УДК:338.459
НАЦШИ ТАНЗИМИ ДАВЛАТЙ ДАР РУШДИ СО^ИБКОРИИ ХУРДУ МИЁНА ДАР ШАРОИТИ МУОСИРИ ЧУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН
Файзуллоев Х,.П.
Аннотатсия. Мацола ба та^лили нацши танзими давлати дар рушди сощбкории хурду миена дар Цум^урии Тоцикистон дар шароити муосири ицтисоди бахшида шудааст. Мацолаи мазкур ба муайян кардани мушкилоти асосии корхона^ои хурду миёна, аз цабили монеа^ои маъмури, набудани дастраси ба маблаггузори ва хароцоти баланди амалиёти диццати махсус медщад. Муаллиф ба хулосае меояд, ки танзими самараноки давлати, ки ба фаро^ам овардани шароити мусоид барои сощбкории хурду миёна нигаронида шудааст, шарти зарурии рушди устувори ицтисоди ва паст кардани сатщ бекори дар кишвар мебошад. Калидвожахр: сощбкории хурд ва миёна, танзими давлати, рушди ицтисоди, дастгирии давлати, корхона^ои хурд.
Барои ицтибос: Файзуллоев Х^.П.Нацши танзими давлати дар рушди сощбкории хурду миёна дар шароити муосири Цум^урии Тоцикистон/ Х.П. Файзуллоев // Паёми молия ва ицтисод.- 2024 №4 (43) - С. 437-443.
РОЛЬ ГОСУДАРСТВЕННОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ В РАЗВИТИИ МАЛОГО И СРЕДНЕГО ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА В СОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
Файзуллоев Х.П.
Аннотация. Статья посвящена анализу роли государственного регулирования в развитии малого и среднего бизнеса в Республике Таджикистан в современных экономических условиях. В статье особое внимание уделено выявлению основных проблем, с которыми сталкиваются малые и средние предприятия, таким как административные барьеры, недостаток доступа к финансированию и высокие операционные расходы. Автор приходит к выводу, что эффективное государственное регулирование, направленное на создание благоприятных условий для малого и среднего бизнеса, является необходимым условием устойчивого экономического роста и снижения уровня безработицы в стране. Ключевые слова: малое и среднее предпринимательство, государственное регулирование, экономический рост, государственная поддержка, малые предприятия.
THE ROLE OF STATE REGULATION IN THE DEVELOPMENT OF SMALL AND MEDIUM-SIZED ENTERPRISES IN MODERN CONDITIONS OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN
Fayzulloev H.P.
Annotation. The article is devoted to the analysis of the role of state regulation in the development of small and medium-sized businesses in the Republic of Tajikistan in modern
economic conditions. The article focuses on identifying the main problems faced by small and medium-sized enterprises, such as administrative barriers, lack of access to finance and high operating costs. The author concludes that effective government regulation aimed at creating favorable conditions for small and medium-sized businesses is a prerequisite for sustainable economic growth and a reduction in the unemployment rate in the country. Keywords: small and medium-sized enterprises, government regulation, economic growth, government support, small enterprises.
Гузориши масъала. Танзими давлатии сохибкории хурду миена дар иктисодиет накши мухим мебозад, аммо он бо як катор мушкилот ру ба ру мешавад. Сохибкории хурду миена аксар вакт бо норасоии захирахои молиявй барои рушд ва тавсеаи тичорат ру ба ру мешаванд. Барномахои дастгирии давлатй, аз кабили субсидияхо, грантхо ва карзхои имтиезнок на хамеша дастрасанд. Барои халли ин мушкилот равиши хамачониба зарур аст, ки сода кардани расмиети маъмурй, бехтар кардани дастрасй ба маблаггузорй, дастгирии ракамисозй ва баланд бардоштани сатхи тахсилот ва тахассуси кадрхоро дар бар мегирад.
Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Дар самти танзими давлати сохибкории хурду миёнаи Чумхурии Точикистон дар асархои олимони ватанй акс ёфтаанд: Аминов Х.И., Азимов П.Х., Ахмадбекова Н.М., Каюмов Н.К. Мирзобеков Х.Д., Муллоев П.Н. ва дигарон. Дар баробари ин, сарфи назар аз тахкикотхои зиёди олимони ватанй ва хоричй, дар танзими давлати сохибкории хурду миёнаи Чумхурии Точикистон, коркарди иловагии илмй-назариявй ва тахлилхои иловагй талаб менамояд.
Максади макола - омузиши накши танзими давлатй дар рушди сохибкории хурду миёна дар шароити муосири Чумхурии Точикистон, ба хисоб меравад. Накши танзими давлатй дар ин раванд хеле бузург аст, зеро субот ва афзоиши фаъолияти сохибкорй, инчунин фарохам овардани мухити мусоиди сохибкорй аз ташаббусхои давлатй вобаста аст.
Мухтавои асосии мавод. Сохибкории хурду миёна (СХМ) сегменти мухими
иктисодиети Чумхурии Точикистон мебошад. Дар шароити тагирёбии иктисоди миллй, мушкилоти ичтимоию иктисодй ва тагироти глобалй, дастгирй ва рушди СХМ барои давлат афзалиятнок мегардад.
Дар Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030 масъалахои марбут ба рушди сохибкорй, аз чумла хурду миёна, ба категорияи афзалиятнок дохил мешаванд. Бо вучуди ин, дар Чумхурии Точикистон вазъи сохибкории хурду миёнаро чунин тавсиф кардан мумкин аст: аз як тараф ба сохибкории хурду миёна имтиезу субсидияхои зиёд дода шудааст ва аз тарафи дигар, махз шаклхои хурду миёнаи хочагидорй дар сурати пайдо шудани хатто хадди акали ходисахои бухронй хама окибатхои манфиро эхсос мекунанд. [7, С34]
Дар Паёми худ ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон Асосгузори сулху вахдати миллй-Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон кайд намуданд, ки:"Давлат бояд фаъолияти худро барои бехтар намудани фазои сармоягузорй ва сохибкорй ва истифодаи усулхои гуногуни
хавасмандгардонй ва рушди сохибкории миенаву хурд, хунархои мардумй ва корхои хонагй таквият бахшад".[14]
Сохибкории хурду миёна дар Чумхурии Точикистон дар иктисодиети миллй макоми мухим дорад ва накши он аз якчанд чихат иборат аст: ^ Таъсиси чойхои корй: СХМ кисми зиеди ахолии кобили мехнати кишварро, хусусан дар дехот, ки сатхи бекорй баланд бокй мемонад, бо кор таъмин менамояд.
> Хавасмандгардонии навоварй ва хосилнокй: фаъолияти хурду миенаи сохибкорй ба чорй намудани технологиями нав ва баланд бардоштани фаъолияти истехсолй мусоидат намуда, ба рушди иктисодй таъсири мусбат мерасонад.
^ Диверсификатсияи иктисодиет: Бахши сохибкории хурд ва миёна ба кохиш додани вобастагй аз сохахои анъанавй, аз кабили кишоварзй ва энергетика мусоидат мекунад ва ба рушди самтхои нав мусоидат мекунад: хидматхо, истехсолот, савдо ва технологияхои инноватсионй.
> Афзоиши даромади андозй: СХМ манбаи мухими даромади андозй ба бучети кишвар мебошад, ки дар маблаггузории барномахои ичтимоию иктисодй ва лоихахои инфрасохторй накши калидй дорад.
Танзими давлатии сохибкории хурду миена дар Чумхурии Точикистон ба фарохам овардани шароити мусоид барои рушди он равона карда шудааст. Ин тавассути ташаббусхои конунгузорй, сиесати андоз, дастгирии сохибкорон ва бехтар кардани мухити тичорат ба даст оварда мешавад.
Тибки ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи химоя ва дастгирии давлатии сохибкорй» ба субъектхои сохибкории хурд сохибкорони инфиродй ва шахсони хукукие мансубанд, ки даромади умумии онхо дар як сол то 500000 сомонй аст. Ба субъектхои сохибкории миёна шахсони хукукие мансубанд, ки даромади умумии онхо дар як сол аз 500000 сомонй то 15000000 сомонй аст.
^онунгузорй дар ташкили чахорчyбаи хукукй барои фаъолияти сохибкорй накши Члдвлли 1.^ap3x,on хурди додaшудa a3 Чумхурии Точикистон.
асосй дорад. Дар солхои охир дар Чумхурии Точикистон конунхо ва санадхои меъерии гуногун барои дастгирии сохибкории хурду миена кабул гардиданд. Яке аз санадхои мухим ^онуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи дастгирй ва рушди сохибкории хурду миена" мебошад, ки масъалахои дастгирии СХМ, бехтар намудани дастрасй ба захирахои молиявй, кам кардани монеахои маъмурй ва соддагардонии расмиети бакайдгирии тичоратро танзим
менамояд.[5]
Чумхурии Точикистон бо максади фарохам овардани мухити мусоиди андоз барои сохибкории хурду миена дар сохаи андозбандй ислохот мегузаронад. Дар байни ташаббусхои мухим содда кардани низоми андозбандй, чорй кардани меъерхои имтиезноки андоз барои корхонахои хурд ва пешниходи таътили андоз барои стартапхо ва корхонахои нав дар баъзе сохахо мебошанд. Ин тадбирхо ба хавасмандгардонии сохибкорй, хусусан дар шароити махдудияти захирахои молиявй равона карда шудаанд.
Барои хавасмандгардонии рушди СХМ дар Чумхурии Точикистон барномахои гуногуни дастгирии давлатй таъсис дода мешаванд. Субсидияхо ва грантхои давлатй ба сохибкорон дар сохахои гуногун - аз кишоварзй то технологияхои баланд ^мак мерасонанд. ^арзхои имтиезнок ва маблаггузории хурд, ки тавассути муассисахои молиявии давлатй ва хусусй дода мешаванд, низ накши мухим доранд. Дар солхои охир афзоиши таваччyх ба рушди карздихии хурд ба назар мерасад, ки ба сохибкории хурд ва стартапхо имкон медихад, ки барои рушди минбаъда маблаг ба даст оранд.
руи сохдхо, дaр длерл (хдз. сомони) дaр
^рзхои хурди 2019 2020 2021 2022 2023
додлшудл ЛЗ
чониби
Х,амагй 633 745 6 251 565 9 262 785,0 1 0 527 190,6 13 585 573,1
Боикхо 310 342 3 640 314 5 790 733,2 6 471 359,2 8 650 849,3
Ташкилотхои маблаFгузории хурд 323 403 2 611 251 3 472 051,8 4 055 831,4 4 928 186,5
Ташкилотхои амоиатии карзии хурд 289 136 2 300 119 3 072 706,5 3 687 745,8 4514 327,6
Ташкилотхои карзии хурд 25 776 236 191 300 591,4 222172,7 240 633,2
Фоидхои карзии хурд 8 491 74 941 98 753,9 145912,8 173 225,8
Сарчашма: тахияи муаллифон дар асоси маълумотх,ои Бюллетени омори бонкй, декабри 2023 (341), БМТ-ш.Душанбе, С.-52., Бюллетени омори бонкй, декабри 2022 (329), БМТ-ш.Душанбе, С.-50. Бюллетени омори бонкй, декабри 2021 (316), БМТ-ш.Душанбе, С.-50. Бюллетени омори бонкй, декабри 2020 (305), БМТ-ш.Душанбе, С.-60., Бюллетени омори бонкй, декабри 2019 (293), БМТ-ш.Душанбе, С.-64.
Мувофики чадвали 1 дар соли 2023 овардани шароити мусоид барои пешбурди
хачми карзхои хурди додашуда нисбат ба соли 2022 ба 32,1% зиёд гардида, 13,5 миллиард сомониро ташкил дод. Аз ин ру дар сохаи маблаггузории хурд инкишофи ташкилотхои маблагузории хурд, ки ба конеъ гардонидани талабот ба захирахои молиявй ба ахолй ва карздихй ба корхонахои хурд равона карда шудаст, накши мухимро мебозанд.
Доир ба ин самт дар Паёми худ Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон, мухтарам Эмомалй Рахмон чунин кайд намуданд: "Дар Бонки миллй ва ташкилотхои карзиро зарур аст, ки дар самти дарёфти манбаъхои иловагии маблаггузорй ва дар ин замина зиёд кардани пешниходи карзхои дарозмуддат, дастрас ва бо фоизи паст, инчунин, пурра чорй намудани низоми ракамии хизматрасонихои бонкй дар хамаи минтакахои кишвар ва истифодаи васеи технологияхои молиявй тадбирхои иловагй андешанд. Хукумати мамлакат рушди бахши хусусй, сохибкорй ва сармоягузориро дар Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030 хамчун воситаи асосии ноил шудан ба хадафхои миллй муайян кардааст ва чихати фарохам
фаъолияти сохибкориву сармоягузорй, барои сармоягузорй чолиб гардонидани иктисодиёти кишвар ва ба содирот нигаронидани он пайваста чорачуйй менамояд. Дар натичаи тадбирхои амалигардида шумораи субъектхои сохибкорй дар 7 соли охир аз 62 хазор ба 350 хазор баробар гардид".[15]
Давлат инфрасохторро барои дастгирии сохибкории хурду миёна, аз чумла инкубаторхои тичоратй, технопаркхо ва инкубаторхои стартапхо фаъолона рушд медихад. Ин муассисахо на танхо чойхои корй, балки дастгирии машваратии зарурй, дастрасй ба шабакаи тамос ва имкониятхои рушдро пешниход мекунанд. Бояд кайд кард, ки барномахои омузишй ва такмили ихтисос барои сохибкорон ва кормандони онхо низ аз чониби давлат дастгирй карда мешаванд.
Шаффофият ва пешгуии равандхои танзимкунанда барои сохибкории хурд ва миена мухим аст. Дар солхои охир макомоти Чумхурии Точикистон барои содда кардани расмиети маъмурии марбут ба кушодани тичорат, гирифтани ичозатномахо, инчунин кам кардани монеахои бюрократй талош меварзанд.
Тахияи низоми хидматрасонии электронй, ба монанди бакайдгирии тичорати электронй ва гирифтани литсензияхои фосилавй, ба суръат ва соддагардонии равандхо мусоидат мекунад.
Давлат дар тахия ва кабули карорхои дарозмуддати стратегй, ки самтхои асосй ва афзалиятхои рушди ичтимоию иктисодии кишварро муайян мекунанд, накши мухим мебозад. Давлат барои зиндагй ва самаранокии иктисоди миллй мустакиман масъул аст. Тавре Н.К. Каюмов дуруст кайд мекунад, " Барои рушди сохибкории хурду миена дахолати фаъоли давлат зарур аст. Бидуни химояи мустакими давлатй ва дастгирй, бидуни кохиши матбуоти андоз, додани карзхои имтиезнок, тайер кардани кадрхо, бидуни ташкили инфрасохтори иттилоотй, пахн кардани тачрибаи пешкадами хоричй, химояи хукукии сохибкорон аз худсарии бюрократй ва чинояткорй рушди муътадили сохибкории хурду миенаро таъмин кардан мумкин нест. Набудани бисере аз ин шароит дар давраи гузариш ин сохторро ба сохаи самараноки иктисоди Точикистон табдил медихад.[2]
Ба акидаи Рязанова В.М., "Давлат коидахои амалиети тичоратии агенти иктисодиро муайян мекунад, чанбахои алохидаи фаъолияти субъектхои
истехсолкунанда ва истеъмолкунандаи иктисодиетро танзим мекунад, сохахои фаъолияти шахсони алохида ва институтхои системаи иктисодиро дастгирй ё бартараф мекунад". [3].
Сарфи назар аз тагйироти мусбй ва тадбирхои дастгирии давлатй, СХМ дар Чумхурии Точикистон бо як катор мушкилот ру ба ру мешавад:
> Набудани маблаггузорй: корхонахои Хурд то хол дар дастрасй ба карзхо ва сармоягузорй душворй мекашанд. Меъерхои баланди карз ва талаботхои сахти бонкхо имкониятхои тавсеаи тичоратро махдуд мекунанд.
> Монеахои бюрократй: сарфи назар аз талошхо барои осон кардани
бакайдгирй ва гирифтани ичозат, сохибкорон бо як катор монеахои бюрократй ру ба ру мешаванд, ки равандхои таъсис ва рушди тичоратро суст мекунанд. ^ Маданияти пасти сохибкорй ва набудани кадрхои баландихтисос: барои бисере аз сохибкорони кишвар, масъалаи тахассуси кормандон ва малакахои идоракунй мухим бокй мемонад. Инчунин рушди фарханги сохибкорй ва афзоиши дастрасии захирахои таълимй барои сохибкорон зарур аст. ^ Ноустувории иктисоди хоричй: бухронхои иктисодй, ноустувории бозори асъор ва монеахои савдои хоричй (масалан, тахримхо ё махдудиятхои содирот) ба фаъолияти сохибкории хурд ва миена таъсири манфй мерасонанд. Дар сурати мавчуд будани як катор тамоюлхои мусбат дар рушди сохибкории хурду миена дар Чумхурии Точикистон, дар солхои охир фаъол гардидани шаклхои гуногуни дастгирии давлатии ин бахши иктисодиет (дар шакли барномахои гуногун, ки дар робита ба намудхои гуногуни фаъолияти иктисодй тахия ва амалй карда мешаванд), тагйироти мусбат дар сохтори амалй намудани фаъолияти сохибкорй, хануз хам мушкилоти халношуда мавчуданд, ки рушди босуръати СХМ-ро бозмедоранд. Дар робита ба ин, минбаъд гузаронидани тахкикоти иловагй оид ба муайян намудани самтхои асосии баланд бардоштани самаранокии фаъолияти СХМ дар Чумхурии Точикистон талаб карда мешавад.[6]
Рушди ояндаи СХМ дар Точикистон аз як катор омилхо, аз чумла танзими самараноки давлатй, рушди инфрасохтор ва баланд бардоштани дастрасии захирахои молиявй вобаста аст. Дар байни самтхои ояндадор барои рушд метавон чудо кард: ^ Рушди сохибкории дехот: Кишоварзй ва коркарди махсулоти кишоварзй сохахои
мухим барои корхонахои хурду миена мебошанд, ки метавонанд дар таъмини амнияти озукаворй ва ташкили чойхои корй дар дехот накши калидй дошта бошанд.
^ Сохахо ва стартапхои инноватсионй: дастгирии технологияхои нав ва стартапхои инноватсионй, алахусус дар сохахое, ба монанди технологияхои иттилоотй ва энергияи
баркароршаванда, як кадами мухим дар диверсификатсияи иктисодиет хохад буд.
^ Рушди фаъолияти содиротй: Тахкими робитахои иктисодии хоричй, бехтар намудани сифати махсулот ва дастгирии тичорати хурд дар ворид шудан ба бозорхои байналмилалй ба баланд бардоштани ракобатпазирии молу хизматрасонихои дар Чумхурии Точикистон истехсолшаванда мусоидат менамояд.
Рушди асосхои институтсионалй, таъмини фаъолияти хамохангии хамаи институтхои сохибкорй, такмили инфрасохтори тичорат, рушди сохибкории истехсолй, баланд бардоштани самаранокии низоми бонкй мухим аст.
Танзими давлатии сохибкории хурду миена дар Чумхурии Точикистон дар фарохам овардани шароити мусоид барои сохибкорон нак;ши калидй дорад. Сарфи назар аз мушкилоти мавчуда, ташаббусхои давлатй дар сохаи сиесати андоз, дастгирии молиявй ва такмили инфрасохтор натичахои мусбат медиханд. Идома додани ислохот ва такмили к;онунгузорй, кохиш додани монеахои маъмурй ва баланд бардоштани дастрасии захирахои молиявй барои мусоидат ба рушди устувори сохибкории хурду миена, ки асоси диверсификатсияи ик;тисодиет ва бехтар кардани вазъи ичтимоию ик;тисодии кишвар мебошад, мухим аст.
Адабиёт
1. Азимов П.Х., Мирзобеков Х.Д. Малое и среднее предпринимательство в республике Таджикистан: особенности, тенденции и проблемы // n-Economy. 2016. №3 (245). URL: https://cyberieninka.ru/article/ (дата обращения: 30.11.2024).
2. Аминов Х.И. Становление и развитие предпринимательства в республике Таджикистан // ЭТАП. 2017. №4. URL: https://cyberleninka.ru/article/ (дата обращения: 30.11.2024).
3. Ахмадбекова Н.М. Формирование и становление малого и среднего бизнеса в переходной экономике Республики Таджикистан // Фундаментальные исследования. 2016. № 1-1. С. 99-103.
4. Бюллетени омори бонкй, декабри 2023 (341), БМТ-ш.Душанбе, С.-104
5. Бюллетени омори бонкй, декабри 2022 (329), БМТ-ш.Душанбе, С.-50.
6. Бюллетени омори бонкй, декабри 2021 (316), БМТ-ш.Душанбе, С.-50.
7. Бюллетени омори бонкй, декабри 2020 (305), БМТ-ш.Душанбе, С.-60.
8. Бюллетени омори бонкй, декабри 2019 (293), БМТ-ш.Душанбе, С.-64.
9. Каюмов Н.К. Приоритеты и меры по стимулированию экономического развития РТ в переходный период // Экономика Таджикистана: стратегия развития. -2001.- №3.-с.116-117.
10. ^онуни Чумхурии Точикистон дар бораи химоя ва дастгирии сохибкорй/https://majmilli.tj/
11. Нозимов Б.Р., Шокиров Р.С. Современное состояние развития институциональной среды малого предпринимательства в Республике Таджикистан // Вестник Таджикского
государственного университета права, бизнеса и политики. Серия общественных наук. 2015. № 4(65). С. 77—84.
12. Муллоев П.Н. Региональное развитие малого и среднего предпринимательства: опыт зарубежных стран [Текст] / П.Н. Муллоев // Известия АН РТ. - Душанбе, 2020. - № 1. - С. 119-126. ISSN: 2076-2569.
13. Орифов А.О., Мухаммадиева З.Э. Основные направления поддержки государством малого предпринимательства в Республике Таджикистан // Вестник ТГУПБП. 2010. №1. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/ (дата обращения: 30.11.2024).
14. Паёми Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумхурй» аз 26.12.2019c. [Захираи электронй]: https://prezident.tj/event/'missives/ (санаи мурочиат 30.09.2024).
15. Паёми Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумхурй» аз 28.12.2023c. [Захираи электронй]: https://prezident.tj/event/'missives (санаи мурочиат30.09.2024).
16. Розанова Н.М. Место и роль государственной промышленной политики как регулятора взаимодействия фирм // Вестник Московского университета. Серия 6. Экономика. -1999. № 3. - С. 20.
17. Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030 [Захираи электронй] : https://mmk.t¡/file/стратегияи-миллии-рvшди-Чvм\vрии-Точикистон-барои-давраи-то-соли-2030pdf-2(санаи мурочиат 10.10.2024).
Маълумот оид ба муаллиф:
Файзуллоев Х,окимчон Пардаевич - ассистенти Донишгохи байналмилалии сайёхй ва сохибкории Точикистон. Сурога: 734055, Чумхурии Точикистон, ш.Душанбе, х.Борбад 48/5, тел: 987888817, E-mail:[email protected]
Сведения об авторе:
Файзуллоев Хокимджон Пардаевич - ассистент Международный университет туризма и предпринимательства Таджикистана. Адрес: 734055, Республика Таджикистан, г.Душанбе, п.Борбад 48/5, тел: 987888817 E-mail:[email protected]
Information about the author:
Fayzulloev Khokimjon Pardaevich - assistant International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan. Address: Republic of Tajikistan, Dushanbe, Borbad 48/5, tel: 987888817 E-mail: [email protected]