бояд ба шароитхои тагйирёбанда мутобик гардонида шаванд.
Стратегияи нави инноватсиониро бо рохи такрористехсоли сиёсати кухнаи рушди пешрафти илмию техникй наметавон чорй намуд. Вазифаи асосй коркард ва татбики (тавассути барномахо, лоихахо, стратегияхо) механизмхои нави ангезонандаи раванди
инноватсионй, таъмини тичоратикунонй ва дархости бозорй ба махсулоти инноватсионй мебошад. Пешниход карда мешавад, ки лоихаи инноватсионй хамчун накшаи амал, тагйирёбии таркибдихандагони техникй, ташкилй, иктисодй ва ичтимоии фуруши махсулоти инноватсионй баррасй карда шавад.
Руйхати адабиёт
1. Азимов П.Х., Мирзобеков Х.Д. Малое и среднее предпринимательство в Республике Таджикистан: особенности, тенденции и проблемы // Научно-технические ведомости Санкт-Петербургского государственного политехнического университета. Экономические науки. 2016. №3 (245). -С. 182-189.
2. Ашуров, М.Н. Х,олати муосир ва дурнамои рушди инфрасохтори дастгирии сохибкории инноватсионй дар минтака / М. Н. Ашуров, Б. Ч,. Исвалиев // Паёми молия ва иктисод. - 2022. - No. 3(32). - С. 130-137.
3. Масуд Н.М., Мадаминов А.А. Основы формирования малых предприятий в сельском хозяйстве//Кишоварз. 2012. № 1. С. 57.
4. Мусаева З.А. Проблемы и перспективы развития малого предпринимательства в АПК депрессивного региона // Никсоновские чтения. 2006. №11. -С. 265.
5. Мирзоева Е.Ш., Бобошерова Ф.Г. Особенности государственного финансирования в инновационное развитие системы образования / Е.Ш. Мирзоева., Ф.Г. Бобошерова // Паёми молия ва иктисод. - 2023. - No. 3 (37). - С. 92-99.
6. Наимов Д.М. Инновационные процессы в аграрном секторе Республики Таджикистан: сущность и проблема развития//Аллея науки. 2019. Т. 2. № 1 (28). С. 74.
7. Шарофов У., Иззатов А., Шарофов П. Сельскому хозяйству инновационный путь развития// Кишоварз. 2015. № 3. С. 96.
8. Шодиев К. К;. Мукаммалгардонии мохияти сохибкории хурду миёна дар хохагии кишлок / К. К. Шодиев, О. Д. Шеркулов // Паёми молия ва иктисод. - 2023. - No. 2(36). - С. 129-137.
9. Саидмуродов, Л. Х. К вопросу построения многофакторной модели для оценки внешнеэкономической деятельности Республики Таджикистан / Л. Х. Саидмуродов, А. И. Сафаров // Экономика Таджикистана. - 2018. - № 4. - С. 162-171. - EDN ZVPTBK.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Шодиев Кухзод Курбонбоевич - н.и.и., дотсент, мудири кафедраи тахлили иктисодй ва омори Донишгохи давлатии молия ва иктисоди Точикистон. Сурога: 734067, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, к. Нахимов 64/14. E-mail: [email protected].
Сведения об автор:
Шодиев Кухзод Курбонбаевич - кандидат экономический наук., доцент, заведующий кафедрой экономического анализа и статистики, Таджикского государственного финансово-экономического университета Адрес: 734067, Республики Таджикистан, г. Душанбе, ул. Нахимов 64/14. E-mail: [email protected]
Information about the author:
Shodiev Kuhzod Kurbonbayevich - Candidate of economic sciences, associate professor, head of the department of economic analysis and statistics, Tajik State University of Finance and Economics. Address: 734067, Republic of Tajikistan, Dushanbe, st. Nakhimov 64/14 E-mail: [email protected]
УДК: 331.57 (575.3)
НАКШИ ТАШКИЛОТХ.ОИ ГАЙРИТИ^ОРАТЙ ДАР ЧДЛБИ ЗАНОН БА ФАЗОИ ИКТИСОДИИ Ч.ОМЕА
Х,акимов Матлабшох Абдумаликович Буриева Мастура Чориевна
Аннотатсия. Рушди занон яке аз мушкилоти ичтимой ва афзалиятхои сиёсати давлатй ба хисоб рафта, пайваста дар маркази таваччухи хукумати кишвар карор дорад.
Дар маколаи мазкур мушкилоти ба фазой щтисодй чалб намудани занон хамчун кишри осебпазири чомеа тавассути ташкилотхои гайритичоратй баррасй гардидааст.
Дар шароити муосир, чалби васеи занон ба фазои щтисодй барои кишвархои чахон, аз чумла кишвари мо мушкилии ичтимой махсуб меёбад. Аз ин ру, на^ши ташкилотхои гайритичоратй дар ташаккули сохибкории занон ва шуглнокии онхо мусбй арзёбй гардида, чунин ташкилотхо метавонанд чихати рушди занон дар шаклхои гуногун, аз чумла фаъолияти омузишй - машваратй, чалби грантхои байналмилалй, малакаи пешбурди сохибкорй, истифодаи замин ва гайра мусоидат намоянд. Дар ин замина фаъолияти самараноки ташкилотхои гайритичоратй дар шароити кунунй метавонад чихати паст кардани шиддати мушкилоти ичтимой кумак намояд.
Калидвожахо: сохибкорй, сохибкории занон, сохибкории ичтимой, табавди осебпазири ахолй, ташкилотхои гайритичоратй, рушди щтисодй, камбизоатй, мушкилоти ичтимой, бозори мехнат. Барои иктибос: Дакимов М.А. На^ши ташкилотхои гайритичоратй дар чалби занон ба фазои щтисодии чомеа / М. А. Дакимов, М. Ч. Буриева // Паёми молия ва щтисод. - 2024. - No. 1(40). - С. 41-48.
РОЛЬ НЕКОММЕРЧЕСКИХ ОРГАНИЗАЦИЙ В ПРИВЛЕЧЕНИИ ЖЕНЩИН В ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ПРОСТРАНСТВО ОБЩЕСТВА
Хакимов Матлабшох Абдумаликович Буриева Мастура Чориевна
Аннотация. Развитие женщин считается одной из социальных проблем и приоритетов государственной политики и постоянно находится в центре внимания правительства страны. В данной статье рассматривается проблема привлечение женщин в экономическое пространство как уязвимой части общества, через некоммерческие организации.
В современных условиях широкое вовлечение женщин в экономическое пространство считается социальной проблемой для стран мира, в том числе и для нашей страны. Поэтому роль некоммерческих организаций в формировании женского предпринимательства и занятости оценивается положительно, и может способствовать развитию женщин в различных формах, включая учебно - консультационную деятельность, привлечение международных грантов, навыки ведения бизнеса, землепользование и т. д. В этом контексте эффективная деятельность негосударственных организаций в нынешних условиях может помочь снизить серьезность социальных проблем.
Ключевые слова: предпринимательство, женское предпринимательство, социальное предпринимательство, уязвимый слой населения, некоммерческие организации, экономическое развитие, бедность, социальные проблемы, рынок труда.
THE ROLE OF NON-COMMERCIAL ORGANIZATIONS IN INVOLVING WOMEN IN THE ECONOMIC SPACE OF SOCIETY
Hakimov Matlabshoh Abdumalikovich Burieva Mastura Chorievna
Annotation. Women's development is considered one of the social problems and priorities of government policy and is constantly in the focus of attention of the country's government. This article examines the problem of attracting women to the economic space as a vulnerable part of society through non-profit organizations. In modern conditions, the widespread involvement of women in the economic space is considered a social problem for countries around the world, including our country. Therefore, the role of non-profit organizations in the formation of women's entrepreneurship and employment is assessed positively, and can contribute to the development of women in various forms, including training and consulting activities, attracting international grants, business skills, land use, etc. In this context, the effective activities of non-governmental organizations in current conditions can help reduce the severity of social problems.
Key words: entrepreneurship, women's entrepreneurship, social entrepreneurship, vulnerable segment of the population, non-profit organizations, economic development, poverty, social problems, labor market.
Гузориши масъала. Дар шароити муосири щтисодй, сохибкории хурд мухаррики рушди щтисодии давлатхо хисоб меёбад. Новобаста аз дарачаи тарвдиёти давлатхо таъмини чойи корй, хусусан барои ашхоси аз чихати ичтимой осебпазир,
ки занон ба ин гурух шомил мешаванд, масъали мубрам хисоб меёбад. Зиёда аз 50,8% - и ахолии Точикистонро занон ташкил медиханд ва таъмини шуглнокии онхо тавассути ташкилотхои гайритичоратй масъалаи мухим мебошад.
Tamara тaдкикотxои охир Ba мшрияхо.
Maсоили сохибкории зaнон вa шуглнокни онхо дaр корхои илмй-тахкикотии олимони вaтaнй Исломов С.И., Субхонов А.И, Г.M.Maxкaмовa вa дигарон мaвриди тахкику бaррaсй кэрор гирифтaaнд.
Мaксaди мaколa■ Нишон додaни мушкилоти чойдошта дaр сaмти шуглнокни зaнон вa хэлли онхо тaвaссyти ташкилотхои Faйритнчорaтй.
Пешниходи мaводи ;1сосП. Тaъсиси чойхои корй шaрти зaрyрии рушди устувори ичтимоию иктисодии хэр як кишвaр хисоб меёбэд. Дaр ин эсос, кишвэрхои чэхон новобaстa aз дэрэчэи тарaккиёти иктисодй бa ин мaсъaлa, хyсyсaн мaсоили шyFлнокни aшхоси aß чихэти ичтимой осебпaзир дучор гaрдидa, ташкилотхои Faйритичорaтй, ки имрузхо хэмчун шaкли сохибкории ичтимой бaромaд мекyнaнд, метaвонaнд чихэти рaфъи чунин мушкилот мyсоидaт нaмоянд.
Солхои охир дaр иктисодиёти Чумхурии Точикистон сaрфи нaзaр aз бaлaнд шyдaни дэрэчэи бо кор тaъмин нaмyдaни aхолй, пaст шyдaни дэрэчэи бекорй, aфзоиши дaромaди хэкикй, шyморaн aхолии дaр холaти кaмбизоaтй кэрордошта хaнyз хэм мушкилии ичтимой-иктисодй бaрои дaвлaт бокй мемонaд.
Вaзъи зикршyдa бa aфзоши тaбиии axолй вобaстa бyдa, aфзоиши axолй вa куввэи корй, инчунин суст инкишоф ёфтaн вa нaбyдaни чойхои нaви корй вa дaр ин зaминa конеъ гaрдонидaни тaлaботи axолй бa кор вa шyFлнокй мaсъaлaи мyбрaм хисоб меёбaд.
Пaс aз сохибистиклолии Точикистон нэкш вa мэкоми зaнон дaр бозори мехнэт кyллaн дигaр шyдa, бa ин рaвaнд гyзaштaн бa иктисоди бозорй, душворихои ичтимоию иктисодй, ки бо бухрони xaмaи соxaxои xaёти чaмъиятй aлокaмaнд мебошaнд, чaнги шaxрвaндй вa окибэтхои он тaъсири кaлон рaсонид.
Бинобaр сaбaбxои нооромихои дохилии чумхурй as соли 1991 то соли 1998 кaмшaвии вaзни хоси зaнони коргaр бa нaзaр рaсид. Дaр соxaн сaноaт шyморaи зaнон эз 22,4% то 17,7 %, дaр хочaгии мaнзилию коммyнaлй вa нэвъхои Faйриистеxсолй, хизмaти мaншй эз 3,2% то 2,1%, дaр соxaн илм вa Xизмaтрaсонии илмй aз 0,9% то 0,1% кохиш ёфт [2].
Дaр Точикистони муосир, мушкилоти демогрaфй вa ичтимой, пеш эз xaмa, aз сaтxи чyдошaвии оилaxо вa дaр ин зaминa aфзоиши шyморaи зaнони тaнxо вобaстa бyдa, зaрyрaти пaйдо нaмyдaни мaнбaи мустакили дaромaди зaнонро, ки бештaр дaр шaкли сохибкорй инъикос меёбaд, бештaр мекyнaд.
Вобaстa бa ин вэзъ, зaрyрaти шэдиди бaромaдaни зэнон бэ бозори мехнэт бэ вучуд омэдэ, зэмигахои ибтидоии ташэккули сохибкории зэнон хусусэн сохибкории хошводэгй дэр Точикистон бэ вучуд омэд. Дэр ин зэминэ чихэти бэ эътидол овэрдэни бозори мехнэт зэрурэти татбики чорэхои дaвлaтй чихэти беxтaрнaмоии бaробaрии гендерй дэр мэмлэкэт бэ миён омэд, ки дэр ин сэмт нэкши ташкилотхои Faйритнчорaтй мухим aрзёбй мегaрдaд.
Яке эз дэстовэрдхои эсосии Точикистон дэр сэмти бaробaрии гендерй, татбики Деклaрaтсияи Пекин вэ Чэхорчубэи aмaлиёт (1995) ин тахияи сиёсaт вэ кэбули конунхои сохэвй дэр чодэи бэробэри гендерй вэ бэлэнд бэрдоштани мэком вэ хукуки зэн дэр чомеэ мебошэд. Хукумэти Чумхурии Точикистон бэ омузиши вэзъи бозори мехнэт, эз чумлэ мaсъaлaи шyFл вэ мушкилоти бекорй пэйвэстэ тэвэччухи хосэ зохир менэмояд.
Вобэста бэ ин, дэр Стрэтегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон бэрои дэврэи то соли 2030 дэр бэйни мaсъaлaxои aфзaлнятдор, таквияти хифзи ичтимой, таъмини дэстрэсй, эмнияти озукэворй, бехтар нэмудэни обтаъминкунй, сэнитэрй вэ сохтори озукэ, пэст нэмудэни нобэробэрии ичтимой вэ гендерй дэр хэмэи шэклхои онхо, инчунин устувории экологй кэйд шудээнд.
Тэчрибэи хоричии фaъолняти ташкилотхои Faйритнчорaтй собит менэмояд, ки бэрномэхои дэстгирй дэр сэмти сохибкорй, хэмчун мехэнизми бэ бозори мехнэт бaромaдaни зэнон, гирифтани мэълумот вэ пэйдо кэрдэни мaлaкa оид бэ сохибкорй бэромэд менэмоянд. Дэр ин рэвэнд нэкши тэшкилотхои Faйритичорaтй дэр фaъолняти омузишй-мэълумотдихй, омузонидэни мaлaкaн сохибкорй, тэъмин нэмудэни мэълумот оид бэ вэзъи бозори мехнэт вэ Faйрa зохир мегэрдэд, ки дэр шэроити имрузэ мусбй эрзёбй мегэрдэд.
Тaдкикотчиёни хоричй Л.^онэтэн вэ М.Дэрт кэйд мекунэнд, ки зэнон эксэр вэкт кормэндони ичтимой шудэ фaъолнят менэмоянд, зеро музди мэоши пэст имкони конеъ кэрдэни тэлэботи мэрдонро нэдорэд [9]. Ин вaзъият зэнонро хэмчун як кишри осебпэзири чомеэ будэн нишон медихэд вэ зэрурэти тэкмили низоми идорэкунии тэшкилотхои Faйритнчорaтиро дэр сэмти дэстгирии фэ^л^™ зэнон, хэмчун кишри осебпэзири чомеэ, тэлэб менэмояд.
Вобэстэ эз тэчрибэи бaйнaлмилaлй, шyFли рэсмии зэнон бештэр дэр сохэхои ичтимой, тэхсилоти томэктэбй, тэхсилоти иловэгй, фэрхэнг вэ тэндурустй, хaдaмоти иттилоотию мaшвaрaтй дэр сохэи хукук, бaxисобгирии мухосибй, рэвоншиносй, муд вэ дигэр хизмaтрaсониxои чaмънятй бэ нэзэр мерэсэд. Дэр бэъзе дэвлэтхои чэхон хиссэи корхонэхое, ки бэ онхо зэнон рохбэрй менэмоянд, 50 - 60% - ро тэшкил медихэнд. Дэр Олмон вэ ИМА 50 - 52%, дэр Италия -60%, дэр Чопон - 55% - и хэчми ММД эз хисоби ширкэтхое, ки зэнон рохбэрй менэмоянд, тэъмин кэрдэ мешэвэд [5].
Чихэти чэлби вэсеи зэнон бэ бэхши сохибкорй дэр сэтхи дaвлaтй тэдбирхои лозимй эндешидэ шудэ, нэкш вэ мэкоми зэн дэр рушди чомеэ, хусусэн дэр сохэи сохибкории хурд эз чониби Асосгузори сулху вэхдэти миллй, Пешвои миллэт, Президенти Чумхурии Точикистон мухтэрэм Эмомэлй Рэхмон бэхои бэлэнд додэ мешэвэд. Дэмин тэрик хэмэсолэ зимни вохурй вэ мулокотэш бо сохибкорони кишвэр як кэтор мэсоили
марбут ба рафъи монеадо дар рушди содибкорй ва дастгирии давлатии ондо матрад мегардад.
Хамрадиф бо ин, чидати фаъолгардонии занон дар даёти сиёсй, иктисодй ва чамъиятй аз тарафи Хукумати Ч,умхурии Точикистон пайваста чораандешй шуда, Стратегияи миллии фаъолгардонии накши занон дар Ч,умхурии Точикистон барои солдои 2011-2020 аз чониби Кумитаи кор бо занон ва оилаи назди Хукумати Ч,умхурии Точикистон тадия гардида, бо карори Хукумати Чумхурии Точикистон аз 29 майи соли 2010, №269 тасдик карда шудааст.
Стратегияи мазкур бо максади бедтар намудани вазъи занон дар даёти чамъиятию сиёсии мамлакат, фаъолгардонии шугли занон ва накши ондо дар бозори
Вобаста ба чадвали овардашуда кайд кардан мумкин аст, ки фарогирии занон дар Точикистон ба даёти сиёсй тамоюли афзош дорад. Вобаста ба ин Пешвои миллат дар Паёмдои хеш оид ба макоми зан дар чомеа ва шуглнокии ондо иброз намуда, дар паёми навбатии хеш кайд намуданд, ки «...Тайи солдои содибистиклолй Хукумати мамлакат бо максади дастгирии занону бонувон ва баланд бардоштани мавкеи ондо дар чомеа бисёр тадбирдои судмандро амалй намуд.
Холо аз шумораи умумии хизматчиёни давлатй 25 фоиз, аз чумла кадрдои родбарикунанда кариб 20 фоизро бонувону занон ташкил медиданд.
Инчунин, бонувону занон дар содаи маориф 73 фоиз, тандурустй 71, фарданг 47, бонкдорй 39, алока 25, аз чумла дар содаи хизматрасонии иттилоотй кариб 40 фоиз мебошанд [11, с. 65].
Таъсиси грантдои президентй ба густариши фаъолияти содибкории занону бонувон мусоидат намуд ва ондо дар баробари бедтар сохтани шароити оилавии худ доло ба рушди иктисоди кишвар низ таъсири назаррас расонида истодаанд.
Соли 2022 ба зиёда аз 600 дазор занону бонувон аз чониби муассисадои бонкй ба маблаги беш аз 3 миллиарду 400 миллион сомонй карз дода шудааст, ки нисбат ба соли 2018-ум 2,4 баробар зиёд мебошад.
Умуман, дар панч соли охир маблаги карзи ба занону бонувон пешнидодшуда 12,1 миллиард сомониро ташкил кардааст.
Ракамдои зикршуда гуводи равшани фаъол гардидани занону бонувон дар иктисодиёти кишвар мебошанд» [4].
меднат, дастгирии рушди содибкории занон, баланд бардоштани сатди тадсилоти занон, ташаккули дарки зарурати таъмини баробарии хукуку имкониятдо дар тафаккури чамъиятй, пешгирии зуроварй нисбат ба занон ва тадкими оила тадия гардидааст.
Дар ин замина накши занон дар даёти гуногуни содадои хочагии халки Точикистон назаррас буда, кариб дар тамоми сохтордои идораи давлатй фаъолият намуда, мардила ба мардила баробарии гендерй таквият бахшида мешавад. Далели ин гуфтадо дар чадвали 1, ки тибки тадлилдои охирони Агентии Омори назди Президента Ч,умдурии Точикистон маълум гардидаанд, нишон дода шудааст.
Аз гуфтадои Пешвои миллат бараъло мушодида намудан мумкин аст, ки яке аз роддои мукаммалгардонии низоми идоракунии фаъолияти ташкилотдои гайритичоратй дар самти дастгирии занон ин ташкили фазои мусоид нисбати содибкории занону бонувон дар Точикистон мебошад. Бинобар ин, чидати густариш ёфтани содибкории занон ва ба фаъолияти меднатй бештар чалб намудани ондо чорадои зарурй дар сатди давлату Хукумати Ч,умдурии Точикистон, пеш аз дама бо ибтикори Президенти Ч,умдурии Точикистон мудтарам Эмомалй Радмон андешида мешавад.
Дар Чудурии Точикистон содибкории занон дар асоси конундои содавй, фармондои Президента Чумдурии Точикистон, хусусан фармон «Дар бораи баланд бардоштани накши занон дар чомеа» стратегияву барномадои давлатй, инчунин роднамой ва тавсиядои ташкилоти гайритичоратии Ассотсиатсияи миллии занони содибкори Точикистон родандозй ва пеш бурда мешавад. Ташкилоти мазкур соли 1995 таъсис ёфта, тавассути 23 филиали мавчудаи худ, ки дар манотики гуногуни чумдурй чойгиранд, тренингдо доир ба омузиши малакаи содибкорй, курсдои касбомузй ва дигар намуддои барномадои омузиширо чидати ба занон омузонидани малакаи содибкорй мегузаронад.
Бояд кайд намуд, ки 30% - и ММД ва дудуди 35%- и шуглнокй дар Ч,умдурии Точикистон аз дисоби бахши хусусй таъмин карда мешавад[3].
То 1 январи соли 2022 дар Ч.умдурии Точикистон 338762 андозсупоранда ба кайд гирифта шудааст, ки аксарияти ондоро содибкорони инфиродй
Чадвали 1. Мавкеи занон дар даёти сиёсии кишвар.
Мавкеи занон дар даёти чамъиятию сиёсй
Фаъолнокии занон (бо %) 2015 2016 2017 2018 2019
Хиссаи чойдое, ки занон дар Парлумон ишгол намудаанд, (дамагй, фоиз) 20,6 20,6 20,6 20,6 23,8
Таксими кормандон дар макомоти идоракунии давлатй машгул (дамагй, фоиз) 33,9 32,0 33,0 31,3 31,6
Сарчашма: коркарди муаллиф дар асоси маълумотдои Агентии омори назди Президента Ч,умдурии Точикистон, мачаллаи «Зандо ва марддои Ч,умдурии Точикистон» с.2020.
(41,5%), хочагидои дедконй (49,2%) ва тандо 9,5% корхонадо мебошанд ташкил медиданд.
Занон бошанд, тандо як кисмати ками тичорати сабти номшударо ташкил медиданд. Тандо 23,3% - и корхонадои ба кайд гирифташударо занон сарварй мекунанд [1]. Гузашта аз ин, аксарияти занон (46,5%) дар асоси патент фаъолият менамоянд [10, с. 165]. Бо дар назардошти урфу одат ва суннатдои миллй дар кишвари мо занон нисбат ба дигар кишвардои чадон камтар ба фаъолияти меднатй, хусусан тичорат машгул мешаванд. Ин маънои онро дорад, ки занон ба кишри осебпазири чомеаи мо дохил мегарданд ва ба дастгирии давлатй ниёз пайдо мекунанд. Тачрибаи байналмилалй нишон медидад, ки барои далли ин масъала бештар ташкилотдои гайритичоратй чалб карда мешаванд.
Мувофики маълумотдо дамагй 11,2% - и шахсони хукукии дар Ч,умдурии Точикистон амалкунанда аз чониби занон родбарй карда мешаванд [7]. Бинобар ин, дар ин самт накши ташкилотдои гайритичоратй дар фаъолияти омузишии занон, содибкасб намудани ондо дар самтдои истифодаи замин, дузандагй, малакаи идоракунии содибкории хурду миёна, аз чумла худмашгулй ба воситаи
фаъолияти содибкории ичтимоии худ, бояд бештар зодир гардад.
Хамзамон кайд кардан зарур аст, ки дар шароити кунунии кишвардои чадон, ки дар долати ноустувори иктисодию ичтимой карор доранд, «бекории пиндонй» вучуд дорад, ки он дар омори расмй инъикос наёфтааст, ки ин пеш аз дама ба бекории занон ва кишри осебпазири чомеа тааллук дорад.
Вобаста аз вазъи чугрофии Ч,умдурии Точикистон ва таксимтоти демографй, кисми зиёди адолй дедотнишин буда, пайдо кардани кор дар ин манотик на тандо барои занон балки барои мардон низ душвор мебошад. Зимни ин занони хонашин, ки пешбурди фаъолияти хочагидои хонаводагиро бар удда доранд, метавонанд фаъолияти хешро бо кори муздноки чамъиятй якчо намоянд ва ё дар фаъолияти содибкории хурду миёна иштирок намоянд.
Дар шароити кунунии Ч.умдурии Точикистон таксимоти занону мардон аз руи намуддои шугл тафовути назаррас дорад. Дар баъзе касбдо занон (аксаран бо маоши паст) ва дар дигар касбдо мардон бартарй доранд.
Чадвали 2. Тадлили таксимоти шуFли занон аз руи содадо ва касбдо.
Содаи фаъолият Фаъолнокии занон (бо фоиз %) Шумораи умумии афроди машгул дар сода (даз.нафар)
Иктисодиёт 46,4% 262,9
Кишоварзй 17% 283,6
Маориф 59,2% 146,4
Тандурустй 67,2% 78,5
Хизматрасонй 37% 278,6
Содаи истедсолй 10% 1,3
Саноати коркард 17% 14,8
Сохтмон 4% 4
Шумораи умумии занони коргар дар соли 2021 567,2 дазор
Сарчашма: коркарди муаллиф дар асоси маълумотдои Центрально-азиатская программа ЕБРР «Женщины в бизнесе». Базовая оценка развития женского предпринимательства в Республике Таджикистан. Апрель 2022г. С.30.
ташкилотдои гайритичоратй, ки ба фаъолияти машваратдидй ба занон дар дедот дамчун табакаи осебпазири чомеа ва тахассунок намудан ондо, инчунин фародам овардани шароитдои мусоид, аз чумла имтиёздои андозй, дастгирии молиявй ва гайримолиявй дамчун содибкории ичтимой фаъолият намудани ташкилотдои гайритичоратй лозим мебошад.
Дар асоси маълумотдои дарчшуда кайд кардан мумкин аст, ки шумораи бештари занон дар содадои тандурустй, маориф ва иктисодиёт фаъол мебошанд.
Кисми зиёди занон 73,8% аз шумораи умумии занон дар дедот зиндагй намуда, 77,5% -и занон кобили меднатро ташкил дода, шумораи занони зикршуда имконияти иштирок дар бозори меднатро надоранд. Бинобар ин, дар кишвар чидати фаъолияти самараноки
Тавре, ки нишондихандахои чадвали 3 нишон медиханд, панч соли охир дар кишвар доир ба рушди сохибкории занон, теъдоди занони сохибкор тамоюли афзоиш пайдо карда, ба холати 1 январи соли 2022 79003 нафарро ташкил дода, аз чумлаи андозсупорандагони фаъол мебошанд. Дар давраи тахлилй ин нишондиханда нисбат ба соли 2017 кариб 20104 нафар афзоиш ёфтааст, аммо суръати ин афзоиш
ночиз буда, хиссаи он хамагй 3,6 банди фоизй афзуда, 23,1%-ро ташкил медихад. Дамин тарик, дар 5 соли охир шумораи корхонахое, ки ба онхо занон рохбарй менамоянд аз 3192-и соли 2017 ба 3492 -и соли 2022 ва ё 300 корхона афзоиш ёфта, хочагихои дехконие, ки занон рохбарй менамоянд аз 35493 - и соли 2017 ба 38711 - и соли 2022 афзоиш кардаанд.
Ч,адвали 3. Шумораи андозсупорандагони ба кайд гирифташуда, аз чумла заноне, ки дар худуди Чумхурии Точикистон амал мекунанд.
№ Субектхои сохибкорй 2017 2018 2019 2020 2021
1 Дамагй дар Точикистон 301298 305890 326491 335306 338762
2 Аз чумла занон 58899 65089 76418 77331 79003
3 Вазни хос 19,50% 20,60% 23,40% 23% 23,10%
1.1 Сохибкорони инфиродй (патент) 95953 101370 105337 105400 104191
2.1 Аз чумла занон 16121 19289 28286 28901 30092
Вазни хос 17% 19% 27% 27% 28%
1.2 Сохибкорони инфиродй (шаходатнома) 32097 33572 34604 37264 36635
2.2 Аз чумла занон 4093 4731 6388 6508 6708
Вазни хос 12,70% 14% 18% 17,50% 18%
1.3 Шахсони хукукй 31205 31174 30929 31265 30938
2.3 Аз чумла занон рохбарй мекунан 3192 3297 3375 3461 3492
Вазни хос 10,20% 10,60% 10,90% 11% 11,20%
1.4 Хочагихои дехконй 142043 149774 155621 161377 166998
2.4 Аз чумла занон рохбарй мекунанд 35493 37772 38369 38461 38711
Вазни хос 24,90% 25,20% 24,60% 24,80% 23,30%
Сарчашма: коркарди муаллиф дар асоси маълумотхои
Тахлилхо нишон медихад, ки хиссаи занон дар фаъолияти рохбарй/идоракунии корхонахои хурд, миёна ва калон дар кишвари мо нисбат ба Аврупои Шаркй ва Осиёи Марказй кам ба назар мерасад. Дамчунин бояд кайд намуд, ки занон такрибан 20% -кормандони бахши хусусиро ташкил медиханд. Инчунин бояд кайд кард, ки фаъолияти бештари занони сохибкори инфиродй дар асоси патент ва шаходатнома ба кайд гирифта шуда, аз ин ру дар соли 2017 шумораи ин занони сохибкор, ки дар асоси патент ё шаходатнома фаъолият мекунанд, хамагй 12028 нафар ё 10,9% -ро аз шумораи умумии сохибкорони дар асоси патнет фаъолияткунанда ташкил медиханд. Ин нишондихандахо ба холати 1 -уми яннвари соли 2022 ба 36,8 хазор расида, 26,1% - ро аз шумораи умумии сохибкорони дар асоси патнет фаъолияткунанда ташкил додааст. Бинобар ин тахлилхо нишон медиханд, ки сол то сол шумораи заноне, ки дар асоси патент фаъоляит доранд, тамоюли афзоиш дошта, чихати нигох доштани ин тамоюл зарурати такмили конунгузорй оид ба дастгирии молиявй ва гайримолиявии заноне, ки ба фаъолияти сохибкорй дар асоси патент машгул мебошанд, ба миён меояд. Аз ин ру, накши ташкилотхои гайритичоратй дар фаъолияти машваратй доир ба омузиши малакаи сохибкорй дар асоси патент, чалби грантхо аз ташкилотхои байналмилалй, дастгирии молиявй ва гайримолиявй ба ин самт, бояд афзоиш ёбад.
умитаи андози назди Дукумати Чумхурии Точикистон.
Тадкикотхо нишон медиханд, ки ба густариш ва оммавй гардонидани сохибкории занон омилхои зерин мусоидат менамоянд:
> Шархи конунй ва тахияи консепсияи сохибкории занон ва тахияи меъёрхои дастгирии сохибкории занон;
> Тахияи рохнамо оид ба муайян намудани меъёрхои лоихахои сохибкории занон ва таъсиси фондхои махсуси дастгирии сохибкории занон;
> Бунёди инфрасохтор доир ба дастгирии сохибкорзанони серфарзанд ва ё модархои танхо. Ташаккули инфрасохтории ичтимоии рушдёфта дар минтакахо шарти зарурии рушди сохибкории занон мебошад;
> Тахия ва татбики барномахои махсуси омузишй барои сохибкорзанони фаъол ва навкор (стартапхо) ва бекор намудани навъхои манъшудаи касбу хунар барои занон, ки хукук ва имконоти занонро дар бозори мехнат махдуд мекунад;
> Таъсиси шуъбаи махсус оид ба рушди сохибкории занон дар назди Вазорати рушди иктисод ва савдо, хамзамон тахия ва татбики Барномаи давлатии дастгирии сохибкорзанон бо чалби тамоми чонибхои манфиатдор ва чудо намудани маблаг аз бучет чихати ичрои ин барнома;
> Мустахкам намудан ва инкишоф додани низоми таъминоти молиявию карзии занони сохибкор тавассути карзхои хурд ва имтиёзнок;
Вобаста ба вазъи муосири иктисодй машгул шудани занон ба фаъолияти содибкорй ва дигар кордои давлатию чамъиятй такозои замон дисоб ёфта, фаъолияти ондо метавонад дамчун механизми кодиш додани дарачаи камбизоатй ва бекорй баромад намояд.
Дар асоси гуфтадои боло метавон ба хулоса омад, ки фаъолияти содибкорй, ки аз чониби занон родбарй карда мешаванд, на тандо аз чидати дачм хурдтар, балки ондо инчунин дар бахшдои гайриистедсолй ва хизматрасонй, ки шумораи зиёди коргарон талаб карда намешавад фаъолият менамоянд.
Аз ин лидоз бо максади вусъат бахшидан ва бо дар назардошти зарурати инкишофи инфрасохтори дедот Асосгузори сулду ваддати миллй, Пешвои миллат, Президенти Ч,умдурии Точикистон мудтарам Эмомалй Радмон дар Паёми худ ба Парлумони мамлакат солдои 2019-2021-ро солдои рушди дедот, сайёдй ва дунардои мардумй эълон карданд. Зеро беш аз 73% - и адолии кишвар дар дедот зиндагй мекунанд ва мадз дар дедотчойдо зарурати рушди содибкории занон ба миён меояд, чунки шумораи занони бекор нисбат ба адолии шадрнишин зиёд буда, рушди содибкории занон метавонад дамчун сарчашма ганигардонии бучети оиладо ва мадал баромад намояд.
Мушкилоти асосй дар самти густариши содибкории занон ин рушди ин шакли содибкорй дар минтакадои дурдаст хусусан дедотчойдо, ки масъалаи баланд бардории сифати зиндагй дар асоси тараккиёти минбаъдаи инфрасохтори истедсолию ичтимой, таъйиннамоии нуктадои адолинишини дедот бо воситадои коммуникатсионй - наклиётй, оби нушокй, афзоиши фарогирии шабакадои телекоммуникатсионй ва интернетй, таъмин карда мешавад, дисоб меёбад. Бинобар ин, ташкили фаъолияти ташкилотдои гайритичоратй аз дисоби грантдои байналмилалй, чидати далли ин мушкилот зарур мебошад.
Бояд кайд кард, ки содибкорй дар дедотчойдо асосан дар шакли тичорати хурд (сехдои хурди дузандагй, дорухонадо, дунардои мардумй ва гайра) амалй карда мешавад. Вобаста ба ин дар минтакадои алодидаи кишвар содибкории занонро метавон дар содадои пахтакорй, галлакорй, зироатдои полизй,
богдорй, чорводорй, мургпарварй, сабзавоткорй, гулпарварй ва гайра густариш дод. Дар ин бобат, накши ташкилотдои гайритичоратй дар омузонидани фарданги муосири истифодаи замин дар мисоли ташкили богдои интенсивй, гармхонадо, парвариши дарахтони нодир ва гайра адамияти бештар пайдо мекунад.
Хамзамон зарур аст, ки ташкилотдои гайритичоратй ба тадияи механизм ва санаддои меъёрй - дукукй шарикии ичтимоиро чидати баланд бардоштани намояндагй ва иштироки занони содибкор дар муколамаи байни бахшдои давлатй ва хусусй бо максади далли масоили бо дам алокаманд доир ба рушди иктисодй дар кишвар сафарбар карда шаванд. Дар чунин механизм ва санаддои меъёрй-дукукй бояд диккати асосй ба оиладои камбизоат ва серфарзанд равона шуда, барномадои имтиёзноки карздидй барои оиладо тадия намуда, таъсиси корхонадои хурдро чидати коркарди мадсулоти хочагии кишлок, хизматрасонии маишй ва гайра давасманд кардан лозим аст.
Ч,орй намудани механизмдои дастгирии занони содибкор, тадияи лоидадои мавчуда ва бунёди лоидадои нав бояд самти фаъолияти ташкилотдои гайритичоратй дамчун содибкории ичтимой бо максади афзоиши ташаббуси содибкорй дар байни занон бошад. Ин имкони огоз намудани фаъолият ва ба зинадои нав расидани занонро дар Чумдурии Точикистон фародам меорад.
Хулоса. Фаъолияти самараноки ташкилотдои гайритичоратй ба такондои гуногун тобовар буда, тагйиротдои макроиктисодй низ ба чунин ташкилотдо таъсири манфии камтар мерасонанд, датто дар долати таназули иктисодй ба афзоши шуглнокй метавонанд мусоидат намоянд. Ташкилотдои гайритичоратй дар самти ба фаъолияти меднатй бештар чалб намудани занон бо роди густариши содибкории занон дамчун механизми калидй дар самти паст кардани мушкилоти ичтимоии чомеа баромад намуда, ба рафъи падидаи камбизоатй, баланд бардоштани некуадволии оила ва бедтаршавии сатду сифати зиндагй кишрдои гуногуни осебпазири чомеа аз чумла занон мусоидат менамояд.
Адабиёт:
1. Агентство по статистике при Президенте Республики Таджикистан. Сборник «Женщины и мужчины Республики Таджикистан»
2. Бобосадыкова Г.Б., Шамсиев К.Б. Проблемы участия женщин в предпринимательстве Таджикистана. -Душанбе, 2006. -120 с.
3. Исследование «Программы развития ООН «Влияние СОУ[Э-19 на жизнь, средства к существованию ММСП в Таджикистане»
4. Паёми Президенти Чумдурии Точикистон мудтарам Эмомалй Радмон «Дар бораи самтдои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумдурй» 23. 12.2022
5. Руденко, Л. Г. Формы инфраструктурной поддержки малого женского предпринимательства / Л. Г. Руденко, О. Н. Быкова // Московский экономический журнал. - 2019. - № 3. - С. 7. - Б01 10.24411/2413-046Х-2019-13007. - ББМ ШМА8Н
6. Х,акимов, М. А. Фаъолияти сохибкории ташкилотхои гайритичорати хамчун воситаи шуглнокии ашхоси дорои имкониятхои махдуд / М. А. Х,акимов // Паёми молия ва иктисод. - 2023. - No. 1(35). - P. 262-272. - EDN UPHACT.
7. Центрально-азиатская программа ЕБРР «Женщины в бизнесе». Базовая оценка развития женского предпринимательства в Республике Таджикистан. Апрель 2022г.
8. Empowerwomen. [Электронный ресурс]. URL: http://www.empowerwomen.org
9. Jonathan L., Hart М. Business and Social Entrepreneurs in the UK: Gender, Context and Commitment // International Journal of Gender and Entrepreneurship. 2011. № 3 (3). Р. 200-217.
10. Саидмуродов, Л. Х. К вопросу построения многофакторной модели для оценки внешнеэкономической деятельности Республики Таджикистан / Л. Х. Саидмуродов, А. И. Сафаров // Экономика Таджикистана. - 2018. - № 4. - С. 162-171. - EDN ZVPTBK.
11. Саидмуродов, Л. Х. Стратегические ориентиры реализации экономического потенциала Республики Таджикистан / Л. Х. Саидмуродов // Вестник ПИТТУ имени академика М.С. Осими. -2017. - № 3(4). - С. 64-71. - EDN CSQOVX.
Маълумот дар бораи муаллифон:
Х,акимов Матлабшох Абдумаликович - ассистенти кафедраи муносибатхои молиявИ-карзии байналхалкии Донишгохи давлатии молия ва иктисоди Точикистон. Сурога: 734067. Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, кучаи Нахимов 64/14. Телефон: 985-09-82-89. E-mail: Hakimov M [email protected]
Буриева Мастура Чориевна-номзади илмхои иктисодИ, дотсенти кафедраи муносибатхои молиявИ-карзии байналхалкии Донишгохи давлатии молия ва иктисоди Точикистон. Сурога: 734067, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, кучаи Нахимов 64/14. Тел.:987-33-01-49. E-mail: mastura-1975@mail. ru
Информация об авторах:
Хакимов Матлабшох Абдумаликович - ассистент кафедры международных финансовых и кредитных отношений Таджикского государственного финансово-экономического университета. тел:985-09-82-89, E-mail:
Буриева Мастура Чориевна - кандидат экономических наук, доцент кафедры международных финансовых и кредитных отношений Таджикского государственного финансово-экономического университета. тел:987-33-01 -49,E-mail: [email protected]
Information about the authors:
Hakimov Matlabshoh Abdumalikovich-Assistant of the Department of International Financial and Credit Relations of the Tajik State Financial and Economic University. tel: 985-09-82-89, E-mail: Hakimov M [email protected]
Burieva Mastura Chorievna - Candidate of Economic Sciences, Associate Professor of the Department of International Financial and Credit Relations of the Tajik State University of Finance and Economics. Tel: 987-33-01-49, E-mail: mastura-1975@mail. ru
УДК:338.436.3
ОПЫТ РАЗВИТЫХ СТРАН В ФОРМИРОВАНИИ ИННОВАЦИОННОЙ ИНФРАСТРУКТУРЫ ПРОМЫШЛЕННЫХ ПРЕДПРИЯТИЙ
Мирзоева Евгения Шуджоатбековна
Аннотация. В статье исследуется опыт развитых стран в формировании инновационной инфраструктуры для промышленных предприятий, таких как Россия, США, Европейский союз, Южная Корея, Китай и Япония. Определена ключевая роль инновационной инфраструктуры в обеспечении условий для разработки, внедрения и масштабирования новых технологий и подходов, что способствует конкурентоспособности и устойчивому росту экономики. Автор подчеркивают важность инвестирования в инновационную инфраструктуру для промышленных предприятий в современной экономической среде как стратегически важного шага, способствующего инновационной активности и устойчивому развитию бизнеса.
Ключевые слова: инновационная инфраструктура, инновации, инновационная деятельность, инновационная активность, устойчивое развитие, экономический рост, промышленные предприятия.