CC BY
013. Финансовая грамотность населения в условиях цифровизации экономики. [Маводи электронй]. - Речаи дастрасй: https://glavnayatema.com (Санаи дастрасй: 04.06.2023).
14. Фурсова В., Терновская Т.Н., Романов Е.В. Внедрение чат-ботов в технологии дистанционного банковского обслуживания // Вестник МФЮА. - № 4. - 2020 - C.45-52.
15. Хайрзода, Ш.К. Дигаргуншавии сохтори низоми бонкии Чумхурии Точикистон дар шароити ноустувории молиявй / Ш.К. Хайрзода // Паёми молия ва иктисод. № 3 (23). С. 7-18.
16. Чат-бот банка. Что это и как работает. [Маводи электронй]. - Речаи дастрасй: https://express.ms/blog/obzorv/chat-boty-bankov-kak-rabotayut-tsifrovye-pomoshchniki/ (Санаи дастрасй: 04.06.2023).
Маълумот дар бораи муаллифон:
Х,икматов Умедчон Сафаралиевич - доктори илмхои иктисод. Профессори кафедраи кори бонкй. Донишгохи миллии Точикистон 734025, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, кучаи Буни Дисорак, шахраки донишчуён. Тел: +992 93 931-70-70 e-mail: [email protected]
Исхаков Дилшод Илхомович - унвончуи кафедраи кори бонкй. Донишгохи миллии Точикистон. 734025, ш. Душанбе, кучаи Буни Дисорак, шахраки донишчуён. E-mail: [email protected] Тел.: (+992 88) 771-8888.
Информация об авторах:
Хикматов Умеджон Сафаралиевич - доктор экономических наук, профессор кафедры банковского дела Таджикского национального университета. Адрес: 734025, Таджикистан, г. Душанбе, ул. Айни 37.Тел: +99293-931-70-70. E-mail: [email protected]
Исхаков Дилшод Ильхомович - соискатель кафедры банковского дела Таджикского национального университета. Адрес: 734025, г. Душанбе, ул. Буни Хисорак, Студенческий городок. Тел.:(+992 88) 771-88-88 Email: [email protected]
Information about authors:
Hikmatov Umedjon Safaralievich - Doctor of Economics, Professor of Banking department. Tajik National University. 734067, Republic of Tajikistan, Dushanbe, 37 Ayni str. Phone: +992 93 931-70-70. E-mail: [email protected]
Iskhakov Dilshod Ilhomovich - Applicant to the Department of Banking. Tajik National University. 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Buni Hisorak str. Phone(+992 88) 771-88-88 E-mail: [email protected]_
УДК: 336 (575.3)
СТРАТЕГИЯИ РУШД ВА ТАЪСИРИ ОН БА РАВАНДИ ТАШАККУЛИ НИШОНДИХДНДАДОИ МОЛИЯВИИ НИЗОМИ БОНКИИ ч,умх,урии ТОЧИКИСТОН
Низомов Самариддин Фахриевич Кобилова Шафоатчон Толибчоновна
Аннотатсия. Дар макола пахлухои нахариявй-амалии стратегияи рушди бонкхои тичоратй ва таъсири он ба чараёни ташаккули нишондихандахои молиявии ташкилотхои карзй мавриди тахкик карор гирифтааст. Муаллифон ба он назаранд, ки стратегия рушди бонкхои тичоратй метавонад барои таквияти амалиёти бонкй, устувории молиявй ва суботи доимии ташкилотхои карзй заминаи мусоидро фарохам оварда, сатхи ракобатпазирии бонкхоро тахким бахшад. Илова ба ин, дар макола нишондихандахои молиявии низоми бонкии Чумхурии Точикистон тахлил гардида, таъсири стратегия рушд ба раванди ташаккули онхо баррасй гардидааст.
Чихати таквияти минбаъдаи низоми бонкй ва таъсири бештари стратегияи рушд ба афзоиши нишондихандахои молиявии низоми бонкй аз чониби муаллифон пешниходхои муфид тавсия гардидааст.
Калидвожа^о: бонкхои тичоратй, ташкилотхои карзй, стратегияи рушд, баходихй, банакшагирй, даромаднокии бонкхо, пардохтпазирй, низоми бонкй.
Барои иктибос: Низомов С.Ф. Стратегияи рушд ва таъсири он ба раванди ташаккули нишондихандахои молиявии низоми бонкии Чумхурии Точикистон / С. Ф. Низомов, Ш. Т. Кобилова // Паёми молия ва иктисод. - 2024. - No. 1(40). - С. 19-30.
СТРАТЕГИЯ РАЗВИТИЯ И ЕЕ ВЛИЯНИЕ НА ПРОЦЕСС ФОРМИРОВАНИЯ ФИНАНСОВЫХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ БАНКОВСКОЙ СИСТЕМЫ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
Низомов Самариддин Фахриевич Кобилова Шафоатджон Толибджоновна
Аннотация. В статье исследуются теоретические и практические аспекты стратегии развития коммерческих банков и ее влияние на процесс формирования финансовых показателей кредитных организаций. Авторы полагают, что стратегия развития коммерческих банков может обеспечить благоприятную основу для укрепления банковских операций, финансовой устойчивости и постоянной развитии кредитных организаций, а также повысить уровень конкурентоспособности банков.
Кроме того, в статье анализируются финансовые показатели банковской системы Республики Таджикистан и обсуждается влияние стратегии развития на процесс их формирования. С точки зрения дальнейшего укрепления банковской системы и большего влияния стратегии развития на рост финансовых показателей банковской системы авторами рекомендованы полезные предложения. Ключевые слова: коммерческие банки, кредитные организации, стратегия развития, оценка, планирование, рентабельность банков, ликвидность, банковская система.
DEVELOPMENT STRATEGY AND ITS INFLUENCE ON THE PROCESS OF FORMATION OF FINANCIAL INDICATORS OF THE BANKING SYSTEM OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN
Nizomov Samariddin Fakhrievich Kobilova Shafoatjon Tolibjonovna
Annotation. The article examines the theoretical and practical aspects of the development strategy of commercial banks and its impact on the process of forming financial indicators of credit institutions. The authors believe that the development strategy of commercial banks can provide a favorable basis for strengthening banking operations, financial stability and continuous development of credit institutions, as well as increase the level of competitiveness of banks. In addition, the article analyzes the financial indicators of the banking system of the Republic of Tajikistan and discusses the influence of the development strategy on the process of their formation.
From the point of view of further strengthening the banking system and the greater influence of the development strategy on the growth of financial indicators of the banking system, the authors recommended useful proposals. Key words: commercial banks, credit organizations, development strategy, assessment, planning, bank profitability, liquidity, banking system.
Гузориши масъала. Низоми бонкии Ч,умхурии Точикистон баъд аз ба даст овардани истицлолияти давлатй хамчун институти махсус ба фаъолият огоз намуд. Махсусан, баъд аз гузариш ба низоми дузинагии бонкдорй, фаъолияти низоми бонкй фарох гардида, ахамияти он дар ицтисодиёти кишвар боло рафт. Ташкили низоми муассири бонкй ва рохандозии фаъолияти он тибци принсипхои ицтисоди бозорй барои Ч,умхурии Точикистон мушкилоти молиявй - ицтисодии зиёдро ба вучуд овард. Новобаста аз мушкилоти молй, ицтисодй, сиёсй ва ичтимой Хукумати Ч,умхурии Точикистон бо сарварии Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат, Президента Ч,умхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон тавонист, ки заминаи асосии фаъолияти низоми бонкиро рохандозй намояд ва чанбахои институтсионалии онро тахким бахшад. Бо тацвияти тадбирхо дар самти дастгирии давлатй ва тахкимбахшии фаъолияти институтхои алохидаи низоми бонкй Хукумати Ч,умхурии Точикистон рушди
иктисоди миллиро рохандозй намуда, хамкории густурдаи бонкхоро бо сохахои афзалиятнок ва стратегии кишвар ба рох монд. Тахияи заминаи конунгузорй ва ташкили инфрасохтори зарурй барои низоми бонкй аз самтхое ба хисоб мераванд, ки дар мадди назари хукумати кишвар карор доштанд ва стратегияи иктисодии давлатй дар ин самт чоннок гардида буд.
Тахлили тадкикот ва нашрияхои охирин. Аз огози солхои 1991 низоми бонкй хамчун ниходи молиявии афзалиятнок дар иктисодиёти Ч,умхурии Точикистон ба хисоб рафта, ташаккул ва рушди мунтазами он таъмин карда шуд. Низоми бонкии босубот барои таъмини иктисоди вокей бо захирахои карзй ва рушди такрористехсолот заминаи мусоид фарохам оварда, метавонад, ки татбики сиёсати пуливу карзии самаранокро ба рох монад. Аз нигохи иктисодй Хукумати Ч,умхурии Точикистон дар самти рушди устуворона ва суботи молиявии низоми бонкй тадбирхои заруриро андешида, татбики стратегияхои
гуногунро дар ин самт ба рох монд, то ки низоми бонкй пойгохи асосии таъминкунандаи идтисодиёт бо захирахои пулй бошад. Кабули "Стратегияи рушди низоми бонкии Точикистон барои солхои 2010-2015" барои пешравии низоми бонкй, ташаккули институтхои он ва таъмини радобати солим таъсири мусбй расонид. Дар натичаи татбиди самараноки "Стратегияи рушди низоми бонкии Точикистон барои солхои 2010-2015" Бонки миллй заминаи донунгузории сохаи бонкиро такмил дода, мушкилоти вучуддоштаро, ки аз чониби созмонхои молиявии байналхалдй ба монанди Хазинаи Байналхалдии Асъор, Бонки Чахонй ва гайрахо пешниход шуда буд, аз байн бурд. Дар асоси татбиди ин Стратегия Конуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи Бонки миллии Точикистон", Конуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи фаъолияти бонкй", Конуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи сугуртаи пасандозхои шахсони водей" такмил ёфта, ба стандартхои байналхалдй мутобид гардонида шуданд. Мукаммалгардонии заминаи худудй ва санадхои меъёрй имкониятхои ташкилотхои дарзиро васеъ гардонида, чараёни ичроиши стратегия низоми бонкиро таъмин месозад.
Максади макола - баррасй ва тахдиди надши стратегияи рушд дар раванди густариши нишондихандахои молиявии низоми бонкй арзёбй мегардад.
Пешниходи маводи асосй. Баъдан зина ба зина, оид ба тадвияти низоми бонкй ва густариши он вобаста ба шароити гузариш ба идтисоди радамй барномахо ва стратегияи гугогунсатх дабул гардиданд. Дар дабул ва коркарди барномахову стратегияхои сохавй, ки ба низоми бонкй тааллуд доранд, мадеи Бонки миллии Точикистон (БМТ) низ баланд арзёбй
карда мешавад. Кабули санадхои мухиме ба монанди: "Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030", "Стратегияи сиёсати пулию дарзии Чумхурии Точикистон барои солхои 2022-2025" ва "Стратегияи миллии фарогирии молиявии Чумхурии Точикистон барои солхои 20222026" надши низоми бонкиро дар идтисодиёт такмил дода, ахамияти идтисодии онро тадвият бахшиданд. Кабули як датор санадхои стратегй дар самти низоми бонкй гувохи он аст, ки пешрафти сохахои афзалиятноки идтисодй ва рушди идтисоди водей аз такмилёбии низоми бонкй вобастагии зиёд дорад.
Гузариш ба идтисоди бозорй тадозо намуд, ки низоми бонкй дорои сохтори дузинагй бошад ва дар ин замина Бонки миллии Точикистон 28-уми июни соли 1991 таъсис дода шуд [1,с.11]. Бонки миллии Точикистон хамчун институти танзимкунанда ва назораткунандаи чараёни фаъолияти ташкилотхои молиявию дарзй дар ташаккули низоми бонкии Чумхурии Точикистон заминаи мусоидро фарохам оварда, пешрафти сохтори институтсионалии онро таъмин намуд.
Сохтори институтсиноналии низоми бонкии Чумхурии Точикистон зина ба зина ташаккул ёфта, мачмуи махсулотхо ва хизматрасонихои бонкиро барои муштариён пешниход намуда истодааст. Кобили дайд аст, ки ташаккули бозори хизматрасонихои бонкй ва дастрасии ахолй ба махсулотхои бонкй аз сатхи инкишофи сохтори институтсионалии он вобастагии зиёд дорад. Тахлилхо нишон медиханд, ки шумораи вохидхио сохтории низоми бонкии Чумхурии Точикистон тули солхои 2019-2023 мунтазам ташаккул ёфта, дастрасии ахолй ба хизматрасонихову махсулотхои бонкй таъмин шудааст (Ч,адвали 1).
Ч,адвали 1. Шумораи ташкилотхои дарзии низоми бонкии Чумхурии Точикистон дар давоми солхои 2019 -2023
(бо адад, дар охири давра)
Номгуй 2019 2020 2021 2022 2023 Тагйирёбй бо адад (2019/2023)
Ташкилотхои карзй, хамагй 75 69 63 64 63 -12
Боикхо 17 19 14 15 15 -2
Бонкхои анъанавй 16 18 13 14 14 -2
Бонкхои исломй 1 1 1 1 1 -
Ташкилотхои карзии гайрибонкй 0 0 0 1 1 +1
Ташкилотхои маблаггузории хурд 58 50 49 48 47 -9
Ташкилотхои амонатии карзии хурд 22 18 18 19 19 -3
Ташкилотхои карзии хурд 6 5 4 3 3 -3
Фондхои карзии хурд 30 27 27 26 25 -5
Сарчашма: Бюллетени омори бонкии Бонки миллии №12(305),-С.22; -С. 21; №12(341) -С.20).
Маълумотхои чадвали 1. шаходат аз он медиханд, ки сохтори институтсионалии низоми бонкии Чумхурии Точикистон дар солхои 2019-2023 ба таври динамикй рушд накардааст. Яъне, соли 2023 нисбат ба соли 2019 шумораи умумии ташкилотхои карзии дар худуди Чумхурии Точикистон амалкунанда ба таври назаррас кохиш ёфтаанд. Масалан, агар соли
2019 шумораи ташкилотхои карзй 75 ададро ташкил карда бошад, соли 2023 нишондихандаи мазкур 63 ададро ташкил намуд, ки нисбати соли 2019 ба андозаи 16% ва ё ки 12 адад кохиш ёфтааст. Бонкхои тичоратй низ дар ин давра 2 адад кам гардиданд. Кохишёбии шумораи бонкхои тичоратй бо муфлис эълон гардидани ЧСК "Агроинвестбонк" ва ЧСК "Точиксодиротбонк" алокамандй дорад. Соли 2020 аз чониби Бонки миллии Точикистон ичозатномаи ду бонки тичоратй, Ч.СК "Агроинвестбонк" ва ЧСК "Точиксодиротбонк" бозхонд гардид, ва ин сабаби он шуд, ки дар сохтори институтсионалии низоми бонкй тагйирот ба миён ояд [4.с.20]. Вокеан, муфлис эълон гардидани ду бонки низомсоз дар худуди Чумхурии Точикистон барои иктисоди миллй ва ташаккули шохахои хочагии халки мамлакат таъсири манфй расонида, дар кохишёбии вохидхои сохтории низоми бонкй замина гузошт. Дар давраи тахлилй шумораи бонкхои исломй дар худуди мамлакат бетагйир бокй мондааст. Яъне ЧСК "Тавхидбонк" дар низоми бонкии Чумхурии Точикистон хамчун бонки исломй фаъолият намуда истодааст ва фаъолияти ин бонк ба воситаи Конуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи бонкдории исломй" танзим ва назорат карда мешавад. Шумораи ташкилотхои мабалгузории хурд (ТМХ) низ дар ин давра ба таври назаррас кохиш ёфтааст. Агар соли 2019 дар низоми бонкй 58 адад ТМХ фаъолият намуда бошад, пас ин шумора дар соли 2023 то ба 47 адад расидааст, ки кохишёбй 9 адад ва ё 15,5%-ро ташкил медихад. Кохишёбии шумораи ТМХ-хо бо бозхонд намудани ичозатномаи онхо алокаманд мебошад. Соли
2020 аз чониби БМТ ичозатномаи 7-то ТМХ бозхонд гардид ва шумораи онхо дар ин сол ба 50 адад расид [2.с.56]. Инчунин, соли 2021 ичозатномаи ду ташкилоти маблаггузории хурд ЧДММ ТКХ "Мадина ва хамкорон" ва ЧСП ТАКХ "СМТ-Сармоя" бозпас гирифта шуд, ки ба камгардии шумораи ТМХ-хо таъмири манфй расонид [2.с57]. Тахлихо нишон медиханд, ки шумораи ташкилотхои амонатй-карзии хурд таи солхои 2019-2023 камтар кохиш ёфта, аз 22 адади соли 2019 ба андозаи 3 адад кам гардида, дар соли 2023 19 ададро ташкил додаанд. Фондхои карзии
Точикистон барои солхои 2019-2023 (№ 12 (293);
хурд дар давоми солхои тахлилй ба хадди 5 адад кам гардида, аз 30 адади соли 2019 ба 25 адад дар соли 2023 расидаанд. Кохишёбии шумораи ташкилотхои карзй дар низоми бонкии Чумхурии Точикистон бо сабабхо ва омилхои гуногун пайвастагй дорад, ки тахкики онхо метавонад камгардии шумораи ташкилотхои карзиро пешгирй намояд. Ба чараёни кохишёбии шумораи ташкилотхои карзй дар Чумхурии Точикистон бо ташаккулёбии бухронхои молиявй, омилхои дохилииктисодй, менечменти бонкй, сатхи ракобатпазирй дар низоми бонкй ва идоракунии бесифат, баходихии гайрисамараноки хавфхои бонкй, истифодаи гайримаксадноки захирахои бонкй ва гайри вобастагии амик дорад. Илова ба ин, муфлис эълон гардидани бонкхои низомсози кишвар ба монанди ЧСК "Агроинвестбонк" ва ЧСК "Точиксодиротбонк" ба вазъи молиявии дигар ташкилотхои карзй бетаъсир намонд ва занчигари иктисодй миёни бонкхои тичорат гайрифаъол гардид, ки дар натича баъзе аз ташкилотхои карзй фаъолияти худро пеш бурда натавонистанд. Аз чониби дигар, сард гардидани муносибати муштариён бо бонкхо ва поёнравии нуфузи ташкилотхои карзй дар худуди Чумхурии Точикистон ба эътимоднокии низоми бонк таъсири манфй расонида, боварии ахолиро кохиш дод.
Дар робита ба ин, бояд кайд намуд, ки тагйирёбии сохтори институтсионалии низоми бонкй ба кохиш ёфтани вохидхои сохторй дар саросари Чумхурии Точикистон асос мегузорад, ки ин дастрасии ахолиро ба махсулотхо ва хизматрасонихои бонкй кам мегардонад. Рушди вохидхои сохтории низоми бонкй метавонад дастрасии ахолиро ба хизматрасонихои бонкй таквият бахшида, амалишавии самараноки "Стратегияи фарогирии молиявии Чумхурии Точикистон барои солхои 2022-2026" - ро таъмин менамояд. Зеро тибки пешгуии Стратегияи мазкур то соли 2026 дастрасии ахолй ба хизматрасонихои бонкй таквият ёфта, то ба 26% дар худуди мамлакат меафзояд. Масалан, агар соли 2020 мачмуи фиалхои ташкилотхои карзй ба сари ахолии калонсоли кишвар ба 100 хазор нафар 6-адад рост ояд, пас ин шумора дар соли 2026 то ба 8-адад афзоиш дода мешавад [2.с.56]. Масъалаи ташкили ракобати солим дар низоми бонкй вобаста ба рушдёбии шумораи ташкилотхои карзй арзёбй карда мешавад. Танхо дар асоси фаъолияти густурда ва афзоишёбии вохидхои сохторй мо метавонем, ки дар низоми бонкии Чумхурии Точикистон ракобати солимро ба рох монем (Диаграммаи 1.).
Диаграммаи 1. ТаFЙирёбии шумораи вохидхои сохтории низоми бонкии Чумхурии Точикистон барои
солхои 2019-2023
Сарчашма: Бюллетени омори бонкии Бонки миллии Точикистон барои солхои 2019-2023 (№ 12 (293); №12(305),-С.22; -С. 21; №12(341) -С.20).
Филиалх,о
Равзанаи бонкии исломй
Марказхои хизматрасонии бонкй
1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0
1577 * ЙИЙИЙИЙИЙИИИМИЯ» 1579
1204 1205 1229 -▲
348 356
4- -л- 295 310 310
--♦- ♦ ♦
0 2 2 2 2
2019 2020 2021 2022 2023
Тахлили диаграммаи 1. нишон медихад, ки вохидхои сохторй дисми асосии сохтори институтсионалии низоми бонкиро ташкил дода, дар пешрафти бозори хизматрасонихои бонкй ва татбиди радобати солим надши калидй доранд. Филиалхои ташкилотхои дарзй, ки сохтори асосй дар раванди ичроиши амалиёти бонкй арзёбй мегарданд, таи солхои тахлилй (2019-2023) тамоюли камшавй доранд. Соли 2019 дар худуди Чумхурии Точикистон аз чониби 348 филиал ба муштариён махсулотхо ва хизматрасонихои бонкй пешниход карда мешуд, ки ин шумора дар соли 2023 ба 310 адад расид. Дар робита ба ин, таи солхои 2019-2023 шумораи филиалхо ба таври назаррас кам гардидааст, агар соли 2019 филиалхои ташкилотхои дарзй 348 ададро ташкил карда бошад, соли 2023 нишондихандаи мазкур то 310 адад кам гардидааст, ки 38 адад ва ё 10,9% кохишёбй ба назар мерасад. Кохишёбии назаррасй филиалхои ташкилотхои дарзй пеш аз хама бо муфлис эълон гардидани якчанд бонкхои тичоратй, аз чумла: ЧСК "Агроинвестбонк", ЧСК "Точиксодиротбонк", ЧСК "Бонки Осиё" ва дигар ташкилотхои дарзй алодамандй дорад. Илова ба ин, сабаби дигаре, ки бевосита метавонад ба чараёни кохишёбии шумораи филиалхои ташкилотхои дарзй таъсир мерасонад, ин мавчуд набудани стратегияи афзоишдихии шумораи филиалхо дар стратегияи рушди бонкхои тичоратй арзёбй мегардад. Яъне, бонкхои тичоратии дар низоми бонкии Чумхурии Точикистон амалкунанда, зимни тахияи стратегия рушд бояд раванди густуриши ташкили филиалхоро мушаххас намоянд ва муайян карда шавад, ки дар солхои татбиди стратегияи тахиягардида шумораи филиалхои бонк то чй андоза зиёд карда мешавад. Масалан, тахлили стратегияи рушди ЧСК "Бонки Эсхата" ва стратегияи рушди ЧСП "Спитамен
Бонк" нишон дод, ки вобаста ба афзоишдихии шумораи филиалхо тадбирандешй нашудааст. Дар "Стратегияи ЧСП "Спитамен Бонк" барои солхои 2020-2022" самтхои афзалиятноки рушди тичорат, маркетинги бонкй, идоракунии корпоративй, идоракунии хайати кормандон инъикос гардидааст, вале вобаста ба тахким бахшидани мавдеи бонк бо таъсиси филиалхо мушаххасан таъкид нагардидааст [4.с№12(293),-С.21]. Инчунин, дар "Стратегияи рушди ЧСК "Бонки Эсхата" барои солхои 2022-2026 (аз 22.08.2022, №16)" низ оид ба ин масъала тадбирандешии мушаххас ба назар намерасад [№12(305),-С.22]. Аз инчо ба хулосае омадан мумкин аст, ки чихати тадвияти шумораи филиалхо бонкои тичоратиро зарур меояд, ки зимни дабули стратегияи рушд дадид намоянд, ки то фарчоми ичроиши стратегияи бо кадом роху воситахо шумораи филиалхои бонк ва марказхои хизматрасониро метавонанд афзоиш диханд. Зеро дар шароити муосири идтисодй дастрасй ба махсулотхои бонкй заминаи асосиро дар таъмини радобатпазирй ва эътимоднокии бонк тахия менамояд. Марказхои хизматрасонии бонкй чузъи асосии филиалхои бонкхо ва ташкилотхои дарзй ба шумор рафта, бо кохишёбии шумораи филиалхо шумораи онхо низ ихтисор мегардад. Агар як филиали бонки тичоратй ба хисоби миёна дар зертобеи худ аз 1 то 10 ва зиёд аз он марказхои хизматрасониро дошта бошад, пас бо датъ гардидани фаъолияти 1 филиали бонк, шумораи марказхо тадричан кохиш меёбад. Дар соли 2019 шумораи умумии марказхои хизматрасонии бонкй дар худуди Чумхурии Точикистон 1577 ададро ташкил дод, ки ин нишондиханда дар соли 2023 то 1229 адад кохиш ёфт. Яъне дар давоси солхои 2019-2023 шумораи умумии марказхои хизматрасонй 348 адад ва
ё 22% кохиш ёфтааст. Бояд кайд намуд, ки кохишёбии назарраси марказхои хизматрасонии бонкй на танхо ба сатхи ракобатпазирии ташкилотхои карзй, балкй ба холати дастрасии ахолй ба хизматрасонихои бонкй таъсири манфй расонида, сифати хизматрасонихои пешниходшавандаро паст менамояд.
Дар ин робита зарур аст кайд намоем, ки ташкили филиалхо ва марказхои хизматрасонй дар баробари тахкими мавкеи бонк дар бозор, барои бонк харочоти зиёдеро ба вучуд меоранд, ки хар як ташкилоти карзй наметавонад чунин харочотхоро аз хисоби даромади худ руйпуш намояд (барои таъсиси филиал бонкхои тичоратй бояд ичозати хаттии БМТ-ро гиранд) [6 с.87]. Аммо, вакте, ки ташкилоти карзй дар раванди тахияи стратегияи рушд зина ба зина
ташкил намудани филиалхоро ба накша гирифта бошад, пас таъсиси филиалхо барои бонк мушкилии молиявй эчод намекунад. Зеро то анчоми татбики стратегияи рушд давра ба давра бонк ба хадафхои гузошташуда ноил мегардад ва накши ташкили филиалхову дигар вохидхои сохториро ичро мекунад. Вале, дар холати зимни тахияи стратегияи рушд ба инобат нагирифтани таъсиси филиалхо, бонк ба мушкилии молиявй гирифтор мегардад, ки дар натича метавонад ба вазъи пардохтпазирии он таъсири манфй расонад. Дар ин замина, тахлили вазъи молиявии ташкилотхои карзии дар худуди Чумхурии Точикистон амалкунанда зарур ва ба максад мувофик арзёбй мегардад (чадвали 2.).
Чадвали 2. -Тамоюли рушди нишондихандахои молиявии ташкилотхои карзи барои солхои 2019-2023 бо
млн. сомони
Номгуй 2019 2020 2021 2022 2023 ТаFЙирёби бо фоиз (2019/2023)
Дороихо дар мачмуъ 21 976 26 307,38 22 414,74 30 030,66 37679,52 +41,6
Дороихои бонкхо 18 217 22 643,43 18 009,41 25 326,19 31697,98 +42,5
Дороихои ташкилотхои карзии исломи 147,04 207,07 261,94 294,13 +50,0
Дороихои ТМХ 3 250 3 517,00 4 198,26 4 378,70 5568,43 +41,6
Ухдадорихо 15 749 19 131,70 17 339,05 23 731,65 30318,83 +48,0
Ухдадорихои бонкхо 13 043 16 634,66 14 277,35 20 506,57 26061,46 +49,9
Ухдадорихои ташкилотхои карзии исломи 50,10 79,02 117,43 163,72 +69,3
Ухдадорихои ТМХ 2 207 2 446,94 2 982,68 3 077,10 4048,63 +45,4
Сармоя 6 226 7 175,74 5 075,69 6 299,01 7360,69 +15,4
Сармояи бонкхо 5 174 6 008,78 3 732,06 4 819,62 5636,52 +8,2
Сармояи ташкилотхои карзии исломи - 96,90 128,05 144,51 130,42 +25,7
Сармояи ТМХ 1 043 1 070,06 1 215,58 1 301,60 1519,80 +31,3
Сарчашма: Хисоби муаллиф дар асоси Бюллетени оме 2023. №12(341), -С. 24-36.
Мувофики маълумотхои чадвали 2. таи солхои охир нишондихандахои молиявии ташкилотхои карзй ба таври назаррас афзоиш ёфтаанд. Агар соли 2019 хачми умумии дороихои низоми бонкй маблаги 21976 млн. сомониро ташкил намуда бошад, пас дар соли 2023 хачми дороихои низоми бонкй 37679,52 млн. сомониро ташкил дод, ки 41,6% афзоишёбй ба назар мерасад. Дороихои бонкхои тичоратй дар давраи тахлилй (2019-2023) тадричан афзоиш ёфта, дар соли 2023 нисбат ба соли 2019 ба андозаи 42,5% зиёд шудаанд. Агар дороихои низоми бонкиро дар мачмуъ тахлил намоем, пас маълум мегардад, ки кисми зиёди дороихои низоми бонкй дар ихтиёри бонкхои тичоратии анъанавй карор дорад. Тахлили маълумотхои чадвали 2. нишон медихад, ки дороихои
[ бонкии Бонки миллии Точикистон барои солхои 2019-
бонкхои тичоратй дар соли 2023 84,1%-и дороихои низоми бонкиро ташкил медиханд. Яъне 84,1%-и дороихои низоми бонкй дар ихтиёри бонкхои тичоратии анъанавй мебошад. Дигар субъектони низоми бонкй (ТМХ, ТАКХ, Фондхои карзй ва х ) хамагй 15,9 фисади дороихои низоми бонкиро дар ихтиёр доранд. Fайр аз ин, ухдадорихои низоми бонкй дар соли 2023 нисбат ба соли 2019-ум 48% афзуда, маблаги 30318,83 млн. сомониро ташкил дод. Афзоишёбии ухдадорихои низоми бонкй бо зиёдшавии хачми пасандозхои ташкилотхои карзй вобастагй дошта, кисми ухдадорихои тавозуни ташкилотхои карзиро таквият додааст. Дар ин замина, ухдадорихои бонкхои тичоратии анъанавй низ таквият ёфта, дар соли 2023 нисбат ба соли 2019 ба хачми 13018,46 млн сомонй ва ё 49,9% фузун гардидааст, ки
аз фаъолияти густурда ва фарохи бонкхои тичоратй дарак медихад. Ба андозаи 49,9% афзоиш ёфтанни кисми ухдадорихои тавозунии низоми бонкй барои рушди муносибтахои карзй ва таъмини иктисодиёт бо захирахои молиявй шароити мусоид фарохам меоварад. Бояд кайд кард, ки дар давраи тахлилй фаъолияти ташкилотхои молиявии исломй низ дар низоми бонкии Чумхурии Точикистон назаррас гардида, дороихои онхо афзоиш ёфт ва мавкеи молиявии онхо густурда гардид, ки ин барои такмилёбии сохтори институтсионалии низоми бонкии мамлакат хизмат менамояд. Таи солхои 2020-2023 кисмати дороихои тавозунии ташкилотхои молиявии исломй афзуда, филиалхо ва марказхои хизматрасонии бонкдории исломй дар мамлакат зиёд шуд. Fайр аз ин, соли 2023 дороихои ташкилотхои карзии исломй маблаги 294,13 млн. сомониро ташкил намуд, ки нисбати соли 2020-ум 120,13 млн. сомонй ва ё 50% зиёд мебошад. Вокеан густаришёбии сохтори институтсионалии низоми бонкй аз воридшавии субъектхои нав вобаста аст. Ташкилотхои молиявии исломй чараёни ташаккули низоми бонкии Чумхурии Точикистонро тахким бахшида бо пешниходи махсулотхо ва хизматрасонихои бонкй метавонанд, ки дастрасии пурраи ахолиро бо хадамоти бонкй таъмин созанд. Дар ин давра кисми ухдадорихои ташкилотхои молиявии исломй низ ру ба афзоиш ниходааст. Агар соли 2020 ухдадорихои ташкилотхои молиявии исломй хамагй 50,1 млн. сомониро ташкил медод, пас ин нишондиханда дар соли 2023-юм 163,72 млн. сомониро ташкил медихад, ки 69,3% зиёдшавй дида мешавад. Зиёдшавии сармояи худии ташкилотхои карзй ба назар мерасад, ки ин яке аз унсурхои асосии фаъолияти босуботи бонкхо арзёбй карда мешавад. Соли 2023 сармояи ташкилотхои карзй дар мачмуъ 7360,69 млн. сомониро ташкил намуд, ки дар мукоиса бо соли 2019-ум 15,4% фоиз ва ё ба маблаги 1134,69 млн. сомонй зиёд гардидааст. Афзоишёбии сармояи худии ташкилотхои карзй вазъи пардохтпазирии
бонкхоро тахким бахшида, ба холати молиявй таъсири мусбй мерасонад. Аз ин чост, ки БМТ дар Дастурамали №176 хадди акали сармояи оинномавй, кифоятии сармоя барои ташкилотхои карзиро ба таври мушаххас муайян намудааст. Тибки мукаррароти Дастурамалй №176-и БМТ меъёри кифоятии сармоя барои ташкилотхои карзй (К1 -1) ба андозаи 12% мукаррар гардидааст [3.с.141]. Яъне давра ба давра тахким ёфтани сармояи ташкилотхои карзй аз як тараф мавкеи молиявии бонкхоро дар иктисодиёт устувор гардонида, аз тарафи дигар ба пешрафти ташкилй-сохтории муассисахои молиявй ва низоми бонкй замина мегузорад. Fайр аз ин, афзишёбии сармояи худй метавонад, ки коэффисиенти молиявиро паст намояд ва ин омили суботи молиявии бонк мегардад. Ташкилотхои маблаггузории хурд (ТМХ) хамчун чузъи мухими низоми бонкй дар давоми солхои 20192023 фаъолияти густурда нишон дода, тавонистанд, ки суботи молиявии худро нигох доранд. Алалхусус, дороихои ТМХ-хо дар соли 2023 ба тари назаррас боло рафта, маблаги 5568,43 млн. сомониро ташкил дод. Зиёдшавии дороихои ТМХ-хо дар давраи тахлилй (2019-2023) 41,6%-ро ташкил намуд. Зиёдшавии дороихои ТМХ-хо агар аз як тараф бо афзунгардии шумораи онхо вобастагй дошта бошад, аз чониби дигар бо фаъолияти самаранок ва босуботи онхо алокаманд мебошад. Дар робита ба гуфтахои боло ва натичаи тахлили чадвали 2.2. кайд намуда ба маврид аст, ки инкишофи пайвастаи сармоя, дорои, ухдадорихо ва таъмини суботи молиявии ташклотхои карзй аз татбики самараноки стратегияи рушд вобастагии амик дорад.
Дар чараёни тахияи стратегияи рушд ба назар гирифтани чалби пасандозу амонатхо яке аз самтхои мухим ба шумор мераванд. Ташкилотхои карзиро зарур аст, ки зимни ташкили стратегияи рушд мачмуи имтиёзхо ва тадбирхои самарабахшро чихати чалби пасандозхо коркард намуда, барои муштариён пешкаш намоянд (чадвали 3.).
Чадвали 3. -Бакияи пасандозхо дар ташкилотхои карзи барои солхои 2019-2023, бо млн. сомони
Номгуй 2019 2020 2021 2022 2023 ТаFЙирёби бо фоиз (2023/2019)
Амонатхо дар мачмуъ 9 742,2 11 414,2 10 159,3 15 507,8 19462,62 +49,9
Бо пули милли 5 174,0 6 368,3 5 636,0 8 633,0 10802,40 +52,1
Бо асъори хоричи 4 568,2 5 045,9 4 523,3 6 874, 8 8660,21 +47,2
Сарчашма: Хисоби муаллиф дар асоси Бюллетени омори бонкии Бонки миллии Точикистон барои солхои 20182023, №12(341), -С. 33.
Вобаста ба маълумотхои омории чадвали 3. ташкил дод, ки ин нисбат ба соли 2023 ба андозаи
ба хулосае омадан мумкин аст, ки дар давоми солхои тахлилй (2019-2023) бакияи пасандозхо дар ташкилотхои карзй ба таври динамикй афзоиш ёфтаанд. Соли 2019 хачми умумии бакияи пасандозхо дар ташкилотхои карзй мабалги 9742,2 млн. сомониро
49,9% камтар мебошад. Яъне дар соли 2023 бакияи пасандозхои ташкилотхои карзй нисбати соли 2019-ум 49,9% ва ё ба маблаги 9720,62 млн. сомонй ру ба афзоиш ниходааст. Дар ин давра зиёдшавии хиссаи пасандозхо бо асъори миллй, яъне сомонй низ ба назар
мерасад, ки ин раванди мусбй арзёбй гардида, онро метавон хамчун омили боварии ахолй ба асъори миллй дониста. Агар соли 2019 бадияи пасандозхо бо пули миллй 5174,0 млн. сомониро ташкил намуда бошад, нишондихандаи мазкур соли 2023 то ба хадди 10802,40 млн. сомонй ва ё 52,1% афзоиш ёфт. Афзоишёбии пасандозхо бо асъори миллй метавона ба устувории дурби он замина гузошта, долларикунонии идтисодиётро кохиш медихад. Нигохдории пасандозхо бо пули миллй барои ахолй низ ахамияти зиёд дорад. Зеро пули миллй бо лаппишхои дарбй ва таваррум камтар гирифтор мегардад ва даромади пайвастаи фоизиро барои ахолй таъмин менамояд, ки ин омилро бояд ташкилотхои дарзй хангоми тахияи стратегияи рушд ба инобат гиранд. Дар ин чараён бонкхо ва дигар ташкилотхои дарзй метавонанд, ки барои пасандозгузорон бо пули миллй имтиёзхо ва дигар намуди хавасмандиро (ташкили хар гуна бозихо, хавасмандии фоизй, тухфахои идона, хизматрасонии ройгон ва х) коркард намоянд ва ин амал бояд дар стратегияи молиявии бонк инъикос гардад. Маълумотхои чадвали 3. гувохй медиханд, ки хиссаи пасандозхо бо асъори хоричй дар соли 2023 нисбати соли 2019 ба андозаи 47,2% зиёд шудааст. Афзоишёбии пасандозхо бо асъорй хоричй аз густариши муносибатхои идтисодй-молиявй дар
худуди Чумхурии Точикистон дарак дода, суботи низоми асъори миллиро таъмин месозад. Яъне чихати таъмини муомилоти пулй ва гардиши пулй миёни субъектони идтисодй ва субъектони берунидтисодй асъори хоричй низ лозим аст ва нигохдории асъори хоричии ахолй дар бонкхо чараёни татбиди муносибатхои молиявиро сода мегардонад. Бояд дайд намуд, ки новобаста аз шароит ва таъсири омилхои макро ва микроидтисодй бонкхои тичоратй ва дигар ташкилотхои дарзиро зарур меояд, ки роххои чалби бештари пасандозу амаонатро коркард намоянд ва барои муштариён пешниход созанд. Зеро сарчашмаи асосии пулхои ликвиднок барои ташкилотхои дарзй ин пасандоз ба шумор меравад [5.с170]. Дар робита ба ин, дайд намудан зарур аст, ки яке аз омилхое, ки метавонад ба чараёни чаби бештари пасандозхо сабаб гардад, ин меъёри фоизй ба шумор меравад. Агар ташкилотхои дарзй фишанги фоизиро барои чалби пасандозхои шахсони водеиву худудй истифода намоянд, метавонанд хачми маблагхои пасандозии худро афзоиш диханд. Аммо беасос боло бурдани фоизи пасандзо низ барои ташкилотхои дарзй хавфнок арзёбй карда мешавад. Дар холи истифодаи мадсаднок ва пурраи захирахои молиявии чалбшуда ва афзоиши талабот ба дарз ташкилотхои дарзй метавонад, ки фоизи пасандозхоро боло бардоранд (чадвали 4.).
Цадвали 4. -Меъёри фоиз аз руи пасандозхо (амонатхо) - и бонкхо (фоизи солона, барои солхои 2019-2023)
Номгуй 2019 2020 2021 2022 2023 Тагйирёбй бо фоиз (2023/2019)
Дамаи амонатхо бо пули миллй 0,48 0,50 0,54 0,44 0,35 - 0,13
амонатхои дархостшаванда 0,30 0,24 0,25 0,28 0,15 -0,15
амонатхои пасандозй 0,52 0,99 0,94 0,40 0,25 -0,27
амонатхои мухлатнок 9,23 8,15 10,07 10,43 13,14 +0,3,91
Даман амонатхо бо асъори хоричй 0,12 0,11 0,12 0,11 0,09 -0,3
амонатхои дархостшаванда 0,02 0,01 0,01 0,00 0,03 +0,01
амонатхои пасандозй 0,13 0,19 0,24 0,17 0,06 -0,07
амонатхои мухлатнок 4,03 3,99 3,27 4,21 4,25 +0,22
Сарчашма: Дисоби муаллиф дар асоси Бюллетени омори бонкии Бонки миллии Точикистон барои солхои 20192023. №12(341), -С.33.
Мувофиди чадвали 4. фоизи пасандозхо дар ташкилотхои дарзии Чумхурии Точикистон таи солхои 2019-2023 паст гардидааст. Маълумотхои чадвали мазкур нишон медиханд, ки дар соли 2023 меъёри фоизи пасандозхо нисбати соли 2019 дар мачмуъ 0,13% кохиш ёфтааст. Кохишёбии меъёри фоизи амонатхо бо пули миллй метавонад, ки хачми умумии мабалагхои амонатиро кам гардонад ва ахолй маблагхои худро ба бонкхо барои нигохдорй пешниход накунад. Тартиби чалби пасандозхо ва
амонат бояд дар стратегияи рушд муайян карда шавад ва дар асоси он бонк тавонад, ки давра ба давра фаъолияти худро татбид намояд ва ба хадафхои гузошташуда ноил гарданд.
Барои дадид муайян намудани холати молиявии бонкхои тичоратй тахлили нишондихандахои якчанд бонки тичоратй дар алохидагй зарур арзёбй мегардад. Зеро татбиди сиёсати молиявии бонк ва рохандозии самраноки стратегияи рушд барои бонкхои тичоратй аз сатхи
афзоиши нишондихандахои молияии онхо огоз мегардад (чадвали 5.).
Ч,адвали 5. Тахлили нишондихандахои молиявии бонкхои тичорати барои солхои 2021-2023, бо млн.
сомонй
Нишондихандахои 2021 Вазни киёси 2022 Вазни киёси 2023 Вазни киёси
молиявй бо % бо % бо %
ЧСК "БОНКИ ЭСХАТА"
Дороихо 2444,00 100 3248,90 100 4264,50 100
Ухдадорихо 1993,40 81,5 2674,40 82,3 3442,00 80,7
Сармояи худй 450,5 18,4 574,5 17,7 822,5 19,3
ЧСП 'АВВАЛИН БОНКИ МОЛИЯВИИ ХУРД"
Дороихо 991,3 100 1122,90 100 1132,10 100
Ухдадорихо 846,7 85,4 955,5 85,1 934,4 82,5
Сармояи худй 144,6 14,6 167,4 14,9 197,7 17,5
ЧСП "БОНКИ АРВАНД"
Дороихо 566,2 100 766,2 100 1005,40 100
Ухдадорихо 458,9 81,0 641,3 83,7 829,4 82,5
Сармояи худй 107,3 19,0 124,8 16,3 176 17,5
Сарчашма: Х,исоби муаллиф дар асоси Бюллетени омори бонкии Бонки миллии Точикистон барои солхои 20192023. №12(341), -С.38-40.
Вобаста ба маълумотхои чадвали 5. чунин кайд намудан мумкин аст, ки нишондихандахои молиявии бонкхои тичоратии Ч.СК "Бонки Эсхата", Ч.СП "Аввалин бонки молиявии хурд" ва Ч.СП "Бонки Арванд" сол аз сол афзоиш ёфтааст. Аз чадвали 5. дида мешавад, ки вазни киёсии сармояи худии Ч.СК "Бонки Эсхата" дар соли 2023 нисбати соли 2021-ум 1,2% афзоиш ёфтааст. Агар дар соли 2021-ум вазни киёсии сармояи худии Ч.СК "Бонки Эсхата" нисбат ба дороихои бонк 18,5%-ро ташкил намуда бошад, пас ин нишондиханда дар соли 2023 то 19,3% расидааст. Инчунин дар ин давра афзоишёбии вазни киёсии ухдадорихои Ч.СК "Бонки Эсхата" ба назар мерасад, агар соли 2021 хиссаи ухдадорихои бонки мазкур нисбат дороихо 81,5%-ро ташкил намуда бошад, пас ин нишондиханда дар соли 2022 то ба андозаи 82,3% расидааст. Дар соли 2023 бошад ухдадорихои Ч.СК "Бонки Эсхата" нисбати дороихо 80,7%-ро ташкил намудааст. Ч.СП "Аввалин бонки молиявии хурд" дар ин давра нишондихандахои молиявии худро таквият бахшида, вазни киёсии сармояи худиро дар соли 2023 нисбат ба соли 2021 ба андозаи 17,5% афзоиш додааст. Кисми ухдадорихои ин бонк дар соли 2021 нисбати дороихо 85,4%-ро ташкил намуда, дар соли 2023 то 82,5% кохиш ёфтааст. Ч.СП "Бонки Арванд" дар ин давра хачми ухдадорихои худро нисбат ба дороихо дар соли 2021 ба 81,0% расонидааст. Дар соли 2023 бошад хиссаи ухдадорихои ин бонк нисбати дороихо 82,55-ро ташкил намудааст, ки аз фаъолияти фарохи он гувохй дода, ичроиши стратегияи рушдро кафолат медихад.
Тахлилхо нишон медиханд, ки аз се бонки мукоисагардида, нишондихандахои молиявии Ч.СК
"Бонки Эсхата" ба таври динамики рушд ёфта, мавкеи бонки мазкурро хамчун бонки низомсоз дар низоми бонкии Чумхурии Точикистон тахким бахшидааст. Бояд кайд намуд, ки афзоишёбии сармояи худии бонкхо нисбат ба дороихо метавонад, ки сатхи хавфхоро кохиш дода, даромаднокии бонкро тахким бахшад ва суботи молиявии онро устувор нигох дорад. Натичаи нихоии афзоишёбии самояи худии бонк ба меъёри кифоятии сармоя таъсири мусбй мегузорад. Зеро мувофики меъёрхои мукаррарнамудаи Бонки миллии Точикистон меъёри кифоятии сармоя, коэффисиенти К-1.2. бояд на камтар аз 10% бошад [4.с38-40]. Дар холати аз 10% кам буданни нишондихандаи К-1.2. БМТ метавонад, ки фаъолияти бонки тичоратиро катъ намояд. Меъёри кифоятии сармоя (Коэффисиенти К-1.2.) дар Ч.СК "Бонки Эсхата" барои соли 2023 17,68%-ро ташкил намуд, ки аз нишондихандаи мукаррарнамудаи БМТ 7,68% зиёд мебошад [4.с38-40]. Дар робита ба ин, кайд намудан зарур аст, ки таъмини рушди устувори бонк ва татбики хамачонибаи стратегияи рушд аз болоравии нишондихандахои ташкилотхои карзй вобастагии амик дорад.
Кайд намудан ба маврид аст, ки дар ичроиши стратегияи рушди ташкилотхои карзй ва бонкхои тичоратй даромаднокй ахамияти махсус дорад. Чунки, афзоиши даромади бонк имкониятхои молиявии онро тахким бахшида, метавонад, ки барои фаъолияти минбаъдаи бонк заминаи сармоягузориро фарохам оварад (чадвали 6.).
Сарчашма: Х,исоби муаллиф дар асоси Бюллетени омори бонкии Бонки миллии Точикистон барои солдои 20192023. (https://nbt.ti/files/suboti-molivavi/ 2023/FIS% 20taj.pdf, санаи мурочиат: 20.01.2024).
Ч,адвали 6. Тадлили нишондидандадои молиявии бонкдои тичорати барои солдои 2021-2023, бо млн.
сомонй
Нишондидандадои молияви 2021 2022 2023 ТаFЙирёби 2023/2021, бо%
ЧСК "БОНКИ ЭСХАТА"
Даромаднокии дороидо (ROA) 3,5 3,8 7,4 +3,9
Даромаднокии сармоя (ROE) 17,1 20,2 38,6 +21,5
Даромади фоизии холис (NIM) 15,1 13,7 15,2 +0,01
Фоидаи соф (бо млн. сомонй) 77,2 116,0 317,2 +75,5
ЧСП "АВВАЛИН БОНКИ МОЛИЯВИИ ХУРД"
Даромаднокии дороидо (ROA) 1,3 2,6 3,5 +2,2
Даромаднокии сармоя (ROE) 8,8 17,4 19,9 +11,1
Даромади фоизии холис (NIM) 15,2 15,5 17,3 +2,1
Фоидаи соф (бо млн. сомонй) 12,7 29,1 39,4 +67,7
ЧСП "БОНКИ АРВАНД"
Даромаднокии дороидо (ROA) 0,6 1,2 5,1 +4,5
Даромаднокии сармоя (ROE) 3,1 7,2 29,3 +26,2
Даромади фоизии холис (NIM) 14,5 13,2 15,1 +0,6
Фоидаи соф (бо млн. сомонй) 3,3 9,0 51,5 +93,5
Вобаста ба маълумотдои чадвали 6. дайд намудан имконпазир аст, ки дар давоми солдои 20212023 даромаднокии дороидои (ROA) Ч.СК "Бонки Эсхата" зина ба зина афзоиш ёфтааст. Яъне аз се бонки тадлилгардида, нишондидандадои даромаднокии дороидои Ч.СК "Бонки Эсхата" баланд мебошад. Агар соли 2021 дароманокии дороидои ин бонк 3,5%-ро ташкил намуда бошанд, баъд ин нишондиданда дар соли 2023 ба андозаи 3,9% боло рафта 7,4 фисадро ташкил намуд, ки аз бонкдои мудоисашаванда аз дама зиёд арзёбй мегардад. Fайр аз ин, даромаднокии сармоя (ROE) низ дар Ч.СК "Бонки Эсхата" таи солдои 2021-2023 ба таври назаррас таъмин гардидааст. Соли 2021 даромаднокии сармоя дар Ч.СК "Бонки Эсхата" 17,1%-ро ташкил намуд ва он дар соли 2023 бошад 38,6% гардид. Фоида софи ин бонк дар соли 2023 317,2 млн. сомониро ташкил намуд, ки нисбати соли 2021 ба андозаи 75,5% зиёдшавйба назар мерасад. Бонкдои тичоратии Ч.СП "Аввалин бонки молиявии хурд" ва Ч.СП "Бонки Арванд" низ дар ин давра тавонистанд, ки даромаднокии дороидо ва даромаднокии сармояро дар сатди зарурй нигод доранд. Агар соли 2021 даромаднокии дороидои Ч.СП "Аввалин бонки молиявии хурд" 1,3%-ро ташкил карда бошад, соли 2023 ин нишондиданда ба 3,5% расид, ки 2,2% афзоишёбй ба чашм мерасад. Даромаднокии сармоя низ дар ин бонк афзоиш ёфта, соли 2021 8,8%-ро ташикл намуд. Ва ин нишондиданда соли 2023 19,9%-ро ташкил намуд, ки дар мудоиса бо соли 2021 11,1% афзоишёбй дида мешавад. Фоидаи софи ин бонк дар соли 2023 маблаги 39,4 млн. сомониро ташкил додааст, ки нисбат ба дамин давраи соли 2021 67,7% зиёдшавй дида мешавад. Дороидои Ч.СП "Бонки Арванд" низ дар давраи тадлилй (2021-2023) барои бонк манфиат оварда, соли 2021 0,6%-ро ташкил доданд. Баъдан соли
2023 даромаднокии дороидои ин бонк ба маротиб афзоиш ёфта, 5,1%-ро ташкил дод. Даромаднокии сармоя дар ин бок соли 2021 3,1%-ро ташкил дода, дар соли 2023 то ба дадди 29,3% расид, ки нисбати соли 2021 26,2% зиёд мебошад. Фоидаи софи Ч.СП "Бонки Арванд" дар ин давра ба таври назаррас боло рафта, соли 2023 маблаги 51,5 млн. сомониро ташкил намуд, ки дар мудоиса бо соли 2021 93,5% афзудааст.
Дар робита ба гуфтадои боло зикр намудан ба маврид аст, ки даромаднокии сармояи Ч.СК "Бонки Эсхата" соли 2023 з8,6%-ро ташикл намудааст, ки нишондидандаи баланд дар низоми бонкии Чумдурии Точикистон арзёбй карда мешавад. Дар шароити гузариш ба идтисодиёти радамй ва чорисозии технологияи муосир зимни пешнидоди хизматрасонидо имкониятдои техникй молиявии бонкро тадвият медидад. Афзоишёбии даромаднокии сармояи худии бонк (ROE) ба андозаи 38,6% инъикосгарй он аст, ки 1 сомонии бонки мазкур ба андозаи 38,6 дирам дар соли 2023-юм даромад овардааст. Зиёдшавии даромаднокии холис дар бонкдои мудоисашуда (NIM) аз густришёбии амалиётдои активии бонкдо гуводй медидад. Афзудани даромаднокии сармояи худии бонкдои болозикр бештар бо зиёдшавии фоидаи соф алодамандй дорад. Зикр намудан ба маврид аст, ки афзоиши даромаднокии сармояи бонк барои садомон мудимтарин маълумот ба дисоб меравад, ки дар натичаи мудоисаи андозаи он бо дигар бонкдо ондо метавонанд доир ба хариди садмиядо ва ё сармоягузорй ба бонк дарори дахлдор дабул кунанд. Илова ба ин, таъмини даромаднокии бонкдои тичоратй метавонад, ки бозгукунандаи татбиди самараноки стратегияи рушд бошад.
Дамин тавр, Фаъолияти густурдаи ташкилотдои дарзй метавонад барои густариши амалиёти фосилавй заминаи мусоид фародам орад ва татбиди дамачонибаи стратегияи рушдро таъмин намояд. Барои родандозии густурдаи амалиёти бонкй ва татбиди дадафдои бонк, зарур аст, ки стратегияи бонк ба таври мукаммал тадия карда шавад. Яъне стратегияи рушд бояд кулли самтдои фаъолияти ташкилоти дарзиро фаро гирифта, вобаста ба шароити муосири идтисодй тадия карда шавад. Аз чумла ба назар гирифтани гузариш ба идтисоди радамй ва истифодаи мадсадноки технологияи муосир дангоми пешнидод намудани хизматрасонидо бояд аз чанбадои афзалиятнок дар стратегияи рушд бошанд. Махсусан дар шароити муосир, ки радобат миёни ташкилотдои дарзй афзуда истодааст, бояд тадия стратегияи рушд ва сиёсати молиявии бонк бо назардошти вазъи бозори
молиявй ва имкониятдои иштирокчиёни он тадия карда шавад. Бонкдоро зарур аст, ки аз вазъи молиявии радибони худ огод бошанд ва дар асоси он стратегияи рушдро омода созанд.
Тахдили вазъи муосири низоми бонкии Чумдурии Точикистон нишон дод, ки ташкилотдои дарзй давра ба давра нишондидандадои молиявии худро тадвият бахшида, долати радобатпазириро тадким бахшида истодаанд. Аммо чидати рушди устувор ва суботи молиявии доимй зарурият ба амал меояд, ки фаъолияти худро вобаста ба шароити муосир родандозй намоянд. Чунки, имруз бидуни ба назар гирифтани омилдои таъсирбахш дар сатди макро ва микро-идтисод бонк наметавонад, ки самранокии фаъолият, пардохтпазирй, бозоргирй, даромаднокй ва касби мавдеи устуворро дар бозори хизматрасонидои бонкиро таъмин намояд.
АДАБИЁТ:
1. Крнуни Чумдурии Точикистон "Дар бораи фаъолияти бонкй" аз 19.05.2009, №524. -С.11.
2. Стратегияи фарогирии молиявии Чумдурии Точикистон барои солдои 2022-2026.-С.56.
3. Дастурамали №176 «Дар бораи тартиби танзими фаъолияти ташкилотдои дарзй" аз 17.06.2022, №550. -С.14.
4. Бюллетени омори бонкии Бонки миллии Точикистон барои солдои 2019-2023 (№ 12 (293); №12(305),-С.22; -С. 21; №12(341) -С.20).
5. Fаюров, F. Д. Таъмини суботи молиявии низоми бонкй дар шароити муосири идтисодй / F. Д. Fаюров, Ф. О. Худоиева // Паёми Донишгоди миллии Точикистон. Бахши илмдои ичтимой-идтисодй ва чамъиятй. - 2023. -№8. - С. 170-178. - EDN GJBIEK.
6. Fаюров, F. Д. Шакл, усулдо ва ташкили дамкорй байни давлат ва бахши бонкй / F. Д. Fаюров, С. П. Одинаев // Паёми Донишгоди миллии Точикистон. Бахши илмдои ичтимой-идтисодй ва чамъиятй. - 2023. - №. 8. - С. 127-133. - EDN GPWMRJ.
7. Fаюров, F. Д. Таъсири хавфи дарзй ба нишондидандадои молиявии низоми бонкй / F. Д. Fаюров, Л. М. Далимов, М. М. Сафаров // Паёми Донишгоди давлатии тичорати Точикистон. - 2022. - №. 4-1(43). - С. 95-102. - EDN QKYFLG.
8. Мазарифов М.К. Ташаккул ва инкишофи низоми бонкии Чумдурии Точикистон: чанбадои таърихй-дудудй [Матн]: дис...барои дарёфти номзади илмдои дудудшиносй/ М.К. Мазарифов. -Душанбе, -2021. -С.48.
9. Манбаи электронй: https://nbt.ti/files/ bankingsvstem/overview banking/ hisobot_ dar_borai_ ijroishi_ strategiya_ tj.pdf. (Санаи дастрасй 24.08.2023).
10. Манбаи электронй:https://nbt.ti/upload/lblock (Санаи дастрасй 19.02.2023).
11. Манбаи электронй:https://nbt.ti/upload/iblock/83a/vear 2020 tj.pdf (Санаи дастрасй 19.02.2023). https://nbt.tj/upload/iblock/ (Санаи дастрасй 19.02.2023).
12. Манбаи электронй: https://www.spitamenbank.ti/ru/personal/ (Санаи воридшавй 06.11.2023).
13. Манбаи электронй: https://eskhata.com/about/bank/ (Санаи воридшавй 06.11.2023).
14. Манбаи электронй: https://nbt.ti/files/images /iurnal/2023/Julav septamber-2023-sait.pdf (санаи мурочиат:
24. 12. 2023).
Маълумот дар бораи муаллиф:
Низомов Самариддин Фахриевич - доктори илмдои идтисодй, мудири кафедраи тадлили идтисодй ва аудит, Донишгоди миллии Точикистон. сурога: 734025, Чумдурии Точикистон, ш. Душанбе, х. Рудакй 17, тел.: (+992) 904 49 04
25, E-mail: [email protected]
Кобилова Шафоатчон Толибчоновна - докторанти курси 3-юми кафедраи кори бонкй Муассисаи давлатии таълимии «Донишгоди давлатии Хучанд ба номи академик Б.Еафуров», Чумдурии Точикистон, вилояти Сугд, Хучанд, гузаргоди Мавлонбекова, 1. 92-890-00-67, E-mail [email protected]
Сведения об авторах:
Низомов Самариддин Фахриевич - доктор экономических наук, профессор кафедры бухгалтерского учета, Таджикского национального университета, ул. Рудаки 17, 734025, г. Душанбе, Республика Таджикистан, Email: [email protected], тел.: (+992) 904 49 04 25
Кобилова Шафоатджон Толибджоновна - докторант 3-го курса кафедры Банковское дело Государственное Учебное Учреждения «Худжандский государственный университет имени академика БободжонаГафурова» проспект Мавлонбекова, 1. Тел: +99292-890-00-67 E-mail:[email protected]
Information about the author:
Nizomov Samariddin Fakhrievich - Doctor of economic sciences, associate professor the department of accounting, National university of Tajikistan, 17 Rudaki str.734025, Dushanbe, Republic of Tajikistan, Email: [email protected]. Tel:(+992) 90449 04 25
Kobilova Shafoatjon Tolibjonovna - doctoral student of the 3nd year of the Department of Banking State Educational Institution "Khujand State University named after academician Bobojon Gafurov" Mavlonbekov Avenue, 1. Tel: +99292-890-00-67 E -mail: [email protected]
УДК: 37
ТАШАККУЛИ ТАФАККУРИ СОЛИМИ СИЁСИЮ ХУКУКЙ, МАЪРИФАТЙ ИКТИСОДИЮ МОЛИЯВЙ ДАР Ч.ОМЕА
Оймахмадов Гулмахад Нигмамадович Расулов Гафур
Аннотатсия. Дар макола муаллифон масъалаи мухими руз - ташаккули тафаккури солими сиёсию хукукй, маърифатй иктисодию молиявй дар чомеаро мавриди баррасй карор додаанд. Онхо таъкид намудаанд, ки истехсолкунандаи аз хама асосии махсулот дар чомеаи чахонй - инсони фаъол, созандаю тачдиднамоянда ва навсозанда ба хисоб меравад. Дар Ч,умхурии Точикистон барои ба низом даровардани муносибатхои истехсолию иктисодй ва сиёсй Конститутсия ва конунхои мухталиф кабул карда шуданд, ки дар заминаи онхо ташаккули моликиятхои гуногун ва иштироки онхо дар рушду такомули муносибатхои бозорй таъмин карда мешаванд.
Бо мукоисаи нишондихандахои иктисодиву ичтимой, аз чумла ММД, бучети мамлакат, даромади ахолй ва афзоиши теъдоди муассисахои илмию фархангй дар замони истиклолияти давлатии Точикистон, ба сатхи нисбатан нав баланд гардидани тафаккури солими сиёсию хукукй, маърифатй иктисодию молиявии ахли чомеа тасбит карда шудааст.
Вожахои калидй: тафаккури солим, инсони созандаю фаъол, куввахои истехсолкунанда, олот ва предмети мехнат, тарзи истехсолот, солимии авзои сиёсию хукукй, рушди босуботи иктисодиёт, ММД, бучет, даромадхо ва харочотхои бучетй.
Барои иктибос: Оймахмадов Г. Н. Ташаккули тафаккури солими сиёсию хукукй, маърифатй иктисодию молиявй дар чомеа / Г. Н. Оймахмадов, F. Расулов // Паёми молия ва иктисод. - 2024. - N0. 1(40). - С. 30-35.
ФОРМИРОВАНИЕ ЗДОРОВОГО ПОЛИТИЧЕСКОГО И ПРАВОВОГО МЫШЛЕНИЯ, ЭКОНОМИЧЕСКОГО И ФИНАНСОВОГО ПРОСВЕЩЕНИЯ ОБЩЕСТВА
Оймахмадов Гулмахад Нигмамадович Расулов Гафур
Аннотация. В статье авторы обсудили важную проблему современности - формирование здорового политико-правового, образовательного, экономического и финансового мышления в обществе. Они подчеркнули, что важнейший производитель продукции в мировом обществе - это активный, творческий, новаторский и инновационный человек. В Республике Таджикистан были приняты Конституция и различные законы, регулирующие производственно-экономические и политические отношения, на основе которых обеспечивалось формирование различных объектов собственности и их участие в развитии и совершенствовании рыночных отношений.
Сравнивая экономические и социальные показатели, в том числе ВВП, бюджет страны, доходы населения и увеличение числа научных и культурных учреждений за период независимости государства
