УДК: 336.34
НИЗОМИ МОЛИЯИ ИСЛОМЙ - РУКНИ МУ^ИМИ ИКТИСОДИ ^А^ОН Солих,ова М.Д.
Аннотатсия. Дар мацола вобаста ба ташаккул ва рушди низоми молияи исломи дар тацрибаи ицтисоди ца^они тащицот гузаронида шудааст. Бояд цайд намуд, ки низоми молияи исломи щмчун рукни мууими ицтисоди ца^он арзёби гардида, ба раванди рушди ицтисодиёти кишвар^ои ца^он таъсири мусби гузошта истодааст. Ци^ати тауияи рушди босамари низоми молияи исломи дар низоми бонкии Цум^урии Тоцикистон бо истифодаи тацрибаи кишвар^ое, ки дар он^о ин низом тарацци ёфтааст, аз цониби муаллиф пешнщод карда шудааст. Инчунин, муаллиф кушиш ба харц додааст, ки замина^ои асосии рушди низоми молияи исломиро дар кишвар^ои мутарацци тащиц намояд ва истифодаи самараноки он^оро дар Цум^урии Тоцикистон пешнщод созад.
Калидвожахр: низоми молияи исломи, тацрибаи давлат^ои пешцадам, рукни мууими ицтисоди ца^он, бонкдории исломи, дороиуои бахшуои молияи исломи, низоми бонки, давлатуои исломи.
Барои ицтибос: Солщова, М.Д. Низоми молияи исломи - рукни мужами ицтисоди ца^он /М. Д. Солщова //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 3(42). - С. 307-314.
ИСЛАМСКАЯ ФИНАНСОВАЯ СИСТЕМА - ВАЖНАЯ ОСНОВА МИРОВОЙ ЭКОНОМИКИ
Солихова М.Д.
Аннотация. В статье проведено исследование становления и развития исламской финансовой системы на опыте мировой экономики. Следует отметить, что исламская финансовая система рассматривается как важная опора мировой экономики и оказывает положительное влияние на экономическое развитие стран мира. Автором предложен аспект разработки эффективной методики развития исламской финансовой системы в Республики Таджикистан с использованием опыта стран, где эта система была развита. Также автор предпринял попытку исследовать основы развития исламской финансовой системы в вышеперечисленных странах и предложить их эффективное использование в Республике Таджикистан.
Ключевые слова: исламская финансовая система, опыт ведущих стран, важная опора мировой экономики, исламский банкинг, активы исламского финансового сектора, банковская система, исламские страны.
ISLAMIC FINANCIAL SYSTEM IS AN IMPORTANT BASIS OF THE WORLD ECONOMY
Solikhova M.D.
Annotation. The article studies the formation and development of the Islamic financial system based on the experience of the world economy. It should be noted that the Islamic financial system is considered as an important pillar of the world economy and has a positive impact on the economic development of countries around the world. The author proposed the aspect of developing an effective methodology for the development of the Islamic financial system in the Republic of Tajikistan using the experience of countries where this system was developed. The author also made an attempt to explore the fundamentals of the development of the Islamic financial system in the above countries and propose their effective use in the Republic of Tajikistan.
Key words: Islamic financial system, experience of leading countries, an important pillar of the world economy, Islamic banking, assets of the Islamic financial sector, banking system, Islamic countries.
Гузориши масъала. Рукни мухими иктисоди чахон, аз сатхи фаъол гардидани низоми бонкй, аз чумла рушди низоми молияи исломй вобастагии зич дорад. Баходихии омории самаранокии низоми молияи исломй тавассути тахлили оморй баррасй шудааст. Низоми молияи исломй яке аз унсури мустакили низоми бонкй буда, хамчун омили калидии такондихандаи иктисоди муосир ба дигар нишондихандахои рушди макроиктисодй ё дар мачмуъ, ба сатхи зиндагии ахолй таъсир мерасонад.
Ташаккул ва рушди низоми молияи исломй яке аз масъалаи аввалиндарача ба хисоб рафта, барои халли он дастгирии бевоситаи сохторхои давлатй, тахияи механизмхои самараноки танзиму назоратй, низоми андозбандии сода, ташаккулдихии бизнес-модели инноватсионй ва навоварй, инчунин истифодаи технологияхои нав дар раванди фаъолият, ва чалби мутахассисони варзидаи сохаи молияи исломиро талаб менамояд. Бояд кайд намуд, ки Хукумати Чумхурии Точикистон ва Бонки миллии Точикистон барои васеъ кардани доираи фаъолияти бонкхо, ташкили мухити солими ракобати бонкй, чалби сармоя аз давлатхои исломй, диверсификатсиякунонии низоми бонкй таваччухи калон зохир менамояд.
Низоми бонкии Чумхурии Точикистон дар сохаи миёнаравии молиявй мавкеи нисбатан бартаридоштаро ишгол мекунанд, ба рушди иктисодиёти мамлакат
ва унсурхои алохидаи он таъсири назаррас мерасонанд. Ин холат баёнкунандаи далели он аст, ки дар низоми афзалиятхои рушди ичтимоию иктисодии мамлакат дар давраи миёнамухлат ба масъалаи тачдиди низоми бонкй, вобаста ба баркароршавии баъдибухронии бонкхои тичоратй диккати чиддй дода мешавад.
Тахлили тах,кикотх,ои охир ва нашриёт. Раванди ташаккул ва рушди низоми молияи исломй дар корхои илмй-тахкикотии иктисодчиёни ватанй: Хайрзода ШД., Рахмонов З.А., Алишоев ХД. ва олимони хоричй, аз чумла дар таълифоти илмии Беккин Р.И., Азарян В.К. ва Трунин П.В. мавриди тахкику баррасй карор гирифтаанд.
Максади макола - ин тахлили масъалахои марбут ба фаъолияти ташкилотхои молиявии исломй дар чахон аз нигохи иктисодию ичтимоии онхо дар шароити муосир ва ба рох мондани такмили бонкдории исломй дар низоми бонкии Чумхурии Точикистон мебошад
Мух,тавои асосии мавод. Таквияти иктисодиёти кишвархои чахон аз дарачаи рушду инкишофи низоми бонкй вобастагии бенихоят зиёд дорад. Фаъолияти самараноки низоми бонкй таъсири мусбати худро ба раванди ташаккули сармоягузории сохахои афзалиятноки иктисодиётро ба зимма мегузорад. Таъсири низоми бонкй дар шаклу усулхои гуногун ва ба воситахои муосири молиявй татбик карда мешавад.
Шароити муосири иктисодй нишон медихад, ки низоми молияи исломй давра ба давра инкишоф ёфта истодааст ва дар аксари кишвархои чахон мавриди таваччух карор гирифтааст. Тахлилхо нишон медиханд, ки чараёни рушди бонкхои исломй дар чахон суръати баландро касб намудааст ва хиссаи бонкхои исломй дар низоми бонкии кишвархои олам ру ба афзоиш ниходааст. Добили кайд аст, ки бонкхои исломй мухимтарин чузъи низоми молиявию иктисодии исломй ба хисоб рафта, сахми он 72%-и дороихои молияи исломиро дар микёси чахон ташкил медиханд. Новобаста аз тагйиротхои чиддй ва таъсири манфии бухронхои гуногуни молиявй муассисахои молиявии исломй тавонистанд, ки суботи молиявии худро аз даст надиханд ва фаъолияти самаранокро рохандозй намоянд. ^атто пандемияи Covid-19 натавонист, ки ба холати молиявии ташкилотхои молиявии исломй таъсири амик расонад ва ахамияти иктисодии худро таквият бахшад. Дар давоми 10 соли охир шумораи бонкхои исломй дар кишвархои олам афзуда истодааст ва мавкеи молиявии онхо таквият ёфта истодааст. Тибки хисоботи рушди молияи исломй соли 2022 дар 76 давлатхои чахон 610 бонкхои исломй ба кайд гирифта шудааст [6,с. 15-23].
Дар кишвархои Иттиходи давлатхои мустакил (ИДМ), кисмате аз кишвархои Африко (Уганда, Нигерия) ва гайрахо ташкилотхои молиявии исломй ба тадрич рушд ёфта истодаанд. Инчунин дар кишвархои дигар, масалан дар Озорбойчон, Покистон, ^атар, Австралия, Нигерия, Уммон ва Русия муассисахои молиявии
исломй рушди хамачониба доранд [12,с. 115128]. Британияи Кабир хамчун маркази молияи исломй дар чахони Гарб боз хам пеш рафта, стратегияи давлатии рушди онхоро тахия намуд, ки дар он 22 бонки исломй фаъолият карда, шумораи онхо дар кишвархои аврупой ва марказхои оффшорй ба маротиб бештар аст [13,с.8]. Бояд кайд намуд, ки муассисахои молиявии исломй фаъолияти худро ба ниёзхои мардуми мусалмон мутобик мекунанд ва барои пешрафт талош мекунанд. Аз ин чост, ки нуфузи онхо дар кулли кишвархои чахон, аз чумла дар кишвархои гайриисломй низ боло рафта истодааст ва доираи махсулотхову хизматрасонихои аз чониби ин ташкилотхои молиявй пешниходшаванда давра ба давра афзун гардида истодааст.
Дар шароити муосири иктисодй тахлилхо нишон медиханд, ки маблаггузории исломй ва ташаккули ташкилотхои молиявии исломй бештар дар кишвархои Бахрайн, Эрон, Малайзия, Аморати Муттахидаи Араб (АА), Арабистони Саудй ру ба афзоиш доранд [11]. Зеро дар кишвархои болозикр ба рушди низоми молиявии исломй ахамияти вижа дода мешавад ва барои тараккиёбии инструментхои молиявии ин ташкилотхо рушди институтхои молиявии исломй, фондхои сугурта аз чониби кишвархои Африко, ба мисли Миср, Нигерия ва Судон, дар Осиё-Х,онконг, Х,индустон, Покистон, Сингапур амалй карда мешавад [10,с. 197207]. Инчунин дар Халичи Форс, ки шаш кишварро дар бар мегирад: Арабистони Саудй, АМА, Уммон, Кувайт, ^атар ва Бахрайн. (нигаред ба диаграммаи 1).
Диаграммаи 1. Х,ачми дороихои низоми молияи исломи аз руйи минтакахои чах,он дар соли 2022 (бо млрд. доллари ИМА)
00
■ Молияи исломй ■ Бонкх,ои исломй Сарчашма: тахия муаллиф дар асосии манбаи электронй https://www.statista.com
Аз руи маълумотхои диаграммаи 1 мушохида карда мешавад, ки дар байни минтакахо хиссаи дороихои низоми молияи исломй дар Халичи Форс (GCC) 40,3%, Давлатхои MENA 35,2%, Осиёи ^анубу Шарк 18,4%, Аврупо 3,2%, Осиёи ^анубй 2,5%, Африкои чанубии Сахара 0,3% ва Амрико 0,2% - ро ташкил медиханд. Дороихои бонкхои исломии минтакахо дар таркиби дороихои умумии молияи исломй дар Халичи Форс 75,8%, Давлатхои MENA 86,4%, Осиёи Ч,анубу Шарк 40,4%, Аврупо 50,0%, Осиёи Ч,анубй 75,9%, Африкои чанубии Сахара 33,3%, Амрико 14,3% ва Дигар Осиё 23,1% баробар мебошад. Бояд кайд намуд, ки дар Чумхурии Исломии Эрон дороихои молияи исломй 1,522 млрд. доллари амрикой, дар Арабистони Саудй 1,017 млрд. доллари амрикой, дар Малайзия 666 млрд. доллари амрикой ва дар ^увайт 208 млрд доллари амрикоиро ташкил намудааст.
Тахлилхо нишон медихднд, ки айни замон дар кишвархое ба мисли: ЧИЭ, Малайзия, Туркия, Бангладеш ва Чумхурии исломии Покистон низоми молияи исломй
рушд ёфтааст ва хизматрасонихои бонкй пурра аз чониби ташкилотхои молиявии исломй пешниходи муштариён мегардад. Инчунин, дар кишвархои болозикр инструментхои молияи исломй ба таври назаррас мавриди истифода карор гирифтааст ва бонкхои исломй ба чараёни рушди иктисодиёт таъсири мусбй расонида истодаанд [2,с.96]. Боиси кайд аст, ки пандемияи COVID-19 исбот намуд, ки ташкилотхои молиявии исломй ва принсипхои фаъолияти бонкхои исломй барои муштариён созгор буда, бештар ин институтхо кушиш менамоянд, ки ба суди муштариён фаъолият намоянд ва хавфхои эхтимолиро кохиш диханд. Зеро асоси фаъолияти бонкхои исломиро ахлоки хамида ва муоширати муносиби хам муштариён ва хам бонк ташкил медихад [1,с.57-63]. Дар ин робита бо гуфтахои боло дарк намудан мумкин аст, ки хачми дороихои низоми молияи исломй сол аз сол афзуда истодаанд ва таъсири бонкхои исломй ба иктисодиёти кишвархо зиёд шуданро дорад (диаграммаи 2).
Диаграммаи 2. Динамикаи рушди низоми молияи исломи дар солх,ои 2012 -2022 ва дурнамои он то соли 2027 (до трлн. доллары ИМА)
8,000
7,000
6,000
5,000
4,000 3,000
2,000 5 18%
1,000
0,000 -
6%
0%
4%
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2027
Дороихои молияи исломй
Афзоиш
60% 50% 40% 30% 20% 10°% 0% -10%
Сарчашма: тахия муаллиф дар асосии манбаи электронй https://www.statista.com
Тахлили маълумотхои диаграммаи 2 нишон медихад, ки дороихои умумии молияи исломй аз соли 2012 то 2022 ба андозаи 2,63 маротиба боло рафта, пайваста тамоюли афзоишро доранд. Бонкдории исломй аз хама собит ва пешрафтатарин сохаи молияи исломй мебошад. Суръати баланди афзоиши дороихои бонкхои исломй хатто дар солхои бухрони чахонии молй мушохида шуд. Аз руйи хисоботи рушди молияи исломй (IFDI) соли 2023 маълум мешавад, ки дар 5 соли охир хиссаи бештари
дороихоро муассисахои тичоратй ташкил медихад [6,с.10]. Ин шаходати он аст, ки афзоиш як сохаи солимро дар асоси тавозуни кавй, даромади зиёд, дастгирии танзимкунанда ва талаботи устувори хам муштариён ва хам сармоягузорон дар кишвархои гуногун инъикос мекунад. Мувофики пешгуйи индикатори рушди молияи исломй (IFDI) то соли 2027 ба андозаи 6,667 трлн. доллари ИМА, асосан аз хисоби бонкхои исломй ва сукук хохад
расид (нигаред ба диаграммаи 3). Диаграммаи 3. Дороих,ои бахшх,ои низоми молияи исломИ дар солх,ои 2015 2022 ва дурнамои рушди он то соли 2027 (бо трлн. доллари ИМА)
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2027
I Бонкхои исломй ■ Сукук
Дигар муассисахои молиявии исломй (OIFI) Фондхои исломй I Такафул
Сарчашма: тахия муаллиф дар асосии манбаи электрони https://www.statista.com
Тахлили маълумотхои диаграммаи 3 оид ба устувории бахшхои молияи исломиро дар давоми солхои 2015 - 2022 нишон медихад, ки дар ин давра хачми умумии дороихои бонкхои исломИ ба андозаи 2 маротиба, сукук ба андозаи 2,6 маротиба, фондхои исломИ ба андозаи 3,1 маротиба, такафул ба андозаи 1,9 маротиба ва дигар муассисахои молиявии исломИ (OIFI) ба андозаи 1,2 маротиба афзоиш ёфтанд. Инчунин мушохида карда мешавад, ки дар соли 2022 нисбат ба соли 2021 дороихои хамаи бахшхои молияи исломИ бо суръати баланд афзоиш ёфтаанд, ки бештари онхо ба такафул 17%, бонкхои исломИ 13%, сукук 11%, дигар муассисахои молиявии исломИ 6% тааллук доранд [5]. Афзоишёбии дороихои бонкдории исломИ аз фаъолияти самараноки ташкилотхои молиявии исломИ ва зиёдшавии доираи фаъолияти онхо дарак медихад. Зеро айни замон фаъолияти ташкилотхои молиявии исломИ руз аз руз густариш ёфта, амалиётхои онхо зиёд гардида истодааст. Дар баробари зиёдшавии амалиётхои ташкилотхои молиявии исломИ шумораи ин ташкилотхо низ дар кулли кишвархои олам зиёд гардида истодааст, ки ба тахкимёбии дороихои ташкилотхои молиявии исломИ заминаи мусоидро фарохам меорад. Илова ба ин, таквияти бозори молиявИ, ки дар саросари олам барои рушди ташкилотхои карзии исломИ шароити заруриро фарохам овардааст ва ба ташкили фазои мусоиди ин ташкилотхо заминаи лозимИ ташкил гардидааст [4,с.244].
Дар асоси тахлилхои
гузаронидашуда метавонем дарч намоем, ки низоми молияи исломИ дар давоми солхои бухронхои гуногуни молиявИ суботи молиявиро нишон доданд. Алалхусус, дар кишвархое, ки низоми бонки исломИ дар онхо нисбатан рушд ёфтааст ва истифодаи инструментхои молиявиро дуруст мавриди
истифода карор додаанд. Дар хамин асос, метавонем кайд намоем, ки низоми бонки исломИ вобаста ба принсипхои зерин дар аксари кишвархои олам пахн гардидааст: нигохдории суботи молиявИ зимни бухронхои молиявИ; афзоишёбии пайдарпайи дороихои ташкилотхои молиявии исломИ; афзоишёбии мавкеи географии ташкилотхои молиявии исломИ [8,с.65-72].
Тахкики чараёни рушди низоми молияи исломИ нишон медихад, ки ба раванди рушди ташкилотхои молиявии исломИ омилхои зиёде таъсири мусбИ расониданд. Омилхои асосие, ки ба рушди ниходхои молиявии исломИ таъсир гузоштанд, инхоянд: -афзоиши босуръати даромади нафти кишвархои исломии чахон; -афзоиши ахолии мусулмон дар чахон; -окибатхои бухрони молиявии чахонИ; -афзоиши накши ичтимоии сармоягузорИ; -кабули самти нави молиявИ аз чониби кишвархои ГарбИ [3,с.335-349]. Дар раванди рушди устувор ва самарабахши иктисодиёти Чумхурии Точикистон фаъолияти низоми молияи исломИ накши мухим мебозад. Татбики бизнес-модели бонкдории исломИ дар таърихи навини Точикистон бори аввал тачриба карда мешавад. Дар айни замон бонкдории исломИ дар мархилаи ташаккулёбИ карор дошта, дар кишвари мо бонки ягонаи исломИ Ч,СК "Тавхидбонк" ва ду равзанахои бонкдории исломИ дар ЧСП ТА^Х "Хумо" ва ЧСП ТА^Х "Имон" фаъолият менамоянд [9,с.338-348]. Дар шароити имруза бахри пешрафти рушди низоми бонкхои исломИ фарохам овардани заминахои мусоиди хукукИ, дастгирии бевоситаи сохторхои давлатИ, тахияи механизмхои самараноки танзиму назоратИ, низоми андозбандии сода, муайянкунии вазъ ва талаботи бозор, ташаккулдихии бизнес-модели
инноватсионИ ва навоварИ, чалби
мутахассисони варзидаи соха, инчунин истифодаи технологияи муосир зарур мебошад. Х,амаи ин дар навбати худ имконияти баланд гардидани мавкеи бонкхои исломиро дар низоми бонкии кишвар таъмин намуда, боварию эътимоди мардумро ба хизматрасонихои наву алтернативй бештар мегардонад. Х,адафи
такмили низоми бонкхои исломИ дар Точикистон ин баланд бардоштани некуахволии мардум, ташкили чойхои нави корИ, бехтар намудани сатхи хизматрасонихои низоми бонкИ ва паст кардани таъсири бухронхои молиявии чахонИ мебошад, ки ба рушду инкишофи иктисодиёти миллИ мусоидат менамояд.
АДАБИЁТ
1. Беккин Р.И., Вахитов Р.Р., Гафурова Г.Т. и др. Исламские финансово-кредитные институты в экономике зарубежных стран // под ред. В.Г. Тимирясова. Изд-во «Познание» Института экономики, управления и права, 2017- с.57-63
2. В.К. Азарян. Мировой опыт деятельности исламских банков // Труд и социальные отношения. - 2013. №13. - С. 96.
3. Гамбеева Ю.Н., Медведева С.Н. Исламские финансы: особенности становления и развития // Российское предприн-во. 2018- с. 335-349.
4. Журавлев А.Ю. Теория и практика исламского банковского дела. М.: Институт востоковедения РАН. 2002.-244 с.
5. Исламские банки контролируют 15% мировых финансов // Islamic Finance & Business, 04.06.2013.// URL: http://islamic finance.ru/news/2013 06 04 1207. (Дата посещения: 07.05.17).
6. Отчет Refinitiv и Исламской корпорацией по развитию частного сектора (ICD) Islamic Finance Development Indicator (IFDI) report 2023. [Электронный ресурс]. - URL: https://www.refinitiv.com
7. Отчет о стабильности индустрии исламских финансовых услуг (IFSI) за 2023 г. [Электронный ресурс]-URL: https://www.ifsb.org/preess_full.php?id=611&submit=more
8. Солихова, М. Д. Асосхои назариявии инкишофи бонкдории исломй / М. Д. Солихова // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимой-иктисодй ва чамъиятй. - 2023. - No. 12. - P. 65-72. - EDN HNIBQN.
9. Солихова, М. Д. Тахлили устувории бонкдории исломй дар шароити бухрони молиявй / М. Д. Солихова // Паёми молия ва иктисод. - 2023. - No. 3(37). - P. 338-348. -EDN QKLWTC
10. Солихова, М. Д. Тачрибаи хоричии мукаммалгардонии бонкдории исломй дар давлатхои чахон / М. Д. Солихова // Паёми Донишгохи давлатии тичорати Точикистон. -2023. - No. 3(48). - P. 197-207. - EDN WIIIEI.
11. Трунин П. В., Каменских М. В., Муфтяхетдинова М. Исламская финансовая система: состояние и перспективы развития. М.: Институт экономики переходного периода, 2009.
12. Chatti М., О. Yousfi. Islamic Private Equity. March 2010 MPRA.p 115-128.
13. Islamic finance 2010. IFSL Research. January 2010. - 8 p.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Солихрва Майсара Давлатовна - Донишгохи миллии Точикистон, ассистенти кафедраи кори бонкй. CypoFa: 734025, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, хиёбони Рудакй, 17. E -mail: [email protected]. Телефон: (+992) 98-515-95-95
Сведения об авторе:
Солихова Майсара Давлатовна - Таджикский национальный университет, ассистент кафедры банковское дело. Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, проспект Рудакй 17, E-mail: [email protected]. Телефон: (+992) 98-515-95-95
Information about the author:
Solikhova Maysara Davlatovna - Tajik National University, assistant of the Banking Department. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki ave. 17. E-mail: [email protected]. Phone: (+992) 98-515-95-95