CC BY
0УДК 33.061.1
ПРИНСИЩОИ АСОСИИ КАРЗДЩЙ ВА А^АМИЯТИ ОЩО ДАР МУОМИЛОТИ КАРЗЙ
Ниёзов М.А.
Миршарипов Э.К.
Аннотатсия. Дар мацола принсищои царздщй ва ауамияти истифодабарии онуо дар муомилоти царзй барои рушди соуауои ицтисоди миллй баррасй гардидааст. Моуияти %ар як принсипи царздщй дар алоуидагй тасвир гардида, самаранокии татбици дурустии онуо барои царзгиранда муфид арзёбй шудааст. Инчунин, дар мацолаи мазкур тацрибаи царздщии кишваруои гуногун ва шаклуои маъмули царздщй дар замони муосир оварда шудааст. Муаллифон дар мацола уацми царзуои аз цониби низоми бонкии кишвар ба соуауои ицтисодиёт пешнщодгардида, уацми царзуои хурди додашуда ва уацми царзуои хурди ба ноуищои дурдасти кууистон додашударо таулил намудаанд. Илова бар ин, муаллифон %ацми царздщй дар минтацаи Раштро дар шакли цадвалу диаграмма таулил намуда, ауамияту таъсири воситауои царзиро барои рушди соуибкории истеусолй, сайёуй, кишоварзй ва заминаи рушди соуаи саноат мууокима намудаанд.
Калидвожахр: принсищои царздщй, ташкилотуои царзии молиявй, низоми бонкй, царзуои батаъхирафтода, царзуои беэътимод, царзуои гайрицолабй, царзуои шубуанок, царзуои мушкилситон, меъёри фоизй, царзуои хурд. Барои ицтибос: Ниёзов, М.А. Принсищои асосии царздщй ва ауамияти онуо дар муомилоти царзй /М.А. Ниёзов, Э.К,. Миршарипов // Паёми молия ва ицтисод. -2024. - №3 (42). - С. 218-230.
ОСНОВНЫЕ ПРИНСИПЫ КРЕДИТОВАНИЯ И ИХ ЗНАЧЕНИЕ В КРЕДИТНЫХ ОПЕРАЦИЯХ
Ниёзов М.А.
Миршарипов Э.К.
Аннотация. В статье рассматриваются принципы кредитования и значение их использования в кредитных операциях для развития национальной экономики. Сущность каждого принципа кредитования описана отдельно, а эффективность их правильной реализации оценена как полезная для заемщика. Также в данной статье представлен опыт кредитования разных стран и популярные формы кредитования в наше время. В статье авторы проанализировали объем кредитов, предоставленных банковской системой страны отраслям экономики, объем выданных мелких кредитов и объем мелких
кредитов, выданных отдаленным горным районам. Кроме того, авторы проанализировали объёмы кредитования в Раштском долине в виде таблицы и диаграммы, а также обсудили значение и влияние кредитных инструментов на развитие промышленного предпринимательства, туризма, сельского хозяйства и основы промышленного развития.
Ключевые слова: принсипы кредитования, финансово-кредитные организации, банковская система, просроченные кредиты, ненадежные кредиты, нестандартные кредиты, сомнительные кредиты, безнадежные кредиты, процентные ставки, малые кредиты.
BASIC PRINCIPLES OF CREDIT AND THEIR IMPORTANCE IN CREDIT
OPERATIONS
Niyozov M.A.
Mirsharipov E.Q.
Annotation. The article discusses the principles of lending and the importance of their use in credit transactions for the development of the national economy. The essence of each principle of lending is described separately, and the effectiveness of their correct implementation is assessed as useful for the borrower. This article also presents the experience of lending in different countries and popular forms of lending in our time. In the article, the authors analyzed the volume of loans provided by the country's banking system to sectors of the economy, the volume of small loans issued and the volume of small loans issued to remote mountainous areas. In addition, the authors analyzed the volume of lending in the Rasht Valley in the form of a table and diagram, and discussed the importance and impact of credit instruments on the development of industrial entrepreneurship, tourism, agriculture and the basics of industrial development. Key words: principles of lending, financial and credit organizations, banking system, overdue loans, unreliable loans, substandard loans, doubtful loans, bad loans, interest rates, small loans.
Гузориши масъала. Дар
муносибатдои бозорй карз дамчун категорияи иктисодй, яке аз сарчашмадои мудими маблаггузории сох,ах,ои хочагии халки мамлакат баромад мекунад. Дар сохтори иктисоди бозорй, ки принсипдои асосии он барои дар як субъекти хочагидорй дар худтаъминкунй ва худидоракунй асос меёбад, воситадои карзй ба дар як ташкилоту муассиса ва корхонаю хочагй чун асоси рушд ва заминаи гардиши
фаъолият мадсуб меёбад. Аз ин нуктаи назар, дар оянда ба масъалаи мазкур бояд таваччуди бештар равона карда шавад.
Тахлили тах,кикотх,ои охир ва нашриёт. Алдол, дар кишвари мо воситадои карзие, ки аз чониби ташкилотдои карзии молиявй ба сох,ах,ои хочагии халки мамлакат дода мешаванд, аз як чониб гиргардиши амалиёти бозории ондоро суръат бахшад, аз чониби дигар барои сари вакт дастрас кардани ашёи хому
маcолeд, дастгоху тачдизот ва тухмию нурих,ои минeралй кумак мeраcонанд. Дар кишвардои хоричй ин масъала равнак ёфта, карздои бонкй ба мизочон бо фоизи паст тешнидод мeгарданд. Аз ин чост, ки захирадои карзй бeштар ба содадо тешних,од гардида, тараккиёти кишвардои хоричй мушодида мeгардад. Бинобар ин, далли ин маъала дар кишвари мо адаммияти калон дорад.
Максади макола - тадлил ва арзёбии дачми карздидй аз чониби низоми бонкии кишвар, дачми карздои хурди додашуда ва дачми карздои хурди ба нодиядои дурдасти кух,истон додашуда, дамзамон дачми карздидй дар минтакаи Рашт ва адамияту таъсири воситадои карзй ба рушди содибкории исгедсолй, рушди дex,от, дунардои мардумй, рушди содаи сайёдй, содаи кишоварзй ва заминаи рушди содаи саноат мeбошад.
Мух,тавои асосии мавод. Дар шароите, ки бозор ва муносибатдои бозорй ба таври бecобика рушд мeнамоянд, барои ташаккул додани истехсоли молу мадсулоти ракобатпазири ватанй ва ба фуруш баровардани ондо дар бозори дохилию хоричй корхонаю ташкилотдои ватаниро зарур мeояд, ки ба чалби бeштари захирадои молиявии арзони бонкй, яънe карздои бонкй ру биёранд, то пай дар пайии истедсолоту пур намудани бозорро бо мадсулоти хушсифати ватанй таъмин карда тавонанд.
Имруздо карзи бонкй дар асоси мeтодологияи мушаххас амал мeкyнад, ки дар байни унсурдои он принcипx,оe дастанд, ки барои дама гуна муомилот дар бозори карзй датмй мeбошанд [4]. Принсипдои мазкур дар мардиладои аввали таърихи карз тадричан ташаккул ёфта, баъдтар ба конунгузории карзии бисёр кишвардои чадон ворид карда шуданд.
Дар адабиёти иктисодй принсипдои зeрини карздидиро гурудбандй мeкyнанд, аз чумла [5]:
- бозпардохт ё бозгарданда;
- таъминнокй;
- хусусияти максаднок ва фарккунанда;
- таъхирнопазирии карз;
- пардохтй.
Вобаста ба хислати амалкарди карзи бонкй принсипдои болозикрро метавон ба таври зeрин маънидод намуд:
- Принсипи бозпардохт. Модияти асосии принсипи мазкур дар он аст, ки карз :амeша зарурати сари вакт баргардонидани захирадои аз карздиданда гирифташударо дорад. Принсипи мазкур дар баргардонидани карзи гирифташуда дар шакли гузарондани маблаги карз ба суратдисоби муросилотии бонщ ки онро додааст ва ё суратдисоби муросилотии дигар карздиданда, ифода мeёбад. Ин амалкард гардиши захирадои карзии ташкилоти карзиро кафолат дода, дамчун шарти мувофик барои ичрои талаботи он баромад мeкyнад.
Бозпардохт ва ё бозгардонидани карз на тандо мудлати охирони баргардонидани карзро дар назар дорад, балки имконияти баргардонидани карзро дар даврадои гуногун низ дар бар мeгирад, зeро маблагдои каблан дар гардиши фаъолияти карзгиранда гузошташуда дар натичаи анчом додани амалиёти дахлдор яънe, ичрои кор, анчом додани хизматрасонидо ва муомилоти савдою тичоратй натичадои мушаххас ба даст мeоранд, ки дар заминаи он маблагдои озод пайдо мeгардад ва барои пардохти карз шароит мудайё мecозанд. Масалан, дар содадои исгедсолй: саноат, сохтмон, содибкории исгедсолй дангоми фурухтани объeкт:о ва дар содаи наклиёт дангоми гирифтани тариф ё боркашонй ва гайра дамин гуна маблагдои озод пайдо
мегарданд. Бозпардохт ва ё бозгардонидани карз гайриимкон аст - дар сyрати риоя накардани хусусияти максаднокии он ва 6идуни тахлили дуруст анчом додани амалиёти карзй байни бонк ва карзгиранда, инчунин пурра наомyхтани шароити карзгиранда, ки то чй андоза бозгашти маблаги гирифташударо метавонад таъмин намояд.
Дар собик кишвархои Иттиходи Шyравй, ки дар тачрибаи идоракунии иктисодиёти он амалияи банакшагирии катъии давлатй риоя мегардид, истилохи гайрирасмии «карзи бебозгашт» вучуд дошт ва ин намуди карзхо махсусан ба сохаи кишоварзй хос буданд. Мохияти асосии ин гуна карзхо дар он ифода меёфт, ки карзи аз чониби бонкхои давлатй додашуда, бинобар вазъи бухронии карзгирандагон бозпас намегашт. ^арзхои бебозгашт аз чихати мазмуни иктисодй то андозае шакли иловагии кумакхои молиявии бебозгашт (субсидия)-хои бучетиро тавассути ташкилотхои карзии давлатй баанчом мерасониданд, ки банакшагирии карзро дар ташкилотхои карзии молиявии давлатй душвор мегардонд.
- Принсипи таъхирнопазирии карз. Ин принсип дар он зохир мегардад, ки зарурати баргардонидани карзро на дар хар вакти барои карздор мувофик, балки дар мухлати аник муайяншудае, ки дар шартнома дарч гардидааст нишон медихад.
Риоя накардани мухлати дар шартнома пешбинишуда ба карздиханда имкон медихдд, ки нисбат ба карздор чораандешй дар шакли тахримхо (чарима), зиёд кардани фоизи ситонидашуда татбик намояд ва дар сурати минбаъд барнагардонидани карз ва напардохтани фоизхо y тавассути суд даъво пешниход кунанд.
Ба андозаи муайян карзхои дархостй истисно мебошанд, ки мухлдти пардохти онхо дар шартномаи карзй инъикос
намеёбад. ^арзи дархостй навъи карзи кутохмудддти байнибонкие мебошад, ки метавонад дар хама лахза бе хукуки эътироз талаб карда шавад ва ё баргардонида шавад. Ин шакли карзхо дар тачрибаи ИМА дар сохаи кишоварзй маъмул мебошад. Айни замон, ин шакли карздихй аз сабаби душворихои банакшагирии карз дар бисёр кишвархо амалан кам истифода мешаванд. Илова бар ин, дар шартномаи карзи дархостй мухлдти баргардонидани карз дарч намеёбад ва мухлати бозгашти он аз рузи гирифтани огохинома аз ташкилоти карзй дар бораи баргардонидани карз то ба охир расидани он мукаррар карда шудааст, ки ин амал риоя кардани принсипи таъхирнопазирии карзро то андозае таъмин менамояд.
Таъхирнопазирии карз бевосита ба принсипхои максаднокй ва бозгардандагии карз вобастагии зич дорад. Азбаски карз аз чониби ташкилоти карзй дар асоси принсипхои катъии максаднокй ва бозгардонидан дода мешавад, дар ин чо ба таври худкор (автоматй) баргардонидани карз аз хисоби сармояи пулии дар чараёни гирдгардиш озодшудаи карзгир амалй мегардад.
Таъхирнопазирии карз мустакиман аз максаднок истифода шудани он ва мухлати озод шудани воситахои пулии карзгир, ки дар давраи истехсолй ва ё фурУши махсулот ба миён меояд вобаста мебошад.
- Принсипи пардохтии карз.
Принсипи мазкур дар зарурати пардохти хакки истифодаи карз ифода мегардад. Мохияти иктисодии пардохти хакки карз дар таксим намудани даромади иловагие, ки аз хисоби истифодаи он ба даст меояд, дар байни карздор ва карздиханда иборат мебошад.
Принсипи мазкур дар муайян кардани меъёри фоизи карзи бонкй ифода
меёбад ва фоизи карзи бокй вазифахои зеринро ичро мекунад [5]:
- азнавтаксимкунии кисми даромади ширкат ва ё шахрванд;
- танзими истехсолот ва муомилот аз хисоби таксимот (вориди) воситахои карзй дар сатхи сохавй, байнисохавй ва байнидавлатй;
- мухофизати зиддитаваррумии воситахои пулии андухткардаи мизочони бонк дар холатхои номуътадилии хочагии миллй.
- Принсипи таъминноки. Ин принсипи карздихй зарурати хифзи манфиатхои амволии карздихандаро хангоми аз чониби карздор риоя накардани ухдадорихои худ инъикос менамояд. Принсипи мазкур дар чунин намуди карзхо, ба монанди карзхои гарав ва карзхое, ки бо кафолати молиявй таъмин шудаанд, зохир мегардад. Ин принсип махсусан дар давраи ноустувории умумии иктисодиёт ахамияти калон дорад.
Таъминокии карз маънои онро дорад, ки карзи додашуда бояд бо мавчудияти арзишхои мушаххаси моддй, хуччатхои пулй ё хукуки гирифтани маблаги пулй кафолат дода шавад. Гарави карз дар бонк шакли мушаххаси гараве мебошад, ки арзишхои дахлдорро дорост. Бо вучуди ин, ба карзгирандагони калон ва боэътимод, баъзан карз, гуё зери "имич"-и ширкат дода мешавад. Аммо, хатто дар ин холат, мавчудияти таъминоти мушаххаси карзи додашуда дар шакли дороихои карзгир дар назар дошта мешавад.
Гарави вокеии ба бонки карздиханда муваккатан додани хукуки моликияти кисми муайяни дороихои карзгиранда (аксаран дороихое, ки барои хариди онхо карз дода мешавад), инчунин ба сифати гарав хуччатхо барои амволи гайриманкул низ дохил мешаванд. Дар илова бар ин, ба намуди дороихои карзгиранда, ки хамчун гарав барои гирифтани карз баромад мекунанд, чунин
дороихо мансубанд, аз чумла моликият, тачхизоту захирахо, молхо, когазхои киматнок ва гайра.
Принсипи хислати максаднокии карз. Ин кисми зиёди судро фаро мегирад, ки он зарурати истифодаи максадноки маблаги карздихандаро инъикос мекунад. Принсиаи мазкур дар банди мушаххаси шартномаи карз, ки максади карзро муайян мекунад, инчунин дар назорати бонкй аз истифодаи ин шарт аз тарафи карздор ифода меёбад.
Риоя накардани хусусияти
максаднокии карз метавонад сабаби пеш аз мухлат пешниход намудани талабот оид ба баргардонидани карз ё таъини фоизи зиёд (чарима)-и карз гардад.
Принсипи мазкур маънои онро дорад, ки карз барои фаъолияти муайяни карзгиранда, ки ба бонк каблан маълум кардааст ва аз чониби бонк маъкул дониста шудааст, дода мешавад. Дар баъзе мавридхо ин максад метавонад мушаххас бошад (ташаккули сармояи асосй ва гардон, муомилоти алохидаи тичоратй ва гайра). Дар чунин мавридхо бонк метавонад вокеият ва амнияти амалиёти мушаххасеро, ки барои он карз дода мешавад, санчида барояд. Аммо, аксар вакт карз барои маблаггузории умумии фаъолияти карзгир дода мешавад. Дар ин холат бонк хангоми кабул кардани карор ба маълумоти дар ихтиёрдошта дар бораи фаъолияти ширкат такя намуда, назорат мекунад, ки маблагхои гирифтаро карзгир ба максадхои дигар истифода набарад.
Накши карзро хамчун яке аз молхои дар бозори махсусгардонидашуда пешниходшаванда тасдик намуда, пардохти хакки карз карздорро ба истифодаи самаранок дар замони муосир водор месозад, чунки дар сохтори иктисоди бозорй, ки талаботи асосй ва мохияти асосии он ба принсипхои худтаъминкунию худидоракунй равона
гаштааст истифодабарии воситахои карзй мухимияти хоссаро талаб менамояд. Дар асл дар даврахои гуногуни таърихй, алалхусус дар Иттиходи Шуравй, ки накши асосиро дар иктисодиёти кишвар иктисоди накшавй мебозид ва хиссаи асосии воситахои карзй аз тарафи ташкилотхои карзии давлатй бо меъёри пастарин аз 1,5 то 5 фоизи солона ба хочагии халк равона мегардид ин амал ба рушду тараккиёти фаъолияти карзй кумак намерасонд.
Алхол, иктисодиёти кишвари мо бо рохи бозорй устуворона кадам нихода истодааст, ки барои рушду ривочи сохахои хочагии халки мамлакат воситахои карзй яке аз сарчашмахои мухим ба хисоб рафта, барои ширкату истехсолот, корхонаю муассиса, сохибкорони инфиродй ва дигар кишри ахолии кишвар шароити мусоид чихати
дастрас кардани воситахои карзй фарохам оварда шудааст.
Дар бозори молияи кишвар дар илова ба бонкхои амалкунанда ташкилотхои маблаггузории хурд, аз чумла ташкилотхои амонати карзии хурд, ташкилотхои карзии хурд ва фондхои карзии хурд фаъол мебошанд, ки барои дастрас намудани воситахои карзй ба шартхои муфид ва фоихзои кобили кабул ва як катор имтиёзхо шароити мусоидро фарохам овардаанд.
Вобаста ба фарохии бозори молия, ки руз аз руз дар кишварамон ривоч ёфта истодааст, сатхи карздихй низ сол аз сол афзоиш ёфта, ба таъсиси чойхои нави корй ва истехсолоти дохилй таъсири мусбии худро расонида истодааст. Дар ин замина маълумоти расмии омориро доир ба афзоиши хачми карздихй дар давоми солхои 2018-2023 шарх медихем.
Цадвали 1. - Х^ацми маблаггузории царзй ба ицтисодиёт дар солхои 2018 -2023 (царзх;ои
додашуда дар давра, млн.сомонй)
№ Нишондщанда Соли 2018* Соли 2019 Соли 2020 Соли 2021 Соли 2022 Соли 2023
1. Карздои додашуда (млн. сомонй) 7 612,8 9 555,3 10 001,4 13 682,5 14 382,1 18 991,1
2. Тагйирёбй нисбат ба соли гузашта (млн.сомонй) -67,2 1 942,40 446,1 3 681,1 699,6 4 609,0
3. Тагйирёбй нисбат ба соли гузашта (бо %) -0,9 25,5 4,7 36,8 5,1 32,0
*Мукоисаи тагйирёбй дар соли 2018 нисбат ба маълумоти соли 2017 гирифта шудааст.
Сарчашма: тахияи муаллифон дар асоси маълумоти омории "Бюлетени омори бонкй" барои солхои 2018, №12 (281), 2019, №12 (293), 2020, №12 (305), 2021, №12 (316), 2022, №12 (329) ва 2023, №12 (341).
Маълумоти расмии оморй дар чадвали 1 овардашуда шаходати онро медихад, ки дар давоми 6 соли охир (солхои 2018-2023) хачми карзхои додашуда ба сохахои иктисодиёти кишвар афзоиш ёфт.
Маълумоти дар чадвали 1 овардашуда шаходати онро медихад, ки хачми карзхои аз чониби низоми бонкии
кишвар ба сохахои иктисодиёти кишвар додашуда дар давоми 6 соли охир маблаги 74 225,2 млн. сомониро ташкил дода, ба хисоби миёнасолона хар сол дар хачми 12 370,9 млн. сомонй маблагхои карзй ба сохахои хочагии халки мамлакат равона гардиданд.
Дар заминаи карзхои додашуда руз аз руз сатхи истехсолоти дохилй афзоиш ёфта, чойхои нави корй таъсис дода шуда истодааст, ки талаботи бозори дохилии мехнат то андозае конеъ гардонида мешавад. Х,амзамон, бо таъсири мусбати
Аз маълумоти дар чадвали 1 ва диаграммаи 1 овардашуда мушохида мегардад, ки дар давоми 6 соли охир дар солхои 2021 ва 2023 афзоиши назарраси хачми карзхои додашуда ба амал омадааст. Нишондихандаи мазкур дар соли 2021 нисбат ба соли 2020 дар хачми 3 681,1 млн. сомонй ё 36,8% ва дар соли 2023 нисбат ба соли 2022 дар хачми 4 609,0 млн. сомонй ё 32,0% афзоиш ёфт. Афзоиши хачми карзхои додашуда ба сохахои хочагии халки мамлакат аз он шаходат медихад, ки хачми талаботи бозори дохилй барои истифодабарии воситахои карзй зиёд шуда, дар заминаи истифодаи маблагхои карзй сатхи истехсолоти дохилй замина пайдо карда истодааст.
Тавре, ки дар Паёми Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат,
хачми карзхои додашуда сатхи истехсолоти дохилй низ афзоиш ёфта истодааст, ки талаботи бозори дохилии кишварро ба махсулотхои истехсолии дохилй ва молхои воридотивазкунанда то андозае таъмин намуда истодааст.
Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон санаи 28 декабри соли 2023 ироа гардид «... соли чорй пешниходи карзхо аз чониби низоми бонкй дар мукоиса ба соли 2022 -юм 31,1 фоиз афзоиш ёфта, ба 18,5 млрд сомонй баробар гардид. Хачми карзхои хурди додашуда 32,1 фоиз зиёд гардида, 13,3 млрд. сомониро ташкил дод. ^арзхои ба занону бонувони сохибкор пешниходшуда 30,0 фоиз афзоиш ёфта, ба 4,8 млрд. сомонй расонида шуд...» [2].
Афзоиши хачми карзхои бонкй дар солхои охир ба Стратегияву барномахои кабулнамудаи Хукумати Чумхурии Точикистон вобастагии зич дошта, амалишавии онхо барои рушди сохибкорию
Диаграммаи 1. - Динамикаи афзоиши х;ацми царзх;ои додашуда ба сох;щои ицтисодиёт дар солхои 2018-2023 (бо %)
-5 Соли 2018* Соли 2019 Соли 2020 Соли 2021 Соли 2022 Соли 2023
Тагйирёби нисбат ба соли гузашта (бо %)
*Мукоисаи тагйирёбй дар соли 2018 нисбат ба маълумоти соли 2017 гирифта шудааст.
Сарчашма: тахияи муаллифон дар асоси маълумоти омории "Бюлетени омори бонкй" барои солхои 2018, №12 (281), 2019, №12 (293), 2020, №12 (305), 2021, №12 (316), 2022, №12 (329) ва 2023, №12 (341).
сармоягузорй заминаи мусоид фарохам оварда истодаанд.
Вобаста ба амалй кардани хадафхои Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030 ва истифодаи самараноки воситахои сармоягузорию карзй дар Паёми имсолаи Президенти Чумхурии Точикистон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон чунин дарч гардид «...Дар натичаи тадбирхои андешида шумораи субъектхои сохибкорй дар 7 соли охир аз 62 хазор ба 350 хазор баробар гардид. Дар ин давра аз чониби сохибкорони кишвар беш аз 2 хазор корхонаву коргоххои истехсолй бо 21 хазор чойи корй, 1380 иншооти сохаи маориф, 1213 муассисаи тандурустй, 11,5 хазор километр рох ва 461 пул бунёду азнавсозй
карда шуданд. Танхо дар соли 2023 сохибкорони мамлакат 715 корхонаи нави истехсолй бо 5 хазор чойи корй сохта, ба истифода супориданд... » [2].
Дар сиёсати муосири карздихй диккати махсус ба нохияхои дурдасти кухистон дода мешавад, ки истифодаи самараноки воситахои карзй метавонанд рушди сохаи кишоварзиро таквият бахшида, ба ровочи сохаи саноати мамлакат, ки хадафи мухими чоруми Хукумати мамлакат кабул гардидааст замина гузорад.
Маълумоти расмии оморй нисбат ба хачми карзхои додашуда дар минтакаи Рашт, ки яке аз минтакахои кухистони кишвар бахисоб меравад дар давраи солхои 2G18- 2023 дар чадвали 2. оварда шудааст.
Цадвалu 2. - XpyMu wp3x;ou додашуда, пардохташуда, батаъх^афтода ва коэффuтсueнтu бозгаштн царзх;о дар мuнтацаu Рашт дар солxpu 2018-2023с. (х;аз.
сомонй)
Нишондихандахр янв-дек. 2018с. янв-дек. 2019с. янв-дек. 2020с. янв-дек. 2021с. янв-дек. 2022с. янв-дек. 2023с. Тамирот с.2023 нисбат ба с.2022
мутлак, нисбй
1. К,арзх,ои додашуда (хаз.сомонй) 22 392,8 30 236,3 41 375,9 57 745,1 72 004,2 115 454,6 43 450,4 60,3
2. Картой пардохташуда (^аз.сомонй) 21 164,8 36 854,5 30 904,3 45 715,6 62 726,9 79 584,6 16 857,7 26,9
3. Карздои батаъхирафтода (^аз.сомонй) 23 297,1 12 033,5 6 889,4 986,9 737,0 946,5 209,5 28,4
4. Коэффитсенти бозгашти к^арздо (бо%) 116,1 93,7 120,1 76,6 95,0 73,3 - -21,7
*Дар чадвали 2 тагйирот дар соли 2023 нисбат ба соли 2022 дар шакли тагйирёбии мутлак ва нисбй мукоиса гардидааст.
Сарчашма: тахияи муаллифон дар асоси маълумоти омории шуъбаи минтакавии БМТ дар ш. Fарм ва "Бюлетени омори бонкй" барои
солхои 2018, №12 (281), 2019, №12 (293), 2020, №12 (305), 2021, №12 (316), 2022, №12 (329) ва 2023, №12 (341).
Аз маълумоти расмии омории дар чадвалй 2 овардашуда мушохида мегардад, ки хачми карздихй дар минтакаи Рашт сол то сол ру ба афзоиш нихода истодааст. Дар давоми 6 соли охир (солхои 2018-2023), ки дар маколаи мазкур мавриди тахлилу
баррасй карор гирифтаанд, хачми карзхои додашуда дар минтакаи Рашт дар мачмуъ 339 208,9 хазор сомониро ташкил дод. Ба хисоби миёнасолона аз чониби низоми бонкй хар сол дар минтака дар хачми
56 534,8 хаз. сомонй ба сохахои хочагии халк карз дода шудааст.
Маълумоти расмии омории дар чадвали 2 овардашуда шаходати онро медихад, ки солхои охир масъулияти карзгирон низ баланд шуда истодааст ва карзхои ба сохахои хочагии халк равонагушта сари вакт ва дар мухлатхои муайяншуда бозпас ба низоми бонкй гашта истодаанд. Дар давоми 6 соли охир (солхои 2018-2023) бозпас гаштани хачми карзхо дар минтака маблаги 276 950,7 хаз. сомониро ташкил намуд, ки ба хисоби миёнасолона хар сол дар хачми 46 158,5 хаз. сомонй пардохти карзхо амалй карда шуд.
Яке аз мушкилоти асосй дар сохтори сандуки карзии минтака хачми карзхои батаъхирафтода бахисоб меравад, ки мутаассифона аз чониби баъзе карздорон аз сабабхои номуътадилии вазъи молиявй ва сари вакт ба фуруш нарафтани махсулоти сохаи кишоварзй карзхои гирифтаашон дар мухлати муайяншуда бозпас гардонида нашудаанд [6]. Ба охири соли 2023 бакияи карзхои батаъхирафтода маблаги 946,5 хаз. сомониро ташкил медихад, ки нисбат ба охири соли 2018 дар хачми -22 350,6 хаз. сомонй кам гардиданд. Ин камшавй баландшавии сифати сандуки карзии минтакаро шаходат медихад.
Карзхои хурд. Яке аз самтхои асосии дастгирии сохибкории хурду миёна, хусусан: сохибкории истехсолй, рушди дехот, хунархои мардумй ва рушди сайёхй карздихии хурд дар кишвар ба шумор меравад, ки он ба паст шудани сатхи камбизоатии ахолй, кам кардани сатхи бекорй ва афзоиши сатхи истехсолоти дохилй мусоидат менамояд.
Тавре, ки огхй дорем Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон
мухтарам Эмомалй Рахмон дар хар вохурию мулокотхояшон бо фаъолону сохибкорони кишвар ёдрас мешаванд, ки барои ноил гаштан ба рушди пурраи иктисодй, дастгирии сохахои истехсолй, махсусан истехсоли молхои воридотивазкунанда бояд дар мадди аввал карор дода шавад ва чихати дастрасии саривактии карзхо ба истехсолкунандагони дохилй, сохибкорони хурду миёна, хусусан дар нохияхои дурдасти кухистони кишвар ба низоми бонкии кишвар дастуру тавсияхо медиханд.
Хамзамон, бо максади паст кардани сатхи камбизоатии ахолй, таъсиси чойхои кории нави доимй ва мавсимй, ба зиндагии шоиста сазовор гардонидани хар як шахрванди мамлакат новобаста аз миллат, дину оин, мазхаб аз чониби Пешвои муаззами миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон солхои 2019-2021 "Солхои рушди дехот, хунархои мардумй рушди сайёхй" эълон гардид, ки ин яке аз падидахои беназир чихати таъсиси чойхои нави корй ва вусъат бахшидан ба истехсолоти дохилй гардид ва хамчун заминаи асосию мухими паст кардани сатхи камбизоатии ахолии кишвар баромад карда истодааст.
Дар заминаи ин дастуру тавсияхо ва бо максади амалй кардани падидахои болозикр дар солхои охир низоми бонкии кишвар чихати афзоиш додани хачми карздихии хурд ба сохахои истехсолии кишвар, дастгирии бевоситаи сохибкорй, хусусан ба сохибкорони нохияхои дурдасти кухистон, сохибкорони истехсолй, дастгирии хунархои мардумй, рушди дехот ва рушди сайёхй корхои назаррасро дар самти пешниходи карзхои хурд ба анчом расонида истодааст, ки дар натича сол то сол хачми карзхои хурди додашудаи низоми бонкии кишвар афзоиш ёфта истодааст.
Цадвали 3. - Х^ацми царзхри хурди додашуда ба ицтисодиёт дар солхри 2018-2023 (дар
охири давра, млн.сомонй)
№ Нишонди^анда Соли 2018* Соли 2019 Соли 2020 Соли 2021 Соли 2022 Соли 2023
1. К,арзх,ои хурди додашуда (млн. сомонй) 4 812,5 6 004,6 6 251,6 9 262,7 10 527,1 13 600,0
2. Таширёбй нисбат ба соли гузашта (млн.сомонй) 1 094,7 1 192,1 247,0 3 011,1 1 264,4 3 072,9
3. Таширёбй нисбат ба соли гузашта (бо %) 29,4 24,8 4,1 48,2 13,7 29,2
4. К,арзуои додашуда ба нощяуои кущстон (млн. сомонй) 994,4 1289,7 1254,7 1 890,2 2 006,2 2 763,0
5. 6. Таширёбй нисбат ба соли гузашта (млн.сомонй) Таширёбй нисбат ба соли гузашта (бо %) 320,4 47,5 295,30 29,7 -35,00 -2,7 635,5 50,6 116,0 6,1 756,8 37,7
*Мукоисаи тагйирёби дар соли 2018 нисбат ба маълумоти соли 2017 гирифта шудааст.
Сарчашма: тахияи муаллифон дар асоси маълумоти омории "Бюлетени омори бонки" барои солхои 2018, №12 (281), 2019, №12 (293), 2020, №12 (305), 2021, №12 (316), 2022, №12 (329) ва 2023, №12 (341).
Аз маълумоти расмии омории чадвали 3 мушохида мегардад, ки дар давоми солхои 2018-2023 хачми карзхои хурди додашуда сол то сол ру ба афзоиш нихода истодааст. Дар давоми 6 соли охир (солхои 2018-2023) хачми карзхои хурди додашуда дар мачмуъ маблаги 50 458,5 млн. сомониро ташкил доданд, ки бахисоби миёнасолона хар сол дар хачми зиёда аз 8 409,7 млн. сомонИ аз чониби низоми бонкиии мамлакат карзи хурд дода шудааст.
Хачми карзхои хурди ба нохияхои дурдасти кухистон додашуда бошад мувофики маълумоти расмии оморИ дар давоми 6 соли охир (солхои 2018-2023) маблаги 10 198,2 млн. сомониро ташкил дод. Нишондихандаи мазкур яке аз
заминахои мусоид барои рушди сохаи кишоварзИ, чорводорИ,
замбуриасалпарварИ, богдорИ ва дигар махсулотхои сохаи кишоварзИ дар нохияхои дурдасти кухистон, аз чумла дар 5 нохияи минтакаи Рашт баромад мекунад. Дар соли 2023 хачми карзхои хурди ба нохияхои дурдасти кухистон додашудаи низоми бонкии кишвар маблаги 2 763,0 млн. сомониро ташкил дод, ки нисбат ба соли 2018 ба маблаги 1 768,6 млн. сомонИ ё 2,9 маротиба афзоиш ёфт.
Динамикаи тагйирёбии сол ба соли хачми карзхои хурд ва хачми карзхои хурди ба нохияхои дурдасти кухистон додашударо дар солхои 2018-2023 дар диаграммаи 2 тасвир менамоем.
Диаграммаи 2. - Динамикаи тагйирёбии сол ба соли х;ацми царз^ои хурди додашуда ва царзхри хурди ба нохцяхри дурдасти кухцстон додашуда дар солхои 2018-2023 (бо %)
60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 -10,0
47,5
29,4
48,2
50,6
29,7
24,8
44
37,7
29,2
13,7
6,1
1
-2,7
оли 2018* Соли 2019 Соли 2020 Соли 2021 Соли 2022 Соли 2023
I Тагйирёбии сол ба соли да^ми ^арздои хурди додашуда (бо %) Тагйирёбии сол ба соли да^ми ^арздои хурди ба нодиядои дурдасти кудистон додашуда (бо %)
*Мукоисаи тагйирёби дар соли 2018 нисбат ба маълумоти соли 2017 гирифта шудааст.
Сарчашма: тахияи муаллифон дар асоси маълумоти омории "Бюлетени омори бонки" барои солхои 2018, №12 (281), 2019, №12 (293), 2020, №12 (305), 2021, №12 (316), 2022, №12 (329) ва 2023, №12 (341).
Аз маълумоти расмии омории дар диаграммаи 2 овардашуда мушохида мегардад, ки хачми карзхои хурди ба нохияхои дурдасти кухистон додашудаи низоми бонкИ сол то сол афзуда истодаанд. Ба хисоби миёнасолона дар давоми 6 соли охир хачми карзхои хурди додашудаи низоми бонкии кишвар ба хисоби миёнасолона хар сол то андозаи 24,9 фоиз афзуд. Х,ачми карзхои хурди ба нохияхои дурдасти кухистон додашуда бошад дар ин давра ба хисоби миёнасолона хар сол ба андозаи 28,1 фоиз афзоиш ёфт.
Хулоса. ^айд кардан мумкин аст, ки барои рушди карздихИ дар минтакахо, аз чумла дар минтакаи Рашт шароити мусоид фарохам мебошад, вале яке аз мушкилоти мухиме, ки айни замон дар муомилоти байни карздиханда ва карзгиранда мавчуд аст ин тахияи бизнес-накшахои асосноккардашуда мебошад. Пешниходи бизнес-накшахои асосноккардашуда
метавонад ба хачми карздихИ дар минтака суръат бахшад ва дастрасии мизочонро ба воситахои карзИ васеъ гардонад.
АДАБИЁТ
1. Паёми Президенти Чумхурии Точикистон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилИ ва хоричии чумхурИ», аз 23 декабри соли 2022, ш. Душанбе, КВД КТН "Шарки озод"-и Дастгохи ичроияи Президенти Чумхурии Точикистон.
2. Паёми Президенти Чумхурии Точикистон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилИ ва хоричии чумхурИ», аз 28 декабри соли 2023, ш. Душанбе, Сомонаи интернетии Агентии миллии иттилоотии Точикистон.
3. Деньги. Кредит. Банки./Под. ред. О.И. Лаврушина. Москва, 2001г.
4. Шариф Рахимзода, «Муомилоти пулИ ва карз», китоби дарсИ, Душанбе: «Эр-граф», соли 2008.
5. Ниёзов, М.А. «Муомилоти пулИ ва низоми бонкии Чумхурии Точикистон»,
Душанбе: «Эр-граф», соли 2011.
6. Ниезов, М. А. Сахми низоми бонкй дар рушди дехот, таквияти хунархои мардумй дар минтакаи Рашт: мушкилотхо ва роху услуби бартараф кардани онхо / М. А. Ниезов, Э.
Миршарипов // Паёми Донишкадаи омузгории Точикистон дар нохияи Рашт. - 2020. -No. 2(2). - P. 73-77. - EDN JPOQLR.
7. Миршарипов, Э. ^арз хамчун омили асосии рушди иктисодиёт / Э. Миршарипов, Ш. Умаршоева // Паёми молия ва иктисод. - 2022. - No. 4-2(34). - P. 188-195. - EDN EFTZDK.
8. Бюллетени омори бонкй, нашрияи расмии омории Бонки миллии Точикистон ш.Душанбе: «Эр-граф», барои солхои 2018, №12 (281), 2019, №12 (293), 2020, №12 (305), 2021, №12 (316), 2022, №12 (329) ва 2023, №12 (341).
9. Махмадулоев, А. С. Тахлили вазъи муосири фаъолияти корхонахои муштарак дар Ч,умх,урии Точикистон / А. С. Махмадулоев, Э. Миршарипов // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимой-иктисодй ва чамъиятй. - 2020. - No. 1. - P. 152-157. -EDN OOMJRG.
10. Нашрияи расмии Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон барои солхои 2020, 2021 ва 2022.
11. Миршарипов, Э. Баъзе масъалахои асосии таъмини карздихй ба рушди сохаи саноати сабук дар Чумхурии Точикистон / Э. Миршарипов // Идоракунии давлатй. -2024. - No. 1(66). - P. 132-142. - EDN NCUFVS.
12. Хайрзода, Ш. Масъалахои рушди сохди саноати Чумхурии Точикистон ва дастгирии он дар шароити саноатикунонии босуръати кишвар / Ш. Хайрзода, Э. Миршарипов // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимой-иктисодй ва чамъиятй. - 2024. - No. 6-2. - P. 42-52. - EDN EYSYJZ.
13. Зокирзода, З. Х. Фарханги истилохоти иктисодй : Воситаи таълимй / З. Х. Зокирзода, Э. Миршарипов. - нашри аввал : Донишкадаи омузгории Точикистон дар нохияи Рашт, 2022. - 157 p. - ISBN 978-99975-913-9-5. - EDN FRZHXO.
14. Сомонаи расмии Бонки миллии Точикистон. - https://nbt.tj.
15. Сомонаи расмии Агентии давлатии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон. - www.stat.tj.
Маълумот дар бораи муаллифон:
Ниёзов Мустафо Абдуллоевич - номзади илмхои иктисодй, дотсенти кафедраи бахисобгирии бухгалтерй ва менчменти Донишкадаи омузгории Точикистон дар н. Рашт. Нишонй: Чумхурии Точикистон, нохияи Рашт, шахраки Гарм, кучаи Э. Мухиддин-63. Email: [email protected], Тел.: (+992) 988797100.
Миршарипов Эмомалй Курбоналиевич - унвончуи кафедраи молияи Донишгохи давлатии молия ва иктисоди Точикистон. Нишонй: 73406, Чумхурии Точикистон ш. Душанбе, кучаи Нахимов 64/14. Email: [email protected], Тел.: (+992) 988536364.
Информация об авторах:
Ниёзов Мустафо Абдуллоевич - кандидат экономических наук, доцент кафедры бухгалтерского учета и менеджмента Педагогического института Таджикистана в
PamTCKOM paMoHe. Agpec: Pecnyö.HKa Tag^HKHcraH, PamTCKHM paMoH, ropogoK rapM, y.H^ Э. MyxuggHHa-63. E-mail: m [email protected], Ten.: (+992) 988797100.
MnpmapnnoB Эмома^н KypöoHa^neBHH - coucKaTe.b Ka^egpw ^HHaHCOB Tag^HKCKoro rocygapcTBeHHoro ^HHaHCOBO^KOHOMHHecKoro yHUBepcmeu Agpec: 73406, Pecnyö.HKa Tag^HKHcraH r. ^ymaHÖe, HaxuMOBa 64/14. Email: [email protected], Te..: (+992)
988536364.
Information about the authors:
Niyozov Mustafo Abdulloevich - Candidate of Economic Sciences, Associate Professor of the Department of Accounting and Management of the Tajik Pedagogical Institute in the Rasht district. Address: Republic of Tajikistan, Rasht district, Garm town, E. Mukhiddin street-63. E-mail: m [email protected], Ph.: (+992) 988797100.
Mirsharipov Emomali Qurbonalievich - applicant of the Department of Finance of the Tajik State Financial and Economic University. Address: 73406, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Nakhimov street 64/14. Email: [email protected], Ph.: (+992) 988536364.
