татбики иктидори шахсии онхо шароит фарохам ичроияи давлатро такмил дода, дар фаъолияти он ба оварда, фаъолияти низоми идоракунии макомоти самаранокии бештар ноил гардад.
АДАБИЁТ
1. Конуни Ч,умхурии Точикистон "Дар бораи иттилоот"/ Манбаи электронй / Усули дастрасй: http://ncz.tj/
2. Конуни Ч,умхурии Точикистон «Дар бораи хифзи иттилоот/Манбаи электронй/ Усули дастрасй: http://ncz.tj/
3. Консепсияи хукумати электронй / Манбаи электронй/ Усули дастрасй: http://ncz.tj/
4. Барномаи давлатии рушд ва татбики технологияхои иттилоотию коммуникатсионй / Манбаи электронй/ Усули дастрасй: http://ncz.tj/
5. Стратегияи миллии рушди Ч,умхурии Точикистон барои давраи то соли 2030./ Манбаи электронй/ Усули дастрасй: https://medt.tj/ - 85с.
6. Аврамчикова Н.Т., Иванов Д.С. Ресурсный потенциал региона: структура и эффективность использования//Е-Management. 2022. Т. 5, - № 4. - С. 54-63.
7. Артемьев А.А., Лазарева О.С. Применение геоинформационных систем в современных условиях: основные достоинства и перспективы развития. / Вестник ТвГУ. -2016. -№ 2.С. 231-239
8. Бердзенишвили,С.Г., Попова О.С.. Географические информационные системы и подсистемы // Наука. Техника. Технологии (политехнический вестник). - 2013. - № 3. - С. 17-18.
9. Дупленко А. Г. Этапы и тенденции развития геоинформационных систем // Молодой ученый. — 2015. — №9. — С. 115-117
10. Карпенко, С. А. Геоинформационное обеспечение функции учета объектов территориального управления / С. А. Карпенко // Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского. Серия: География. - 2014 - Т. 22 (61). - № 1. - С. 39-47.
11. ИТ Услуги. Разработка программного обеспечения в Согдийской области и Аутсорсинг центров хранения и обработки данных [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http ://tj.bizorg. su/pendzhikent
12. Самые цифровые страны мира: рейтинг 2020 год [Электронный ресурс] - Режим доступа: https://hbr-russia.ru.Дата доступа- 15.12.2022.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Рахматуллоев Ашрафчон Умедчонович - ассистетни кафедраи молшиносй ва фаъолияти гумрукии Донишкадаи иктисод ва савдои Донишгохи давлатии тичорати Точикистон. Ч,умхурии Точикистон, вилояти Сугд, ш. Хучанд, хиёбони И.Сомонй, 169. E-mail: ashraf [email protected]
Сведения об авторе:
Рахматуллоев Ашрфджон Умеджонович - ассистент кафедры Товароведение и таможенное дело Института экономики и торговля Таджикского государственного университета коммерции. Республика Таджикистан, Согдийская область, г. Худжанд, проспект И.Сомони, 169.E-mail: ashraf [email protected]
Information about the author:
Rahmatulloev Ashrafjon Umedjonovich - assistant of the Department of Commodities and customs activity of the Institute economics and trade University state business of Tajikistan. Republic of Tajikistan, Sughd region, s. Khujand, I. Somoni Avenue, 169.E-mail: ashraf [email protected]
УДК: 336.71
РАВАНДИ ТАТБИКИ РАКАМИКУНОНЙ ДАР ФАЪОЛИЯТИ БОНКХОИ ТИЧОРАТИИ ЧУМ^УРИИ ТОЧДКИСТОН
Абдулхайров Фахриддин Махмадшоевич
Аннотатсия. Дар маколаи мазкур муаллиф яке аз масъалахои бахсталаб ва муосир - тадбики ракамикунонй дар бонкхои тичоратй баррасй ва зери тахкику тахлил карор додаааст. Ракамикунони дар бонкхои тичоратй ин истилохи нав воридшуда дар низоми бонкдории кишвари мо ба хисоб меравад.
Ракамикунонии фаъолияти бонкно имконият мединад, ки барои субъектной низоми бонкй манбаънои нави даромад ба вучуд оянд.
Ворид намудани ракамикунонй ба низоми бонкй, бонкнои тичоратй дар шароити чаннишавй ракамикунонии фаъолияти бонкнои тичоратй барои бунёди низоми ракобатпазири хизматрасонй шароити заруриро таъмин намуда, арзиши адои хизматрасониноро кониш дода, суръати ичрои амалиётноро баланд ва фоидаи бонкро ба сатни максималй мерасонад.
Калидвожахо: бонк, бонки тичоратй, инноватсионй, технологиянои электронй, ракамикунонй, хизматрасонй, мизочон, идоракунии корпоративй, мадел, омил, рушд,
Барои иктибос: Абдулхайров Ф.М. Раванди татбики ракамикунонй дар фаъолияти бонкнои тичоратии Ч,умхурии Точикистон / Ф. М. Абдулхайров // Паёми молия ва иктисод. - 2024. - № 1 (40). - С. 140-149.
ПРОЦЕСС ВНЕДРЕНИЯ ЦИФРОВИЗАЦИИ В ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ КОММЕРЧЕСКИХ БАНКОВ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
Абдулхайров Фахриддин Махмадшоевич
Аннотация. В данной статье автор обсуждает один из самых спорных и современных вопросов -применение цифровизации в коммерческих банках, а также подвергает его исследованию и анализу. Цифровизация в коммерческих банках - новый термин в банковской системе нашей страны. Цифровизация банковской деятельности позволяет создать новые источники доходов субъектов банковской системы.
Внедрение цифровизации в банковскую систему коммерческих банков в условиях кризиса, цифровизация деятельности коммерческих банков обеспечивает необходимые условия для создания конкурентоспособной системы услуг, снижает стоимость оказания услуг, увеличивает скорость операций и максимизирует прибыль банка.
Ключевые слова: банк, коммерческий банк, инновационные, электронные технологии, цифровизация, услуги, клиенты, корпоративное управление, модель, фактор, развитие.
THE PROCESS OF INTRODUCING DIGITALIZATION INTO THE ACTIVITIES OF COMMERCIAL BANKS OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN
Abdulkhairov Fakhriddin Mahmadshoevich
Annotation. In this article, the author discusses one of the most controversial and modern issues - the use of digitalization in commercial banks, and also subjects it to research and analysis. Digitalization in commercial banks is a new term in the banking system of our country. Digitalization of banking activities makes it possible to create new sources of income for subjects of the banking system.
The introduction of digitalization into the banking system of commercial banks in a crisis, digitalization of the activities of commercial banks provides the necessary conditions for creating a competitive system of services, reduces the cost of providing services, increases the speed of operations and maximizes bank profits. Key words: bank, commercial bank, innovative, electronic technologies, digitalization, services, clients, corporate governance, model, factor, development
Гузориши масъала. Вокеан, дар амалияи имрузаи фаъолияти бонкнои тичоратй раванди баландсуръати ракамикунонии хизматрасонинои бонкй яке аз афзалиятнои ракобатй мебошад. Ронандозии технологиями ракамй ва дар ин асос, танлили начми нисбатан калони иттилоот имконият мединад, то чидати руи кор овардани хадамоти комилан нави бонкй шароити мусоид фаронам оварда шавад. Дар шароити чаннишавй ракамикунонии фаъолияти бонкнои тичоратй барои бунёди низоми ракобатпазири хизматрасонй шароити заруриро
таъмин намуда, арзиши адои хизматрасониноро кониш дода, суръати ичрои амалиётноро баланд ва фоидаи бонкро ба сатни максималй мерасонад. Ба акидаи баъзе аз танлилгарони сонаи бонкй дар шароити ракамикунонй яке аз омилнои манфии ба сатни ракобатпазирии бонкнои тичоратй таъсиррасон харочоти калони бадастории воситанои нави ракамй ва хатарнои марбут ба чорй намудани онно мебошад [1, с.350-360].
Тахлили тадкикотхои охир ва нашрияхо.
Раванди татбики ракамикунонй дар фаъолияти
бонкнои тичоратии Ч,умхурии Точикистон дар корнои илмй-танкикотии иктисодчиёни ватанй: Хайрзода ШД., Дикматов У.С., Саидов Р.Н. ва олимони хоричй, аз чумла дар таълифоти илмии Алленых М.А., Белоусова Е.М. мавриди танкику баррасй карор гирифтаанд.
Максади макола. Бонкнои тичоратй бояд хизматрасониноро бо истифодаи технологиянои фаъолтарини ракамй ронандозй намоянд.
Таъмини мутакобилаи муштараки воситанои ракамй ва фаъолият дар налли масъаланои инфрасохтори технологиянои коммуникатсионй ва истифодаи фаъоли инфрасохтори молиявй ва ракамй дар сонаи саводнокии молиявй, ташкили корнои навасмандгардонй барои ракамикунонии
хизматрасонинои молиявй.
Пешниноди маводи асоси. Ракамикунонии фаъолияти бонкно имконият мединад, ки барои субъектнои низоми бонкй манбаънои нави даромад ба вучуд оянд. Ракамикунонй самти фаъолияти афзалиятноки бонкро муайян менамояд, аз ин ру, муассистанои бонкии Ч,умнурии Точикистонро зарур аст, ки дар стратегияи рушди худ раванди ракамикунониро ба инобат гиранд. Аз нигони мо, Бонки миллии Точикистон намчун макомоти ваколатдор бояд чинати тезонидани раванди ракамикунонии бонкнои тичоратии кишвар аз тарики дастгирии молиявии IT-инфрасохтори низоми бонкй, бизнес-инкубаторно ва ширкатнои мустакили коркардкунандаи технологиянои муосири
инноватсионй мусоидат намояд [2, с.44].
Дар шароите, ки субъектнои низоми гайрибонкй хизматрасонинои молиявиро бо истифодаи усулнои муосири инноватсионй ичро менамоянд, барои бонкнои тичоратй то андозае монеа эчод мекунанд. Дар натича, даромаднокии хизматрасонинои бонкнои тичоратй кониш меёбад, ки нолати мазкур мушкилоти дарёфти сарчашманои нави ташаккулёбии даромадро пеш меорад. Бо назардошти вазъияти чойдошта бонкнои тичоратиро зарур аст, ки аз тарики пешниноди хизматрасонинои ракамии баландсифати муносиб, кулай ва дастрас талаботи муштариёнро конеъ намуда, мавкеи худро дар бозори молиявй устувор нигон дорад.
Дар шароити гузариш ба муносибатнои нави иктисоди бозорй бе технологиянои инноватсионии муосир фаъолият кардани бонкно, ташкилотно ва корхонано гайриимкон аст, чунки солнои охир истифодаи васеи воситанои хизматрасонй ва технологиянои муосири пардохт, аз чумла бонкдории мобилй, интернет-бонкинг, QR кодно ва интиколи электронии маблагно дастрасиро ба хизматрасонинои бонкй бентар кардааст.
Масъалаи ракамикунонй дар иктисодиёти чанони муосир, махсусан дар бонкнои тичоратй яке аз
масъаланои мубрам ба нисоб меравад. Дар масъалаи ракамикунонии сонаи бонкдорй - Асосгузори сулху вахдати миллй-Пешвои миллат, Президенти Ч,умхурии Точикистон мунтарам Эмомалй Ранмон дар Паёми худ таъкид намуданд, ки "Бонки миллиро зарур аст, ки дар якчоягй бо Вазорати молия ва дигар вазорату идоранои дахлдор чинати тавсеаи бахши молиявй фарогирй дар кишвар, рушди шабакаи хизматрасонинои молиявии ракамй, таъмини гуногунии хизматрасонинои молиявй, нифзи нукукнои истифодабарандагони хизматрасонинои молиявй ва андешидани тадбирно чинати баланд бардоштани дониши молиявии онно корнои назарас намоянд [10]". Дар тамоми сонанои наётии имрузаи кишвар низоми ракамикунонй чараён дорад ва таъмини сифати кори низоми мазкур аз андешидани чоранои зерин вобаста мебошад: ✓ Осон намудани наёти муштариён тавассути пешниноди хизматрасонинои инноватсионй ва ракамии бонкй;
✓ ронандозии технологиянои молиявй ва пешниноди мансулоти инноватсионй ба сонибкории хурду миёна ва анолй дар намаи минтаканои кишвар;
✓ пайдо кардани мавкеъ дар бозорнои дохилй ва чанонй;
✓ баланд бардоштани носилнокии меннат;
✓ баланд бардоштани ракобатпазирии иктисодиёт;
✓ таъсиси чойнои нави корй;
✓ паст кардани сатни амалнои коррупсионй.
Дар ин давра ракамикунонии низоми бонкй дар тания ва татбики замиманои электронии пардохт, аз чониби Ч,СЧ «Алиф Бонк» дар мавкеи пешсаф карор дорад. Низоми пардохтии Ч,СК "Бонки Эсхата", БДА ЧТ "Амонатбонк" ва Ч,СП "Душанбе Сити Бонк", имкони пардохтнои гайринакдй дар магозано ва бозорно, дар низоми пардохти пули коммуналй, бар гардонидани карзно бо тарики POS-терминално, QR-рамз, ва интиколи маблагно дар дохил ва хоричй кишварро васеъ мекунад. Ч,орй намудани интернет-банкинг ба сонибкорон имкон дод, ки харочоти молиявй ва вакти истифодаи хизматрасонинои бонкиро кам кунанд. Вобаста ба ин, андешидани тадбирное зарур аст, ки рушди низоми ракамиро дар кишвар таквият бахшад, зеро ракамикунонии нар як бахши иктисодиёт ва дар мачмуъ кишвар ба як падидаи ногузир табдил ёфта истодааст. Барои боз нам таквият бахшидани рушди иктисодиёти ракамй, ба инобат гирифтани чинатнои зеринро зарур мешуморем:
✓ баланд бардоштани сатни саводнокии ракамии анолй. Рочеъ ба ин масъала, иктисодчии ватанй Саидов Р.Н. дар яке аз маколанои илмии худ кайд менамояд, ки нар чй бештар сафарбар намудани маблагнои озоди анолй ба бонкнои тичоратй дар намуди депозитно боиси ташаккули даромади иловагии мардум мегардад. Аммо аз нигони
мyxaкик ч^ати таъмини чунин шароит баландбардории фaрxaнги молиявии адолй зaрyр мебошад [7, с.128];
✓ рушди инфрасохтори ракамй;
✓ тайёр нaмyдaни мyтaxaссисони касбй дар œxan иттиллотии муосир;
✓ баланд бардоштани сaтxи огоxии адолй аз низоми ракамй тавассути роxaндозии корxои фaxмондaдиxй ва гузаронидани семинaрxо дар сам^ои муайян;
✓ устувории соxторxои корпоративй ва чиxaтxои муждм.
Зикр кардан ба маврид аст, ки ракамикунонй дар чадони муосир яке аз омилxои асосии рушди иктисоди чадонй мебошад. Инчунин, ро^ои нави рушдро кушода, ба ин васила гузариши бахши бонкии иктисодиётро ба сат^ нав таъмин намуда истодааст. Олимон ва коршиносони œxa итминони комил доранд, ки ояндаи рушди иктисоди миллй ва чaxонй аз низоми бонкдории ракамй вобаста мебошад.
Теxнологияxои электронй дар бахши бонкй босуръат рушд карда истодааст ва бозори умумии молиявй тадричан ба меъёри хизматрасонии фосилавй мегузарад. Ба зудй дидан мумкин аст, ки чй гуна ин теxнологияxо накши худи бон^оро тагйир медиxaнд, о^оро бештар мобилй мегардонанд ва инчунин, ба бозор мизочони комилан навро меоранд. Дар айни замон, кариб xaр як бонки Точикистон барномаи мобилии худро дорад, ки барои xaлли вaзифaxои xaррyзaи муштариёнаш хизмат мерасонад. Дар замони муосир тaxияи зaмимaxои мобилй хеле зиёд гардидааст. Дама бон^ои мобилй дорои вaзифaxои асосй барои анчом додани пaрдоxтxои асосй ва интиколй мебошанд. Дар сол сaтxи рушди бонки ракамй афзоиш ёфта, шумораи xизмaтрaсониxо аз чониби бонк пешниxодшaвaндa меафзояд. Доло дар бозори зaмимaxои мобилй на xa^m мушкилоти муайян, балки иттилооте, ки корбарон мегиранд ва чй гуна о^о метавонанд онро истифода ва назорат кунанд, мyxимтaр мешавад.
Яке аз мушкилоти асосии имруза саводи молиявй надоштани баъзе аз афроди чоомеа мебошад, ки боиси нобоварии пурраи шажрвандон (хусусан миёнасолон ва калонсол) ба теxнологияxои молиявии
ракамй зоxир мегардад. Бонкxои xозирa дар самти таълими молиявй ва саводнокии молиявй нисбатан фаъолона кор мекунанд. Ч,орй намудани теxнологияxои ракамй имкон мед^ад, ки харочоти амалиётй оптималй ва ба таври назаррас кожиш дода шавад. Аз ин ру, тaшкилотxои карзй омили пaxншaвии минбаъдаи ракамй мегарданд. Теxнологияxои муосири IT ба бон^ои тичоратй имкон медиxaнд, ки онxо бaртaриxои зиёд ба даст оранд ва дар бозори xизмaтрaсониxои молиявй сатжи ракобатпазирии худро баланд бардоранд. Дар чунин шароит амалкарди низоми xизмaтрaсониxои молиявии ракамй xaмчyн фазои ягонае, ки тичорати бонкй ва мyxити ракамиро мух^ед мекунад, мубрам арзёбй мегардад [3, с. 61-б3].
Ракамикунонии бонкй як кадами мyxим дар рушди иктисодиёти миллй ва чaxонй гардидаст. Тaшкилотxои карзй теxнологияxои ракамиро дар фаъолияти худ чорй намуда, ба о^о имкон медиxaнд, ки муваффак ва ракобатпазир бошанд. Дар бахши бонкй xaнгоми тaбдилдиxии низоми хизматрасонии ракамй вазифаи аввалиндарача бояд татбики амнияти иктисодй ва иттилоотй бошад, зеро плaтформaxои гуногуни электронй ба мужити xaмлaxои киберй табдил меёбанд.
Дар шароити кунунии рушди имкониятxои инноватсионй xизмaтрaсониxои ракамии аз чониби бонкxои тичоратй анчомдодашуда xaм ба манфиати мизочон ва xaм ба фоидаи бон^о мебошад (Ниг. ба расми 1.).
Тавре аз маълумоти расми 1 бар меояд, ки низоми xизмaтрaсониxои ракамии бонкй барои манфиати бон^о ва мизочон имкон медиxaнд, ки раванди ташаккули пойго^ муштариёнро суръат бахшад. Зеро самаранокй ва ракобатпазирии фаъолияти бонкй мaxз аз xaмин рaвaндxо ва пешниxоди босифати хадамот аз чониби муштариёни онxо тавассути кaнaлxои ракамй ва xизмaтрaсониxои нав вобаста мебошад.
Тaxaвyллоти xизмaтрaсониxои бонкй дар микёси чaxонй якчанд мaрxилaxоро паси сар кард, ки ба гузариш ба модели ракамии бонкй мусоидат намуд (расми 2.).
Афзоиши ба даст оваpдани мизочон ва афзоиши даpомади фуруши байнисох,авй
Шаpти заpypии ра;обати муваффа; бо ширкатх,ои IT
Самаpанокии мyаccиp баpои баланд баpдоштани самимият ва нигохдории муштариён
И
Восита барои арзёбии да;и;и хавфи ;арзй ва х,адафи фуруш
XZ
Афзоиши истифодаи филиалнои савдои чакана дар бахши гайримолиявй
Афзоиши ра;обат байни бонкх,о ва байни бонкх,ои IT
Барох,атй ва сарфаи ва;т барои х,алли бисёр мушкилот бо истифодаи Open API
Хамгирои байни ми;дори сершумори алох,идаи бонкх,о ва мизочон
AZ
Тахдили тачрибаи муштариён бо истифода аз пешних,одх,ои фардии IT
Амалиёти бонкии арзонтар ва тезтар тавассути истифодаи IT
Расми 1.- Афзалиятнои татбики низоми хизматрасонии ракамй барои мизочон ва бонкно. Сарчашма: Танияи мyaдлиф дар асоси танкикоти гyзaронидaшyдa.
1 -ч Модели анъанавй хдмкории байни кормандони бонк ва муштарй дар идораи бонк дар бар мегирад
2 > Мадели гузаранда, ки ба ташаккули рох,и дурусти хичмятпягпнии понкй мутипят мекл/нятт N
Мадели ра;амй ва бех,тар кардани рохи мавчудаи коммуникатсия нигаронида шудааст
3
Расми 2.- Мадели хизматрасонии бонкй
Сарчашма: Тадияи муаллиф дар асоси тадкикоти гузаронидашуда.
Гузариш ба модели анъанавии хизматрасонии бонки то соли 1920 сурат гирифт.Баъд модели гузариши хизматрасонии бонкй ба вучуд омад, ки аз соли 1920 то соли 2006 давом кард. Аз соли 2006 вучуд дорад гузаштан ба модели ракамии хизматрасонидои бонкй амалй карда шуд. Ин гузариш асосан бо ракамикунонии иттилооти бонкй алокаманд буд; ракамикунонии раванди хизматрасонй ба мизочони бонкй; шудан Интернет-банкинг, инчунин гузариш ба
трансформатсияи ракамии бонкй ба категориядои гуногуни мизочон хизмат мерасонад [3, с. 27-30].
Тачрибаи бонкдои тичоратии ватанй нишон медидад, ки шароити мусоиди гузариши ондо ба ракамикунонй бунёд ёфта истодааст. Дамасола зиёд гардидани муштариёни истифодабарандаи хизматрасонидои фосилавй долати мазкурро исбот менамояд. Ниг. ба чадв. 1.
Ч,адвали 1.Нишондидандадои асосии бозори кортдои пардохтии бонкй
Солдо
Нишондидандадо 2019 2020 2021 2022 2023 2023/2019 маротиба
Бонкдо 18 21 19 21 24 1,3
Микдори умумии 2 483 861 3 247 851 3 479 109 5 060 793 6 711 241 2,7
кортдои пардохтй дар
муомилот
Микдори дорандадои 2 420 658 3 016 946 3 371 317 4 662 545 6 524 142 2,7
кортдои пардохтй
Микдори банкоматдо 878 1 249,00 1 412 1 724 2 240 2,6
POS-терминал 3 535 3 811 3 030 3 872 6 939 2,0
QR-рамз 1 813 5 266 11 036 17 433 12 560 6,9
Шумораи амалиёт 6 005 6 897 6 309 8 550 12 764 2,1
тавассути кортдои
пардохтии бонкй
Шумораи амалиётдо 2,4 2,1 1,8 1,7 1,9 0,8
тавассути кортдои
пардохтии бонкй ба
сари дар 1000 адад
корт, адад
Сарчашма: тадияи муаллиф дар асоси Бюллетени омори бонкй. - 2019. - 12(293) - С.99- 100; Бюллетени омори бонкй. - 2020. - 12(305). - С.99-100; Бюллетени омори бонкй. - 2021. - 12(316) - С.78-79; Бюллетени омори бонкй. - 2022. - 12(329). - С.81-82; Бюллетени омори бонкй. - 2023. - 12(341). - С.83-84;
Новобаста аз он, ки рафти ракамикунонии хизматрасонидои бонкдои тичоратии кишвар бомаром идома дорад, лекин, бо сабаби норасоии интернет ва нисбатан паст будани суръати он дар аксарияти манотики чумдурй доираи хизматрасонидои фосилавй дар сатди зарурй падн нагардидааст. Масалан, микдори кортдои пардохтии дар муомилотбуда сол то сол зиёд гардида, шумораи ондо соли 2023 нисбати соли 2019 ба андозаи 2,7 маротиба афзоиш ёфтааст. Аммо мутаассифона микдори амалиётдои тавассути кортдо анчомдодашуда то кунун нокифоя бокй мондааст [4, с. 97-8]. Новобаста аз зиёдгардии микдори кордо амалиётдои тавассути ондо анчомдодашуда давоми солдои тадлилшуда тамоюли кодишёбй доранд. Аз нигоди мо, сабаби асосии чой доштани долати мазкур ба он вобаста аст, ки аксарияти кортдо тандо барои пардохти музди меднат ва нафака истифода мешавад.
Бинобар ин, чидати зиёд намудани амалиётдои гайринакдй чорй намудани кортдои дорои имкониятдои зиёдро мудим мешуморем.
Дар шароити муосир яке аз роддои асосии чалби муштариён пешнидоди хизматрасонии бонкии осон ва дастрас мебошад. Ракамикунонии бонкдои тичоратии ватанй имконият медидад, ки доираи васеи адолй ба хизматрасонидои мазкур дастрасй дошта бошанд. Амалияи низоми бонкии Ч,умдурии Точикистон нишон медидад, ки бонкдои тичоратй низ аз имкониятдои инноватсионй истифода карда, ба адолй намуддои мухталифи хизматрасонидои ракамиро пешнидод менамоянд.
Вобаста ба ин масъала, иктисодчии ватанй Хайрзода ШД.., иброз намуданд, ки рушди институтсионалии низоми бонкиро дар Ч,умдурии Точикистон баррасй намуда, бояд тазаккур дод, ки
кониши сyбъектнои инститyтсионaлии фаъолияти бонкй дар робита ба сaноaтикyнонй ва ракамикунонии сонаи бонкй конунияти умумии рушди хочагии чанонии бонкй мебошад [8, с. 7-18].
Яке аз бартариятнои фаъолияти инноватсионии бонкнои тичоратй ичрои фаврии хизматрасонино мебошад. Вобаста ба ин, аз нигони мо, дар кутонтарин вакт кушодани суратнисобно барои муштариён, фавран додани кортнои бонкй ва интиколи маблагнои онно, инчунин бо суръати баланд ичро намудани дигар хизматрасонинои фосилавй метавонад раванди ракамикунонии бонкнои тичоратиро фаъол гардонад.
Аз нигони мо, яке аз монеанои асосии раванди татбики ракамикунонй дар фаъолияти бонкнои тичоратии Чумнурии Точикистон намкории нисбатан ноустувори бонкнои тичоратй ба IT-ширкатно мебошад. Вобаста ба ин, бонкноро зарур аст, ки дар накшанои рушди кутонмуддат ва дарозмуддати худ масъалаи густариши намкориро бо IT-ширкатно ба инобат гиранд ва ин самтро намчун самти афзалиятнок ва дорои сатхи баланди чолибияти сармоягузорй эътироф намоянд.
Бояд кайд намуд, ки дар шароити кунунй гузариши бонкнои тичоратй ба низоми фаъолияти ракамй имконнопазир мебошад, аз дигар чониб якбора ба пуррагй гузаштани бонкно ба низоми ракамии хизматрасонй метавонад хавфи калони аз даст додани муштариёнро ба вучуд орад. Аз ин ру, механизми ракамикунонй бояд окилона ронандози гардида, ба суботи молиявии бонкнои тичорати мусоидаткунанда бошад.
Ракамикунони бонкнои тичоратй имкон мединад, то шаффофияти иттилоот таъмин ва самаранокии ичрои корно баланд бардошта шаванд. Аз ин нуктаи назар ракамикунонй ба устувории молиявии низоми бонкй заминаи мусоид фаронам меорад.
Мутахассиси ватанй кайд намудааст, ки устувории молиявии низоми бонкй дар заминаи суботи он ба даст оварда мешавад. Суботи молиявй фаъолнокии бахшнои низоми молиявй ва миёнаравии молиявии босамарро таъмин намуда, барои устувор гардидани рушди иктисодиёт мусоидат менамояд [6, с. 252-258].
Чинати ба низоми муайян даровардани хизматрасонинои ракамии бонкнои тичоратии Чумнурии Точикистон дар заминаи шароиту имкониятнои ракамикунонии иктисоди чанонй ва миллй коркарди сиёсати рушди ракамии низоми бонкй мубрам арзёбй мегардад. Дар шароити кунунй барои доираи васеи анолй имконияти истифодабарии технологиянои ракамй фаронам оварда шудааст. Аз ин ру, бонкно бояд хизматрасонии худро аз тарики ракамй ронандозй намоянд. Дар минтаканое, ки анолии дорои имкониятнои истифодабарии технологиянои ракамй зиндагй менамоянд, бонкнои тичоратиро зарур аст, ки нар чи бештар хизматрасонинои ракамиро ба онно пешнинод намоянд.
Чинати ракамикунонии бонкнои тичоратии кишвар бояд SWOT-танлил гузаронида шуда, тарафнои устувор, заиф, имкониятно ва тандидно муайян карда шавад. Банакшагирии фаъолияти ракамй такмил дода шуда, намкории фаъол бо ширкатнои коркарди технологиянои ракамй ба рон монда шавад. Х,амчунин корно дар самти чалби муштариёни нав ва нигондории муштариёни каблй чоннок карда шуда, назорати доимии сифати хизматрасонинои ракамии ба муштариён расонидашаванда таъмин гардад [9, с. 102].
Чинати суръат бахшидан ба раванди ракамикунонии бонкнои тичоратй бунёди шароити мусоид амри зарурй мебошад. Ниг. ба расми 3.
Расми З.-Шароити мусоиди рушди ракамикунонии бонкнои тичоратй. Сарчашма: Танияи муаллиф дар асоси танкикоти гузаронидашуда.
Дар расми 3 шароити мусоиди ба рушди ракамикунонии бонкдои тичоратй таъсиррасон оварда шудааст. Таъмини дастрасии доираи васеи муштариён ба хизматрасонидои ракамии баландсифат ва фавран ичрошаванда, ичрои пардохтдои пулй бо истифодаи зедни сунъй, бо назардошти рушди содаи тичорат пайваста такмил ёфтани хизматрасонидои ракамй, тадлили иттилооти лозимй бо максади мавкеъгирй дар бозори молиявй, инчунин амалкарди низоми дамодангсозии рушди дарозмуддати бонкдои тичоратй барои ракамикунонии фаъолияти бонкдои тичоратй шароити созгорро фародам меоранд.
Бонкдои тичоратй бояд хизматрасонидоро бо истифодаи технологиядои фаъолтарини ракамй родандозй намоянд. Дар шароити кунунй ракамикунонй бояд барои бонкдои тичоратй шароити зеринро таъмин карда тавонад: а) таъмини ракобатпазирии бонкдо; б) дарки талаботи муштариён ба хизматрасонидои ракамй ва конеъгардонии он; в)
таъмини дастрасии муштариён ба хизматрасонидои бонкй новобаста аз чойгиршавии чугрофии ондо; г) сари вакт ва садед ичро гардидани хизматарсонидо; f) кодишёбии арзиши хизматрасонидо аз дисоби кам гардидани харочоти ичрои ондо.
Дар шароити ракамикунонй ба таъмини ракобатпазирии бонкдои тичоратй омилдои манфй таъсир мерасонанд, аз чумла: кодишёбии муоширати ру ба ру байни кормандони бонк ва мизочон, набудани танзими меъёрй-дукукй, сатди нисбатан пасти рушди технологии аксарияти муштариён, чой доштани мудимияти димояи иловагии маълумоти шахсии муштариён ва зарурати азхудкунии технологиядои муосири мобилй.
Бо назардошти монеадо ва имкониятдои чойдошта чидати ракамикунонии бонкдои тичоратии ватанй андешидани як катор чорадои мудим амри зарурй мебошад. Ниг. ба расми 4.
Расми 4.- Чорадои муносиби ракамикунонии фаъолияти бонкдои тичоратй дар Ч,умдурии Точикистон. Сарчашма: Тадияи муаллиф дар асоси тадкикоти гузаронидашуда.
Татбики чорадои дар расми 4 овардашуда дар бозори молиявии ракамй ба вучуд оянда кодиш имконият медидад, ки хатардои киберй ва каллобии дода шавад ва хусусияти ракамии хизматрасонидои
молиявй ва имкониятдои он аз чониби адолй ва кормандони макомоти давлатй дарк карда шавад. Инфрасохтори молиявии ракамй рушд меёбад ва дар дама гуна шароит талаботи муштариёнро ба хизматрасонидои молиявии ракамй конеъ мегардонад.
Дамин тавр, дар рафти тадкикот муайян гардид, ки дар бонкдои тичоратии Ч,умдурии Точикистон рафти ракамикунонй дар сатди зарурй ба род монда нашудааст. Ба акидаи мо, яке аз шартдои мудими тезонидани раванди ракамикунонй бунёди мудити созгори чорикунии имкониятдои инноватсионй мебошад, аз чумла:
1.Мавчудияти стратегияи рушди дарозмуддати ракамикунонии ба афзоиши фоидаи бонкй нигаронидашуда.
2.Рушди муносибатдои дамкории бонкдои тичоратии кишвар бо ширкатдои коркардкунандаи технологиядои ракамии молиявй ва бо Бонки миллии Точикистон чидати мусоидат ба шароити созгори рушди ракамикунонй.
З.Омодакунии мутахассисони дорои малакадои истифодабарии технологиядои ракамй, пеш аз дама, чалби мутахассисони боистеъдод аз дисоби чавононе, ки метавонанд эдтиёчоти муштариёнро ба хизматрасонидои бонкии ракамй ба хуби дарк кунанд.
4.Муайян гардид, ки то кунун аксарияти хизматрасонидои бонкдои тичоратй дар шакли анъанавй амалй карда мешавад ва эдтиёчоти
муштариён низ бо пуррагй ба хадамоти ракамй конеъ намегардад. Долати чойдошта аз он шадодат медидад, ки бонкдои тичоратии ватанй бонкдои ракамй нестанд.
5.Муайян карда шуд, ки барои тезонидани раванди ракамикунонии бонкдои тичоратии Ч,умдурии Точикистон яке аз шартдои мудим - ин зиёд будани имконияти молиявию ташаббускории бонкдо дар мукоиса ба ширкатдои коркардкунандаи технологиядои ракамй мебошад.
6.Амалияи имруза нишон медидад, ки аз дисоби шумора аксарияти муштариёни бонкдои тичоратии Ч,умхурии Точикистон шахсони вокей мебошанд ва имруз ондо яке аз истифодабарандагони фаъоли технологиядои ракамй низ гаштаанд. Аз ин ру, бо назардошти тамоюли мусбии сатди зиндагй ва устувор гардидани долати молиявии адолй бояд пайваста имкониятдои хизматрасонидои ракамии бонкй, аз чумла бонкдории мобилй зиёд карда шаванд.
7. Таъмини мутакобилаи муштараки воситадои ракамй ва фаъолият дар далли масъаладои инфрасохтори технологиядои коммуникатсионй ва истифодаи фаъоли инфрасохтори молиявй ва ракамй дар содаи саводнокии молиявй, ташкили кордои давасмандгардонй барои ракамикунонии хизматрасонидои молиявй.
8. Тачрибаи амалияи бонкдои хоричй оиди хизматрасонии ракамикунонй ва тадбики он дар бонкдои тичоратии Ч,умдурии
Точикистон борои фародам овардани шароити мусоиди хизматрасонй ба муштариёнашон.
Адабиёт
1. Абдулхайров, Ф.М., Тачрибаи байналмилалии идоракунии корпоративии бонкдо ва истифодабарии он дар бонкдои тичоратии Ч,умдурии Точикистон / Ф.М. Абдулхайров // Паёми Молия ва иктисод. 2023 №1 (35). С. 350-360.
2. Алленых, М.А. Цифровизация банковской системы как новая реальность // Кронос. 2020. №6 (44).
3.Белоусова, Е.М., Третьякова И.Н. Конкурентоспособность банков в условиях цифровизации экономики / В сборнике: Качество в производственных и социально-экономических системах. сборник научных статей 10-й Международной научно-технической конференции. Юго-Западный государственный университет. Курск, 2022. С. 61-63.
4. Бюллетени омори бонкй. - 2019. - №12 (293). - 121 с., 2020. - №12 (305). - 122 с., 2021. - №12 (315). - 98 с., 2022. - №12 (329). -103 с., 2023. - 12(341). - 104с
5. Е. С. Вдовина, М. А. Куликова. Цифровизация банковского сектора в современных условиях // Тамбов Издательский центр ФГБОУ ВО «ТГТУ» 2022. 102 стр
6. Оев, А. Д. Масъаладои назариявии тадлили устувории молиявии низоми бонкй / А. Д. Оев // Паёми молия ва иктисод. - 2022. - №. 1(30). - P. 252-258. - EDN GCKGWV.
7. Саидов, Р.Н. Покупательная способность денежных доходов населения в Республике Таджикистан / Р.Н. Саидов // Вестник университета (Российско-Таджикский (Славянский) университет). 2020. № 2 (70). С. 125-132.
8. Хайрзода, ШД. Дигаргуншавии сохтори низоми бонкии Ч,умдурии Точикистон дар шароити ноустувории молиявй / ШД. Хайрзода // Паёми молия ва иктисод. № 3 (23). С. 7-18.
9. Дикматов, У.С. Саводнокии молиявй (васоити таълимй) / У.С. Дикматов // Душанбе, 2021 С.340.
10.Паёми Президента Ч,умдурии Точикистон, Пешвои миллат мудтарам Эмомалй Радмон ба Мачлиси Олии Ч,умдурии Точикистон «Дар бораи самтдои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумдурй» аз 23.12.2022 12:30, шадри Душанбе, 2022 (http://www.prezident.tj)
11. Содиков, М. С. Некоторые теоретические вопросы развития международной экономической интеграции / М. С. Содиков, Ф. Х. Фародов // Финансово-экономический вестник. - 2018. - № 4(16). - С. 20-27.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Абдулхайров Фахриддин Махмадшоевич - ассистенти кафедраи аудит ва ревизияи Донишгохи давлатии молия ва иктисоди Точикистон.Сурога:734067, Чумхурии Точикистон, ш.Душанбе,к. Нахимов,64/4. (+992) 93-535-30-05 E-mail: [email protected] Информация об авторе:
Абдулхайров Фахриддин Махмадшоевич - ассистент кафедры аудита и ревизии Таджикского государственного финансово-экономического университета Адрес: 734067, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Нахимова, 64/4. (+992) 93-535-30-05 E-mail: [email protected] Author information:
Abdulkhairov Fakhriddin Mahmadshoevich - Assistant of the Department of Audit and Audit of the Tajik State University of Finance and Economic.Address: 734067, Republic of Tajikistan, Dushanbe, st. Nakhimov, 64/4. (+992) 93535-30-05 E-mail: [email protected] УДК: 330. 338.2
ТАЪМИНИ РУШДИ УСТУВОРИ ИННОВАТСИОНИИ САНОАТИ ХУРОКВОРЙ ДАР ШАРОИТИ МУОСИР
Носирзода Хусейни Саъдулло Носиров Нозим Саъдуллоевич
Аннотатсия. Сонаи саноати хурокворй солнои охир бо вазъи номуносиби амнияти озукаворй дучор омдааст: нархнои мансулоти хурокворй ва гизо боло рафта, номукаммалии идоракунии онно энсос мегардад. Аз ин ру, ин сонаи бениноят муним, намчун таъминкунандаи амнияти озукаворй ва рушди босуботи иктисодй таваччухи махсус мехонад.
Бояд гуфт, ки вазъи сона айни нол дар Ч,умнурии Точикистон тибки маълумотнои оморй ба таври кофй рушд накарда, натичаи самаранок он дар сатни зарурй нарасидааст. Аз ин линоз, омузиши рушди устувори инноватсионй ва татбики он дар раванди фаъолияти инноватсионии корхонанои саноати хурокворй яке аз масъаланои мунимми танкикоти илмй дар кишвар ба нисоб меравад. Зимни омузиши масъалаи мазкур масъаланои асосии саноатй дар асоси Стратегияи инноватсионй, воридоти техника ва технологиянои муосир, маблаггузорй ба ин сона ва омодакунии кадрнои баландихтисосу дастгирии давлатй мавриди танкик ва танлил карор гирифта шудааст. Таъмини рушди устувори инноватсионии саноати хурокворй дар асоси татбидки стратегияи милли рушд, стратегияи инноватсионй, воридоти технологиянои инноватсионй, ташкили фонднои венчурй, маблаггузории молиявй ба самти илм ва инноватсия ва дастгирии бевоситаи давлат амалй мегардад.
Вожахои калидй: инноватсия, саноати хурокворй, рушди устувор, техника ва технология, амнияти озукаворй, корхонанои саноатй, самаранокии иктисодй, начми истенсолот, илму техника, мансулоти хурокворй, комплекси саноатй ва фонднои венчурию маблаггузории молиявй. Барои иктибос: Носирзода X,. С. Таъмини рушди устувори инноватсионии саноати хурокворй дар шароити муосир / X. С. Носирзода, Н. С. Носиров // Паёми молия ва иктисод. - 2024. - № 1 (40). - С. 149-156.
ОБЕСПЕЧЕНИЕ УСТОЙЧИВОГО ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ ПИЩЕВОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ В СОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХ
Носирзода Хусейни Саъдулло Носиров Нозим Саъдуллоевич
Аннотация. В последние годы пищевая промышленность столкнулась с неблагоприятной ситуацией продовольственной безопасности: цены на продукты питания и продукты питания растут, ощущается несовершенство управления ими. Поэтому этот чрезвычайно важный сектор как поставщик продовольственной безопасности и устойчивого экономического развития требует особого внимания. Следует сказать, что современное состояние отрасли в Республике Таджикистан по статистическим данным развито недостаточно, а ее эффективные результаты не достигли необходимого уровня. С этой точки зрения исследование устойчивого инновационного развития и его внедрение в процесс инновационной деятельности предприятий пищевой промышленности считается одним из важнейших вопросов научных исследований в стране.
В ходе изучения данного вопроса были исследованы и проанализированы основные проблемы отрасли, основанные на инновационной стратегии, импорте современного оборудования и технологий, финансировании данной сферы и подготовке высококвалифицированных кадров и государственной поддержке.
Обеспечение устойчивого инновационного развития пищевой промышленности реализуется на основе реализации национальной стратегии развития, инновационной стратегии, импорта