УДК: 336.71 (575.3)
БА^ОДЩИИ ЩТИСОДИИ НИЗОМИ БОНКИИ ЧУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН ДАР ШАРОИТИ РУШДИ МУНОСИБАТУОИ БОЗОРГОНЙ Содиков М.С. Давлатмамадова А.Б.
Аннотатсия. Дар мацола масъалауои арзёбии рушди низоми бонки дар шароити щтисоди бозоргони барраси шудааст. Дар асоси таулилуои мухталифи фаъолияти муасисауои молиявии кишвар ва иштирокчиёни бозори молияви хулосауои умуми бароварда шуд. Кайд карда шуд, ки низоми бонкии Цумуурии Тоцикистон уамчун цузъи асосии бозори молияви, барои фаъолияти самарабахши бонки ва амали намудани сиёсати пулию царзи нацши мууим мебозад.
Диццати махсус ба масъалауои назариявии рушди низоми бонки, нацши он дар рушди ицтисодиёти милли ва ба таулили уамацонибаи фаъолияти низоми бонки равона гардидааст. Нишон дода шудааст, ки сабаби асосии афзоиши нишондиуандауои бонки дар кишвар аз рушди муносибатуои истеусоли, афзоиши иштирокчиёни бозор, таукими соуибкории хурду миёна, афзоиши талабот ба хизматрасонии бонки алоцаманди дорад.
Дар мацола инчунин таъкид шудааст, ки нацши низоми бонки на тануо барои рушди бозори молияви ва муносибатуои пуливу царзи, балки барои таъмини ицтисодиёти рацобатпазир мусоидат намуда, инчунин механизми мууими танзимкунандаи бозори молияви арзёби мегардад.
Калидвожахр: Низоми бонки, бауодиуии ицтисоди, Бонки милли, сармоягузори, ицтисоди милли, инфрасохтори бонки, фаъолияти хоцагидорй, маблаггузори, ицтисодиёти бозоргони, амалиёти бонки, ташкилотуои царзии гайрибонкй ва марказуои хизматрасонии бонки.
Барои ицтибос: Содицов, М.С. Бауодиуии ицтисодии низоми бонкии Цумуурии Тоцикистон дар шароити рушди муносибатуои бозоргони/ М. С. Содицов, А. Б. Давлатмамадова //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - № 4(43). - С. 34-43.
ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА БАНКОВСКОЙ СИСТЕМЫ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН В УСЛОВИЯХ РАЗВИТИЯ РЫНОЧНЫХ ОТНОШЕНИЙ Содиков М.С. Давлатмамадова А.Б.
Аннотация. В статье рассматриваются вопросы оценки развития банковской системы в условиях рыночной экономики. Общие выводы были сделаны на основе различного анализа деятельности финансовых институтов страны и участников финансового рынка. Было отмечено, что банковская система Республики Таджикистан, как основная составляющая финансового рынка, играет важную роль для эффективной банковской деятельности и реализации денежно-кредитной политики.
Особое внимание уделено теоретическим вопросам развития банковской системы, ее роли в развитии национальной экономики, комплексному анализу банковской системы. Показано, что основная причина роста банковских показателей в стране связана с
развитием производственных отношений, ростом участников рынка, усилением малого и среднего предпринимательства, увеличением спроса на банковские услуги. В статье также подчеркивается, что роль банковской системы не только способствует развитию финансового рынка и денежно-кредитных отношений, но и обеспечению конкурентоспособной экономики, а также является важным механизмом регулирования финансового рынка.
Ключевые слова: Банковская система, экономическая оценка, Национальный банк, инвестиция, национальная экономика, банковская инфраструктура, экономическая деятельность, финансирование, рыночная экономика, банковские операции, небанковские кредитные организации и центры банковских услуг.
ECONOMIC ASSESSMENT OF THE BANKING SYSTEM OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN IN THE CONDITIONS OF DEVELOPMENT OF MARKET RELATIONS SodikovM.S. Davlatmamadova A.B.
Annotation. The article discusses issues of assessing the development of the banking system in a market economy. General conclusions were drawn based on various analyzes of the activities of the country's financial institutions andfinancial market participants. It was noted that the banking system of the Republic of Tajikistan, as the main component of the financial market, plays an important role for effective banking activities and the implementation of monetary policy.
Particular attention is paid to theoretical issues of the development of the banking system, its role in the development of the national economy, and a comprehensive analysis of the banking system. It is shown that the main reason for the growth of banking indicators in the country is associated with the development of industrial relations, the growth of market participants, the strengthening of small and medium-sized businesses, and the increase in demandfor banking services.
The article also emphasizes that the role of the banking system not only contributes to the development of the financial market and monetary relations, but also ensures a competitive economy, and is also an important mechanism for regulating the financial market. Key words: Banking system, economic assessment, National Bank, investment, national economy, banking infrastructure, economic activity, financing, market economy, banking operations, non-bank credit organizations and banking service centers.
Гузориши масъала. Дар шароити рушди муносибатхои молиявй низоми бонкии Чумхурии Точикистон дар фаъолияти иктисодии кишвар шарти мухим арзёбй гашта, дар таъмини рушди иктисодиёти миллй накши калонро ичро менамояд. Тахлилхо нишон медиханд, ки фаъолияти самарабахши бонкй ва самаранок ба рох мондани сиёсати пулию карзй барои таъмини ракобатпазирии бозори молиявй, рушди
тичорат ва сохибкорй, худтаъминкунии молиявй ва инчунин баланд бардоштани сатхи накуахолии кишвар мусоидаткунанда мебошад. Бинобар ин, дар шароити кунунй ба масъалахои рушди фаъолияти бонкй диккати аввалиндарача дода шуда, дар рушди минбаъдаи кишвар самти афзалиятноки иктисодиёт бокй мемонад.
Тахлили тах,кикотх,ои охир ва нашриёт. Тахлили тахкикотхои охир ва
нашрияхо дар бораи низоми бонкй омузиши тамоюлхои чорй, мушкилот ва дурнамохои сохаи бонкдориро дар бар мегирад. Ба масъалахои ракамикунонй, устувории молиявй, идоракунии хавфхо ва мутобикшавии бонкхо ба тагйирот дар мухити иктисодй ва танзимкунанда таваччухи махсус дода мешавад. Х,амчунин, инноватсияхо, аз чумла чорй намудани технологияи пешкадам ва рушди низоми бонкдории муосир баррасй мегарданд.
Максади макола. Максади макола тахлили вазъи кунунии низоми бонкй, баррасии мушкилот ва дурнамохои рушди он мебошад. Инчунин, макола накши низоми бонкиро дар рушди иктисодиёт, ахамияти низоми бонкй барои таъмини устувории молиявй ва баланд бардоштани самаранокии хизматрасонихои бонкй ва чорй намудани инноватсияхо дар сохаи бонкдорй равшанй меандозад.
Мух,тавои асосии мавод. Низоми бонкии Чумхурии Точикистон хамчун чузъи асосии бозори молиявй, барои фаъолияти самарабахши бонкй ва амалй намудани сиёсати пулию карзй накши мухим мебозад. Яке вазифахои асосии низоми бонкй, миёнаравии молиявй ба воситаи чалби захирахои пулии озод ва карздихй ба
субъектони фаъолияти хочагидорй ба хисоб меравад.
Дар каламрави Чумхурии Точикистон ба холати 31 декабри соли 2023 дар мачмуъ 63 адад ташкилоти карзии молиявй, аз чумла 14 адад бонки анъанавй, 1 адад бонки исломй, 1 адад ташкилоти карзии гайрибонкй, 19 адад ташкилоти амонатии карзии хурд, 3 адад ташкилоти карзии хурд ва 25 адад фонди карзии хурд фаъолият менамоянд [2].
Бояд кайд кард, ки дар соли 2023 ба 1 адад ташкилоти амонатии карзии хурд -ЧДММ ТАКХ "Баракат молия" барои фаъолият ичозатнома дода шуд. Дар баробари ин ичозатномаи ЧДММ аз эътибор сокит дониста шуд. Инчунин кайд кардан зарур аст, ки дар низоми бонкии Чумхурии Точикистон Бонки кишоварзии Чин хамчун ЧСММ фаъолият дорад. Берун аз каламрави кишвар бошад, намояндагихои Ориёнбонк дар шахри Дубай, Британияи Кабир, ва Ирландия , Туркия, Чумхурии Корея, Узбекистон, Чин ва намояндагии Амонатбонк дар Россия, фаъолият мекунанд.
Тахлилхо нишон медиханд, ки дар соли 2023 шумораи вохидхои сохтории ташкилотхои карзии молиявй 1897 ададро ташкил намуда, нисбат ба соли гузашта 35 адад зиёд шудаанд.
Сохтор 2022 2023
1.1 Бонкхо 15 15 -
1.1.1 Бонкхои анъанавй 14 14 -
1.1.2 Бонкхои исломй 1 1 -
1.2 Ташкилотхои карзии гайрибонкй 1 1 -
1.3 Ташкилотхои маблаггузории хурд 48 47 -
1.2.1 Ташкилотхои амонатии карзии хурд 19 19 -
1.2.2 Ташкилотхои карзии хурд 3 3 -
2. Вохидхои сохтории Т^М (х,амагй) 1 862 1 897 35
2.1 Филиалхо 310 330 20
2.1.1 Равзанаи бонкии исломй 2 2 -
2.2 Марказхои хизматрасонии бонкй 1205 1229 24
2.3 Марказхои хизматрасонии 343 335 -8
маблаггузории хурд
Чадвали- 1. Сохтори низоми бонкии Чумхурии Точикистон дар солх,ои 2022-2023
Сарчашма: Вазъи низоми бонкии Чумхурии Точикистон ба санаи 31 декабри соли 2023. https://nbt.tj/upload/iblock/7af/. Санаи мурочиат 27.07.2024.
2.4 Вохидхои сайёр 4 3 -1
Аз чадвал бармеояд, ки вохидхои сохтории ташкилотхои карзии молиявй дар солхои охир тамоюли зиёдшавиро нишон медиханд. Дар соли 2023 ташкилотхои карзии молиявй нисбат ба соли 2022 35 адад зиёд гашта, барои тахкими муносибатхои молиявии кишвар хизмат намудаанд.
Инчуни бо рушди фаъолияти хочагидории кишвар ва тахкими фаъолияти бозор молиявй марказхои хизматрасонии бонкй низ афзоиш ёфта, барои мизочон ва иштирокчиёни бозори кишвар хизматрасонй пешкаш намудаанд. Сабаби асосии афзоиши чунин нишондихандахо дар кишвар аз рушди муносибатхои истехсолй, афзоиши иштирокчиёни бозор, тахкими сохибкории хурду миёна, афзоиши талабот ба хизматрасонии бонкй алокамандй дорад.
Бо иртибот ба масъалаи мазкур кайд кардан зарур аст, ки ухдадорихои ташкилотхои карзии молиявй дар соли 2023 ба 30 318,8 млн. сомонй баробар гашта, нисбат ба соли 2022 ба маблаги 6 587,1 млн. сомонй зиёд гаштааст. Сабаби асосии афзоиши ин нишондиханда аз хисоби зиёд шудани амонатхо ва маблагхо барои пардохт ба муассисахои молиявию карзй ба шумор меравад.
Меъёри пардохтпазирии чории Т^М дар соли 2023 ба 81,0 фоиз баробар гардида, нисбат ба талаботи мукарраршуда 51,0 банди фоизй зиёд мебошад. Инчунин амонатхои Т^М дар соли 2023 ба 19 462,6 млн. сомонй баробар гашта, нисбат ба соли 2022 дар хачми 3 954,8 млн. сомонй зиёд гаштаанд [8].
Тахлилхо нишон медиханд, ки хиссаи амонатхои Т^М бо асъори хоричй дар соли 2023 нисбат ба соли 2022 ба андозаи 0,2 банди фоизй зиёд гаштааст. Сармояи тавозунии Т^М дар соли 2023 ба 7 360,7 млн. сомонй баробар шуда, нисбат ба соли 2022 ба 1 061,7
млн. сомонй зиёд гаштааст. Сабаби асосии зиёд гаштани ин нишондихднда афзоиши сармояи оинномавй ва захирахои дигари молиявй ба шумор мераванд.
Меъёри кифоятии сармояи Т^М дар соли 2023 андозаи 21,3 фоизро ташкил намуд, ки нисбат ба талаботи мукарраршуда 9,3 банди фоизй зиёд мебошад. Натичаи фаъолияти молиявии ташкилотхои карзии молиявй дар соли 2023 бо фоида ба маблаги 999,3 млн. сомонй чамъбаст гардид. Бояд кайд кард, ки дар соли 2023 нишондихандахои даромаднокии дороихо ^ОА) ва даромаднокии сармояи ^ОЕ) ташкилотхои карзии молиявй мутаносибан ба 2,65 фоиз ва 13,58 фоиз баробар гардиданд [2].
^айд кардан зарур аст, ки дар айни замон аз тарафи тачрибаи хоричй ва олимони иктисоддон фоизи муносиби муайяни ROA ва ROE дар низоми бонкй муайян нагардидааст. Сабаби асосии он дар он ифода мегардад, ки чунин нишондихандахо вобаста ба холати иктисодии давлат, сатхи рушди низоми бонкй ва дигар омилхои иктисодй тагйир меёбанд.
Сатхи миёна барои чунин нишондиханда ROE аз 10 то 15 %-ро ташкил менамояд. ROE бошад зиёда аз 15 %-ро сатхи муътадил барои рушди низоми бонкй муайян кардааст. Дуруст дарк кардан зарур аст, ки чунин нишондихандахо бояд вобаста ба холати умумии фаъолияти бонкй, шароити корй ва стратегияи муассисахои молиявй шарх дода шаванд.
Аз нуктаи назари тадкикоти мавзуъи мазкур тахлили пардохтхои дар низоми бонкй амалигашта мавриди баррасй карор додан зарур меояд. Пардохтхои бонкй тавре, ки тачриба нишон медихад, ба воситаи амалиётхои гуногун дар шароити муосир сурат гирифта, дар рушди фаъолияти
хочагидории хар як кишвар накши мухимро ичро менамоянд.
Намудхои асосии пардохтхои бонкй дар шароити кунунй бисёр васеъ гашта аз интиколи пулии байнибонкй, интиколи дохилибонкй, интиколи электоронй, пардохтхо аз руи кортхои карзй ва дебиторй, пардохтхо ба воситаи интернет-банкинг, пардохтхо аз руи криптовалюта ва монанди инхо иборат мебошанд. Албатта, чунин намуди амалиётхои бонкй дар шароити муосир барои бехбудии мизочон ва дастрасии саривактй мусоидат намуда, барои тахкими фаъолияти низоми бонкй заминаи устувор хоханд гузошт.
Тахлилхо нишон медиханд, ки дар соли 2023 дар кишвар тавассути роххои гуногуни хисоббаробаркунй 395,9 млн. пардохтхо ба маблаги 1 705,8 млрд. сомонй амалй гардиданд. Шумораи пардохтхо афзоиш ёфта, нисбат ба соли 2022 46,8% -ро ташкил намудаанд. Дар давраи мазкур хачми пардохтхо дар хачми 8,4% афзоиш ёфтааст.
Бо иртибот ба масъалаи мазкур кайд кардан зарур аст, ки дар соли 2023 аз тарафи ташкилотхои карзии молиявй 11,2 млн. адад барои муштариён суратхисобхои бонкй кушода шудаанд. Аз ин шумора 0,13 млн. адад суратхисобхо ба шахсони хукукй ва 11,1 млн адад суратхисобхо ба шахсони вокей мансубият доранд.
Шумораи суратхисобхои бонкии
нисбат ба хамин санаи соли гузашта 2,8 млн. адад ё 33,1% афзудааст, ки нишондихандаи мазкур аз боло рафтани эътимоди мардум ба низоми бонкии кишвар шаходат медихад. Шумораи суратхисобхои бонкй нисбат ба давраи соли 2022 33,1% зиёд гардиданд.
Дуруст дарк кардан лозим аст, ки дар рушди низоми бонкй ташкилотхои карзии молиявй дар заминаи кушодани суратхисобхо ва додани карз барои сохахои мухими иктисодй ба монанди саноат ва савдо ва инчунин кишоварзиву ахолй сахми назаррасро доро мебошанд. Дар баробари ин чунин ташкилотхо миёнаравй дар таксимкунии сармоя, баланд бардоштани махсулнокии мехнат, хисоббаробаркунии пулй, хизматрасонй ва махсулоти бонкиро пешниход менамояд, ки барои тахкими рушди бозори молиявй мусоидат мекунад.
Яке аз самти мухим дар бозори молиявй инчунин пасандозхои бонкй мебошанд, ки дар рушди фаъолияти хочагидории хар як кишвар ва тахкими муносибатхои тичоративу иктисодй сахми калонро доранд. Зиёд будани пасандозхо аз рушди фаъолияти бонкй шаходат дода, барои тахкими муносибатхои молиявй мусоидат мекунад. Аз ин лихоз тамоми муассисахои молиявию карзй барои афзоиши ин нишондиханда тамоми кушишхоро ба харч медиханд. Аз тарафи дигар афзоиши пасандозхо барои иштирокчиёни бозор низ ахамияти калон дошта, дар таъъмини истиклолияти молиявй замина мегузоранд.
муштариён дар ташкилотхои карзии молиявй
Диаграммаи 1. - Динамикаи рушди бакияи пасандозхо дар ташкилотхои молиявию карзй
Пасандозхри бонкй (хдзор сомонй)
-9723803
15507800
10159277
2018 2019 2020 2021 2022
Сарчашма: Бюллетени омори бонкии солхои 2018-2022.
38
Аз диаграмма бармеояд, ки пасандозхои бонкй тамоюлли баландшавиро доро мебошанд. Агар дар соли 2021 ин инишондиханда ба 10159277 хазор сомонй баробар шуда бошад, пас дар соли 2022 ба хачми 15507800 хазор сомонй афзоиш ёфтааст. Тахлилхо нишон медиханд, ки ин нишондиханда нисбати ММД дар соли 2021 10,3% ва дар соли 2022 бошад 13,4 5-ро ташкил намудааст.
Бояд кайд кард, ки сатхи пасандоз нисбати ММД нишондихандаи муайян намудани холати бозори бонкй ва усуворнокии фаъолияти бонкй ба шумор меравад. Сатхи баланди ин нишондиханда нисбати ММД аз мавчудияти боварии ахоли ба ташкилотхои молиявию карзй, афзоиши гундоштани захирахои молияввй ва монанди инхо шаходат медихад.
Бояд кайд кард, ки чунин нишондиханда аз омилхои зиёд ба монанади устуворнокии фаъолияти хочагидорй, холати сиёсати бонкй, таваррум ва даромади ахолй вобастагии калон дорад. Тахлилхо нишон медиханд, ки дар давлатхои тараккикарда сатхи ин нишондиханда аз 60 % боло мебошад. Аз ин лихоз дар Чумхурии Точикистон, ки нияти гузаштан аз модели истеъмолй ба модели сармоягузорй дорад, чунин сатх нокифоя буда, барои тахкими бозорй молиявй бехбудиро талаб менамояд.
Бо иртибот ба масъалаи мазкур кайд кардан зарур аст, ки дар айни замон сатхи муайяни ин нишондиханда вучуд надорад ва аз хусусияти хоси амалисозии хар як кишвар вобастагй дорад. Лекин дар умум баланд будани ин нишондиханда нисбати ММД
нишондихандаи мусбй барои таъмини рушди босуботи иктисодй арзёбй мегардад.
Яке аз самтхои мухими фаъолияти бонкй, ки барои иштирокчиёни бозор ва ахолии кишвар дар шароити ташаккулёбйй муносибатхои муосири бозоргонй пешниходи карз аз тарафи муассисахои молиявию карзй ба шумор меравад. Имруз муносибатхои карзй чунон авч ёфтаанд, ки бидуни онхо рушд намудани аъолияти хочагидории хар як кишвар имконнопазир мегардад.
Дар баробари ин хамаи иштирокчиёни бозор ва сармоягузорони ватаниву хоричй аз истифодаи самараноки муносибатхои карзй фаъолити хешро ташаккул дода, дар заминаи он баланд бардоштани сатхи касбият ва умуман таъмини бомуваффакияти фаъолияти сохибкориро интизор мебошанд.
Дар мачмуъ, рушди иктисоди хар як кишвар бештар аз имкониятхои карздихии муассисахои бонкй ба корхонахои бахши вокей вобаста аст. Бонкхо як навъ механизме мебошанд, ки гардиши пули накдро ба бахшхои иктисодиёт таксим мекунанд ва дар халли масъалахои баркарорсозии иктисодиёт накши махсус мебозанд [3,55].
^арзй бонкй механизми мухими бозори молиявй ба шумор рафта, барои рушди сохибкорй ва баланд бардоштани сифати зиндагии ахолй мусоидат мекунад. Дуруст ба рох мондани сиёсати пешниходи карз ва истифодаи окилонаи захирахои карзй инчунин барои татбики лоихахои бузурги стратегй ва татбики манфиатхои кишвар заминаи устувори молиявй хохад гузошт.
Ч,адвали 2. - Динамикаи карзхои низоми бонкй аз руи категориях,о дар Ч,Т (х,аз. сомонй)
Категория 2019 2020 2021 2022 бо % нисбати соли 2019
Корхонахои давлатй 2 441 155 2 508 000 2 276 953 2 125 241 -13
Корхонахои хусусй 2 760 359 3 419 857 3 320 678 3 664 425 33
Шахсони вокей 2 294 168 2 656 875 3 867 915 4 886 276 100,1
Лизинг 1 149 6 088 5 690 3 343 100,9
Ипотека 214 347 220 517 257 888 250 723 17
Овердрафт 244 847 84 608 102 998 50 821 -79
Сохибкорон 1 833 366 2 057 747 2 208 596 2 669 448 46
Дигархо 117 11 665 10 398 6 697 56
Сарчашма: Статистический бюллетень национального банка, - № 10 [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://www.nbt. (Дата обращения: 30.12.2023).
(219).
Аз чадвал дида мешавад, ки карзхои низоми бонкй ба корхонахои хусусй бисёртар чудо мегардад. Сабаби асосии афзоиши карзхои бонкй ба корхонахои хусусй ташаккул ёфтани низоми гунгуншаклии моликият ва бозоргонй ба шумор меравад. Тавре аз тахлилхо бармеояд, ба корхонахои хусусй дар соли 2022 назар бар соли 2019 33% афзоиш ёфтааст [11].
Дар баробари ин чунин нишондиханда дар даврахои мазкур ба сохибкорон 46% зиёд гаштааст, ки ин аз дарк намудани ахамияти сохибклорй дар шароити кунунй шаходат медихад. Дар дигар категорияхо бошад, низ ин нишондиханда афзоиш ёфта, барои рушди фаъолияти хочагидории кишвар дар умум шарти мухим махсуб меёбад.
Бояд кайд кард, ки низоми карздихи дар кишвар дар рушди фаъолияти хочагидорй накши мухимро ичро мекунад. Махз ба воситани низоми бонкй ба иштирокчиёни бозор захирахои карзй пешниход мегардад. ^арздихандаи асосй дар кишвар бонкхои тичоратй ва ташкилотхои хурди карздихй ба хисоб мераванд [12]. Аз ин ру, ин муассисахо хамчун чузъй низоми бонкй дар иктисодиёт устуворнокии низоми бонкиро таъмин менамоянд.
Албатта, фоизхои баланд, дар сатхи паст карор доштани маданияти молиявй ва сатхи баланди таваккал вобаста ба сатхи бекорй, даромади ноустувор ва монанди инх,о барои таъмини рушди устувори низоми бонкй монеъахо эчод менамоянд. Бинобар ин, паст намудани фоизи бонкй ба воситаи таъмини
ракобатнокии муассисахои молиявй, баланд бардоштани маданияти молиявии ахолй ба воситаи барномахои илмиву таълимй ва рушди технологияи ракамй самти мухим бартараф намудани монеъахо дар муассисахои молиявию карзй ба шумор мераванд.
Татбики чунин тадбирхо барои ахолй ва тичорат дар Чумхурии Точикистон барои устуворнокии низоми бонкй ва васеъ намудани имкониятхои молиявй заминаи устувор хохад гузошт [10].Дар бораи самтхои афзалиятноки рушди низоми бонкй дар умум мо дар боби сеюми кори диссертатсионй ба таври мушаххас мавриди баррасй карор хохем дод.
Аз нуктаи назари таъмини рушди фаъолияти хочагидорй кайд кардан заррур аст, ки сохибкорон дар таъмини рушди иктисодиёти миллй сахми калон доранд. Махз пешниходи карз ба сохибкорон ва таъмини манфиатхо ва инчунин кафолати хифзи моликияти онхо барои пешрафти фаъолияти хочагидорй заминаи устувор хохад гузошт. Албатта, дар ин чо сухан дар бораи рушди муносибатхои тичоративу истехсолй меравад, ки ба воситаи рушди сохибкорй имконпазир мегардад ва муассисахои молиявию карзй дар навбати худ барои онхо воситаи тараккиёт дар шароити кунунй ба шумор мераванд.
Бояд кайд кард, ки ташкилотхои молиявй на танхо барои рушди бозори молиявй ва муносибатхои пуливу карзй накши мухимро ичро мекунанд, балки онхо
инчунин барои таъмини иктисодиёти ракобатпазир ва хато дар шароити номуайянии рушди иктисод механизми мухими танзимкунандаи бозори молиявй арзёбй мегарданд.
Бояд кайд кард, ки аз хачми умумии карзхои додашуда дар соли 2023 43,1 фоиз ба бахши истеъмолй, 14,4 фоиз ба кишоварзй, 11,7 фоиз ба савдои хоричй, 14,1 фоиз ба саноат, 7,1 фоиз ба сохаи хизматрасонй, 3,8 фоиз ба сохтмон, 5,8 фоиз дигар сохахо равона гардидааст. Инчунин аз хачми умумии карзхои додашуда 37,8 фоиз ё 7,2 миллиард
сомониро ба сохибкории истехсолй ташкил медихад, ки нисбат ба соли гузашта 1,9 миллиард сомонй ё 36,6 фоиз зиёд мебошад. Х,ачми карзхои хурд бошад дар соли 2023 13,6 миллиард сомониро ташкил дода, нисбат ба соли гузашта 29,1 фоиз зиёд шуд [4].
Х,амин тавр, карзи бонкй яке аз воситахои мухими таъмини рушди муътадили фаъолияти хочагидории кишвар ба шумор рафта, барои рушди истехсолоти ватанй, тавсеаи имкониятхои содиротй ва таъсиси чойхои нави корй мусоидат мекунад.
Диаграммаи 2. - Динамикаи суратх,исобх,ои бонкй дар Ч,умх,урии Точикистон бо
адад
12000000
10000000
11236588
8000000
8444573
6000000
4000000
6083412
006082
57782
2000000
0
2019 2020 2021 2022 2023
Сарчашма: Бюллетени омори бонкии солхои 2018-2023.
Аз диаграмма маълум мегардад, ки суратхисоби бонкй дар кишвар хамасола афзоиш ёфта, барои ахолй ва субъектони фаъолияти хочагидорй дар самти фаъолияти сохибкорй ва таъмини эхтиёчоти молиявй мусоидат мекунад [13]. Бояд кайд кард, ки сабаби афзоиши ин нишондиханда аз мунтаззам ташаккул ёфтани бозори молиявй ва сатхи баланд шудани эхтиёчот ба хизматрасонии бонкй алокамандй дорад.
Тахлилхо нишон медиханд, ки накши суратхисоби бонкй дар рушди иктисодиёт басо мухим буда, барои устуворнокии молиявй ва фаъолияти пурсамари низоми
бонкй мусоидаткунанда мебошад. Бинобар ин, кишвархои тараккикарда барои афзоиши нишондихандаи мазкур тадбирхои зарури гуногунро пиёда мегардонанд.
Дар шароити кунунй чунин чорахои муосирро инклюзиви молиявй,
хизматрасонии ракамй ва мобилии бонкй, барномахои таълимй, сиёсати танзимнамой, хамкорй бо шарикони рушд ва бахши хусусй, хамкории байналхалкй, хизматрасонии инноватсионй, дастгирии давлатй дар шакли маблаггузорй ва дигар намуди имтиёзхо ташкил менамоянд. Албатта, татбики чунин тадбирхо барои зиёд намудани суратхисобхо,
бехтарсозии дастрасй ба захирахои молиявй ва умуман таъмини рушди устуворнокии фаъолияти бонкхо замина мегузорад.
Хулоса. Х,амин тарик, низоми бонкй барои иктисодиёти хар як кишвар шарти мухими рушди фаъолияти хочагидорй ба хисоб меравад. Тахлилхо нишон додаанд, ки низоми бонкй дар худ институтхои зиёдро ба
монанди бонкхои марказй, бонкхои инвеститсионй, бонкхои тичоратй ва дигар муассисахои молиявию карзиро дар бар мегирад, ки онхо барои шахсони вокеъиву хукукй, ташкилотхои давлативу
гайридавлатй ва инчунин барои корхонахои мухталиф хизматрасонии васеъи молиявиро пешниход мекунанд.
Адабиёт
1. Ахадов, ИД. Заминахои ташаккули дороихои бонкй дар шароити иктисодиёти бозорй [Матн] / ИД. Ахадов // Паёми молия ва иктисод. - 2021. - № 4-1 (29). - С. 219-226.
2. Вазъи низоми бонкии Чумхурии Точикистон ба санаи 31 декабри соли 2023. https://nbt.tj/upload/iblock/7af/. Санаи мурочиат 27.07.2024.
3. Зверев В.А. Совершенствование законодательства в области банковского кредитования // Банковское дело. - 2007. - № 1. - С. 55.
4. Краткий обзор по итогам деятельности банковской и страховой системы за 2023 год. https://nbt.tj/ru/old_news. Санаи мурочиат 06.08.2024.
5. ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи фаъолияти бонкй». ш.Душанбе, 18 май соли 2009. №644.
6. Лаврушина О.И. Деньги, кредит, банки. Под ред. О.И. Лаврушина. М.: КноРус, 2008,
с. 357.
7. Рахимзода, Ш. Муомилоти пулй ва карз. Китоби дарсй [Матн]/ Ш. Рахимзода. -Душанбе: Эр-Граф, 2018. - С. 393.
8. Содиков, М. С. Мархилахои рушди бозори хизматрасонии сугуртавй дар Чумхурии Точикистон / М. С. Содиков, М. С. Хусайнов // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимой-иктисодй ва чамъиятй. - 2019. - N0. 10-1. - с. 187-193.
9. Содиков, М. С. Бехтарсозии (оптимизатсия) низоми маблаггузории фаъолияти сармоягузорй дар шароити бозор / М. С. Содиков, И. Н. Сафаров // Паёми Донишгохи давлатии тичорати Точикистон. - 2024. - N0. 1(51). -с.44-58
10. Х,икматов, У. С. Ахамияти иктисодию ичтимоии хизматрасанихои ракамии бонкй / У. С. Х,икматов, Д. И. Исхаков // Паёми молия ва иктисод. - 2024. - N0. 1(40). - Р. 11-19.
11. Саидмуродов, Л. Х. Макроэкономическая модель К-ЬМ-БР и ее возможности для оценки национальной экономикитаджикистана / Л. Х. Саидмуродов // Вестник Таджикского национального университета. Серия социально-экономических и общественных наук. - 2016. - № 2/11(220). - С. 104-112. - EDN УР21ББ.
12. Бекова, М. М. Особенности приватизации в странах с переходной экономикой / М. М. Бекова, Л. Х. Саидмурадов // Вестник Таджикского национального университета. Серия социально-экономических и общественных наук. - 2013. - № 2/7(123). - С. 11-15. - EDN
13. Саидмуродов, Л. Х. Уровни превентивности в экономической политике / Л. Х. Саидмуродов // Вестник Таджикского национального университета. Серия социально-экономических и общественных наук. - 2014. - № 2/1(127). - С. 108-116. - EDN VBGFSD.
Маълумот дар бораи муаллифон:
Содиков Метархон Сокибекович — доктори илмхои иктисод, профессори кафедраи иктисоди чахонй Донишгохи давлатии молия ва иктисодии Точикистон, Сурога: 734067, Чумхурии Точикистон, шахри Душанбе, кучаи Нахимов 64/14. Почтаи электронй: [email protected]. Телефон: (+992) 935-08-40-76
Давлатмамадова Аниса Булбулшоевна- аспиранти курси дуюми кафедраи молияи Донишгохи давлатии молия ва иктисоди Точикистон. Сурога: 734067, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, кучаи Нахимова, 64/14. Телефон: (+992) 883-52-00-40.
Сведения об авторах:
Содиков Метархон Сокибекович — доктор экономических наук, профессор кафедры мировой экономики Таджикского государственного финансово-экономического университета., адрес: 734067, Республика Таджикистан, г. Душанбе, улица Нахимова 64/14. Электронная почта: [email protected]. Телефон: (+992) 935-08-40-76
Давлатмамадова Аниса Булбулшоевна - аспирантка второго курса факультета финансов Таджикского государственного финансово-экономического университета. Адрес: 734067, Республика Таджикистан, г. Душанбе, улица Нахимова, 64/14. Телефон: (+992) 883-52-00-40.
Information about the authors:
Sodikov Metarkhon Sokibekovich - Doctor of Economics, Professor of the Department of World Economy of the Tajik State University of Finance and Economics, address: 734067, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Nakhimova Street 64/14. Email: [email protected]. Phone: (+992) 935-08-4076
Davlatmamadova Anisa Bulbulshoevna - second-year graduate student at the Faculty of Finance of the Tajik State University of Finance and Economics. Address: 734067, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Nakhimova street, 64/14. Phone: (+992) 883-52-00-40.