро осон мекунад.
2. Сармоягузории давлатй ва субсидияхои давлатй: Давлат инчунин метавонад маблагхои худро барои рушди корхонахои давлатй сармоягузорй кунад ё ба онхо субсидия ва грантхо барои дастгирии фаъолияти онхо дихад.
3. Сармоягузорй ва шарикии хусусй: корхонахои азими давлатй метавонанд сармояро аз сармоягузорони хусусй чалб кунанд ё бо бахши хусусй барои маблаггузории лоихахо ё барномахои мушаххас хамкорй кунанд.
4. Маблаггузорй ва карзхои байналмилалй: баъзе корхонахои давлатй метавонанд аз ташкилотхои байналмилалии молиявй, аз кабили Хазинаи байналмилалии асъор ё Бонки байналмилалии тачдид ва рушд маблаггузорй ва карз гиранд.
Яке аз механизмхои маблаггузории давлатй дар Чумхурии Точикистон таъмини
кафолатхои давлатй ва карзхо барои рушди сохахои асосии иктисодиёт мебошад. Масалан, Хукумат ба кишоварзй тавассути барномахои субсидияи карз барои кишоварзон ва инчунин кафолатхо барои чалби сармоягузорй ба ин бахш дастгирии молиявй мерасонад.
Илова бар ин, Чумхурии Точикистон барои маблаггузории лоихахои
инфрасохторй ниходхо ва ташкилотхои байналмилалии молиявиро фаъолона чалб менамояд. Масалан, лоихахои сохтмони роххо, иншооти энергетикй ва низомхои хочагии об аксар вакт бо иштироки ташкилотхои карзии байналмилалй, ба монанди Бонки чахонй, Бонки Осиёии Рушд ва гайра маблаггузорй карда мешаванд.
Ин тадбирхои маблаггузории давлатй ба хавасмандгардонии рушди иктисодй, бехтар кардани инфрасохтор ва баланд бардоштани ракобатпазирии иктисодиёти ватанй равона карда шудаанд. Аммо, инчунин бояд ба самаранокии истифодаи ин воситахо ва шаффофият дар таксимоти захирахои давлатй барои таъмини рушди устувори кишвар диккат дода шавад. Х,амаи ин мисолхо гуногунии механизмхои маблаггузории давлатиро, ки кишвархои пешрафта барои дастгирии иктисодиёти худ
ва баланд бардоштани ракобатпазирии сохахо ва корхонахои алохида истифода мебаранд, нишон медиханд.
Чанбаи мухими мусоидат ба рушди корхонахои азими давлатй чустучуи механизмхои самараноки маблаггузорй мебошад, ки метавонанд на танхо фаъолияти устуворро таъмин кунанд, балки рушди онхоро хавасманд кунанд. Тавсияхо оид ба такмил додани механизмхои маблаггузории давлатй:
1.Баланд бардоштани шаффофият ва идоракунй: Рушди механизмхои идоракунй ва назорати харочоти маблагхои давлатй, инчунин таъмини кушодашавй ва шаффофият дар кабули карорхои маблаггузорй.
2. Х,авасмандгардонии сармоягузории хусусй: Фарохам овардани мухити мусоиди сармоягузорй барои сармоягузорони хусусй, аз чумла тавассути бехтар кардани фазои сармоягузорй, кохиш додани монеахои бюрократй ва пешниходи имтиёзхои андоз.
3.Рушди муносибатхои бозорй: хавасмандгардонии ракобат ва рушди механизмхои бозор дар бахши корхонахои давлатй, ки ба истифодаи самараноки захирахо ва баланд бардоштани хосилнокй мусоидат мекунанд.
4.Омузиш ва рушди кадрхо: Сармоягузорй ба омузиш ва рушди кормандони корхонахои давлатй барои баланд бардоштани касбият ва салохияти онхо дар идоракунии молия ва татбики лоихахои инноватсионй.
5. Эчоди хавасмандгардонии
самаранокй: Татбики низоми
хавасмандгардонй дар асоси натичахои корхонахои азими давлатй, аз чумла татбики нишондихандахои асосии самаранокй ва
мукофот барои ноил шудан ба хадафхои стратегй.
6.Х,амкорй бо шарикони байналмилалй: Тахкими хамкорй бо ташкилотхои байналмилалии молиявй ва рушди шарикии байналмилалй барои ба даст овардани захирахои иловагии молиявй ва дастгирии техникй.
7.Мониторинг ва арзебй: Татбики низоми мониторинг ва арзёбии самаранокии механизмхои маблаггузорй бо максади тахлили доимии натичахо ва танзими стратегияхо мувофики шароит ва ниёзхои тагйирёбанда.
Идоракунии самаранок ва мутаносибкунии механизмхои
маблаггузории давлатй дар таъмини рушди устувори корхонахои азими давлатй ва нигох доштани рушди иктисодй накши мухим мебозад. Татбики тавсияхои пешниходшуда имкон медихад, ки самаранокии истифодаи захирахои давлатй баланд бардошта шавад, фазои сармоягузорй бехтар карда шавад ва барои муваффакият ва шукуфоии дарозмуддати корхонахои азими давлатй шароит фарохам оварда шавад.
Тавсияхои дар макола зикршуда оид ба такмил додани механизмхои маблаггузории давлатй кадамхои амалиро барои мутаносибкунии истифодаи захирахо ва хавасмандгардонии рушди иктисодй пешниход мекунанд. Истифодаи ин тавсияхо дар якчоягй бо дарназардошти тачрибаи байналмилалй ба Чумхурии Точикистон имкон медихад, ки корхонахои азими давлатии худро самаранок рушд дода, барои муваффакияти устувор ва дарозмуддати иктисодй шароит фарохам оварад.
АДАБИЁТ
1. Иванов А. "Тенденции государственных расходов в США." Экономический обзор, том 35, № 2, 2023, с. 45-62. https://1economic.ru/lib/112055
2. Иванов С. "Анализ государственных расходов в России." Экономический бюллетень, том 20, № 3, 2023, с. 78-94. https://niei.by/up1oads/fi1es/Ekonomicheskij-Ьш1^еп/Ы и11аеп-3 -2024.pdf
3. Курченков В.В. Преимущества корпоративной модели государственного сектора экономики России [Текст] / В.В., Курченков, О.С. Макаренко // Стратегические
решения и риск-менеджмент. - 2018. - №2 (107) - С. 10-15. [Электронный ресурс] -Режим доступа: URL: https://doi.org/10.17747/2078-8886-2018-2-10-15.
4. Макаренко О.С. Корпоративная модель государственного сектора российской экономики: тенденции и закономерности развития [Текст] / О.С. Макаренко //Вестник Волгоградского государственного университета. Серия 3: Экономика. Экология. 2017. №1 (38).-С. 68-101.
5. Министерство финансов Таджикистана. "Годовой отчет о бюджете." Публикации Министерства финансов, 2023. http://moliya.tj/Documents/Index/56
6. Мирсаидов А.Б. Роль государственного сектора в развитии общественного сектора экономики Республики Таджикистан [Текст] / А.Б. Мирсаидов // Экономика Таджикистана (Международный научный журнал). - Душанбе: ИЭД АН РТ, 2013. - №2,
- С. 31-41.
7. Шокирова Р.С. Пути развития государственного сектора в условиях рыночных отношений Таджикистана [Текст] / Р.С. Шокирова, Ф.Г. Каюмова // Вестник Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики. Серия гуманитарных наук, Худжанд, Июль-сентябрь, 2012, -№3(51). - С.114-121.
8. Каюмова Ф.Г. Накши бахши давлатй дар иктисодиёти трансформатсионии Чумхурии Точикистон [Матн]: автореферати диссертатсия/ Каюмов Ф.Г. - Хучанд, 2013.
- С.9.
9. Захираи электронй: https ://documents 1.worldbank. org/curated/ , санаи мурочиат 15.04.2024.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Сафарзода Мадина - докторанти PhD курси 2-юм аз руйи ихтисоси молияи, кафедраи молияи ДДМИТ. E-mail: [email protected] Тел: (+992)882005988
Сведения об авторе:
Сафарзода Мадина - докторант PhD 2-го курса по специальности финансы, кафедры финансов ТГФЭУ. E-mail: [email protected] Тел: (+992)882005988
Information about the authors:
Safarzoda Madina - doctor PhD majoring in finance at the Department of Finance of TSFEU. E-mail: [email protected] Tel: (+992)882005988 _
