УДК: 334.7
ТАЪСИРИ РУШДИ СОХ.ИБКОРЙ ДАР БАХШИ ХУСУСИИ ИКТИСОДИЁТ БА ШУГЛИ А^ОЛЙ ДАР ЧУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН
Аминов Иномчон
Аминов Фотехчон Иномчонович
Аннотатсия. Дар макола таъсири рушди сохибкорй дар бахши хусусии иктисодиёт ба шугли ахолй баррасй гардидааст. Кдйд карда шудааст, ки таъмини шугли ахолии кобилияти корй дошта яке аз масъалахои мухимтарини давраи хозираи рушди иктисодиву ичтимоии Чумхурии Точикистон ба хисоб меравад. Дар асоси тахлили маводхои оморй нишон дода шудааст, ки дар кишвар шумораи ахолии кобилияти кории дар иктисодиёт истифода нашуда нисбат ба микдори захирахои мехнатй сол аз сол бо суръати баландтар меафзояд. Шумораи мухочирони мехнатй низ зиёд шуда истодааст. Асоснок карда шудааст, ки рохи халли ин масъала бештар рушд додани сохибкорй дар бахши хусусии иктисодиёт мебошад.
Калидвожахо: захирахои мехнатй, кувваи корй, ахолиии кобилияти корй, мухочират, бекорй, сохибкорй, бахши хусусй.
Барои иктибос: Аминов И. Таъсири рушди сохибкорй дар бахши хусусии иктисодиёт ба шугли ахолй дар Чумхурии Точикистон / И. Аминов, Ф. И. Аминов // Паёми молия ва иктисод. - 2024. - No. 1(40). -С. 5-11.
ВЛИЯНИЕ РАЗВИТИЯ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА В ЧАСТНОМ СЕКТОРЕ ЭКОНОМИКИ НА ЗАНЯТОСТЬ НАСЕЛЕНИЯ В РЕСПУБЛИКЕ ТАДЖИКИСТАН
Аминов Иномджон
Аминов Фотехджон Иномджонович
Аннотация. В статье рассматривается влияние развития предпринимательства в частном секторе экономики на занятость населения. Отмечается, что обеспечение занятости работоспособного населения является одним из важнейших вопросов современного периода социально-экономического развития страны. На основе анализа статистических материалов аргументировано, что количество недоиспользования рабочей силы растет более высокими темпами, чем общее количество трудовых ресурсов. Число трудовых мигрантов с каждым годом увеличивается. Обосновывается, что основным путём решения данной проблемы является дальнейшее развитие предпринимательства в частном секторе экономики.
Ключевые слова: трудовые ресурсы, рабочая сила, население трудоспособного возраста, миграция, безработица, предпринимательство, частный сектор.
THE IMPACT OF ENTREPRENEURSHIP DEVELOPMENT IN THE PRIVATE SECTOR OF THE ECONOMY ON EMPLOYMENT IN THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN
Aminov Inomjon
Aminov Fotekhdzhon Inomdzhonovich
Annotation. The article examines the impact of entrepreneurship development in the private sector of the economy on employment. It is substantiated that ensuring employment of the working population is one of the most important issues of the modern period of the country's socio-economic development. Based on the analysis of statistical materials, it is argued that the amount of underutilization of labor is growing at a faster rate than the total number of labor resources. The number of labor migrants is increasing every year. It is substantiated that the main way to solve this problem is the further development of entrepreneurship in the private sector of the economy.
Key words: labor resources, labor force, working age population, migration, unemployment, entrepreneurship, private sector.
Гузориши Macara. Дaр дaврaи дозирэи РУШди иктисодиву ичтимоии Ч,умдурии Точикистон тaъмини шугли эдолй яке aз мaсъaлaхои мyбрaмтaрини дaврaи дозирэи рушди кишвaр ме6ошад. Рэк^дои оморй нишон медидэнд, ки шyморaи кyввaи кории 6a иктисодиёт чэл6 нaшyдa сол aß сол меaфзояд. Шyморaи мудочирони мехдатй зиёд мешaвaд.. Тaъсиси чойдои кории нaв вa чэл6и бештaри эдолй 6a иктисодиёти мaмлaкaт тaкозои зaмон гaрдидaст. Дaр дэлли ин мaсъaлa рушди соди6корй дaр бaxши xyсyсии иктисодиёт aхaмияти aввaлиндaрaчa пaйдо нaмyдaнд. Бинобaр дaр ояндa 6a мaсъaлaи номбaршyдa бояд диккaти бештaр додa шaвaд.
Тaxлили тaxкикотxои охир Ba нaшриёт. Дaр дэвлэтдои aз чидэти иктисодй тaрaккикaрдa рушди соди6корй дaр бaxши xyсyсии иктисодиёт дaр тaрaккиёти иктисодиву ичтимоии ондо сэдми кэлон дорaнд. Бинобaр бaррaсии ин мaсъaлa дaр шaроити имрyзaи Ч,умдурии Точикистон aдaмияти кaлон дорaд.
Marçca^ мaколa - тэдлили зaxирaдои медгатии кишвaр, aз чyмлa шугли эдолй, кyввaи кории 6a иктисодиёт чaлбнaшyдa, мудочирэти меднэтй, бекорй вa aсоснок нaмyдaни рушди соди6корй дaр бaxши xyсyсии иктисодиёт дaр тaъмин нaмyдaни дaрaчaи шугли эдолии кyввaи коридоштaи мaмлaкaт 6a фaъолияти медта™ мебошaд.
MyxTaBOH acociiii мaвод. Рушди иктисодии мaмлaкaт вa бaлaнд бaрдоштaни сэтди зиндaгонии мaрдyм яке as вэзифэдои мудимтэрини дэр як соxти чaмъиятй мебошaд. Х,эл нaмyдaни ин мaсъaлa шугли пурмэдсули эдолиро тaлaб менaмояд. Дaр Пaёми Президенти Ч,умдурии Точикистон Эмомaлй Рэдмон «Дэр борaи сэмтдои aсосии сиёсaти доxилй вa xоричии чумхурй» эз 22 декaбри соли 2022 кэйд шyдaaст, ки "6ояд тaвaччyди aсосй 6a рушди 6осу6оти содэдои иктисоди миллй, пешгирй кaрдaни тaъсири xaвфдои эдтимолй 6a он, истифодaи сaмaрaноки иктидордои мaвчyдa, тaшкили корxонaдои истедсолй, тaъсиси чойдои кории нaв, бaлaнд бaрдоштaни рaкобaтнокии мэдсулоти вaтaнй, тaквияти содирот, тaшaккyли «иктисоди сaбз», сyръaт бaxшидaн 6a рaвaнди рaкaмикyнонии бaxшдои иктисодиёт, инкишофи неруи инсонй вa бедтaр нaмyдaни сифaти xизмaтрaсонидои ичтимой рaвонa кaрдa шaвaд"[1]. Хдмин тaвр, мaсъaлaи шугли aдолй дaмa вэкт дaр мaркaзи диккaти Пешвои миллaт вa Хукумэти кишвaр ме6ошад. Аз ин лидоз, тaъмин нaмyдaни мyвозинaти бaйни тaлaбот вa пешнидодот дaр 6озори меднaт яке эз вaзифaдои мyдимтaрини дaврaи дозирaи рушди иктисодиву ичтимой дaр чумдурй ме6ошад. Имруздо ин мaсъaлa то он дaрaчa мудим мебошaд, ки ояндaи рушди дaмaтaрaфaи кишвэр эз он вобaстaгии зич дорэд.
Бaрои рaвшaнтaр бaён нэмудэни муэммо тэдлили шуморэи зaxирaдои меднaтй, эз чумлэ эдолии
мэшгули кор вэ куввэи кории дэр иктисодиёт истифодэ нэшудэ дэр 6озори меднэти чумхурй эдэмияти мaxсyс дорэд. Пеш эз дэмэ кэйд менэмоем, ки "6озори миллии меднэт мэчмуи муноси6этдои ичтимоиву меднэтй, восигадо 6эйни кормэндон (моликиятдорони куввэи корй), 6эйни соди6корон (корфэрмоён) вэ дэвлэт оид 6a xaридy фуруши (киро кэрдэни) куввэи корй, шэрту шэроит вэ пaрдоxти меднэт, кэфолэтдои ичтимой вэ дифзи ичтимой, инчунин, тэкрористедсолкунй, тэксимот вэ тэксимоти тэкрории куввэи корй, омодэсозй вэ тэкрорэн омодэсозии мyтaxaссисони бaлaндиxтисос, тэъмини шуглнокии эдолй вэ роддои тэнзими мудочирэти меднэтиро 6о нэзэрдошти ичрои конуни тэлэ6оту пешнидод фэро мегирад" [2, С.15]. Мaсъaлaи мудимтэрини тэдлили 6озори меднэт ин дэр чэмъи умумии зaxирaдои меднэтй муэйян нэмудэни шуморэи эдолии мэшгул дэр иктисодиёт, шуморэи 6екорони рэсмэн эътирофшудэ, шуморэи куввэи кории дэр иктисодиёт истифодaнaшyдa ме6ошэд. Тэъмини тэвозуни тэлэ6от вэ пешнидодоти куввэи корй дэр 6озори меднэт яке эз мaсъaлaхои мудимтэрини дэврэи дозирэи рушди иктисодиву ичтимоии Ч,умдурии Точикистон ме6ошад.
Тэвозуни тэлэ6от вэ пешнидод дэр 6озори меднэт дэр эсоси киёси мэчмуи тэлэ6от 6о мэчмуи пешнидод муэйян кэрдэ мешэвэд. Бэ фэъолияти иктисодй чэл6 нaмyдaни эдолии 6ерун эз шугли рэсмй имконият медидэд: a). дэр чй 6ештэр рушди иктисодиёт тэъмин кэрдэ шэвэд; 6). дэромэддои пулии эдолй эфзудэ, сэтди зиндэгонии xaлк 6едтэр гэрдвд. Бино6эр тэмини мувозинэтнокии 6озори меднэт 6a яке эз мaсъaлaхои мудимтэрини дэр иктисодиёти кишвэр ме6ошэд.
«Мувозинэти 6озори меднэт - ин бaробaрвaзнии микдориву сифэтии зaxирaдои меднэтй эз руи нэмуддои фэъолият, содэдои иктисодиёт вэ минтэкэдои кишвэр, эз руи мэълумотномэи кэс6иву иxтисосмaндии куввэи корй нис6эт 6a тэлэ6оти содэдо, минтэкэдо, тэшкилоту ширкэтдо, муэссисэдо 6о дисо6и эфзоиши микдори чойдои корй вэ иловэ 6эр ин, мyтaxaссисони кории эз нэв чaлбшaвaндa 6a истедсолот» ме6ошвд" [2, С.19]. Бэ фикри мо, эсосии мувозинэти 6озори меднэтро бaробaрвaзнии микдории нишондидэндэдои тэлэ6оту пешнидод, бaробaрвaзнии сифэтй (яъне, муто6икэти мэълумотномэи кэс6иву иxтисосмaндии куввэи корй нис6эти тэлэ6от вэ тэкрористедсоли зaxирaдои меднэтй 6о нэзэрдошти эфзоиши чойдои корй вэ куввэи кории 6a тэври иловэгй 6a истедсолот чaлбшaвaндa тэшкил менэмояд [2. С.19].
Бояд кэйд нэмуд, ки дэр солдои соди6истиклолии кишвэр вэзъият тэвозуннокии тэлэ6от вэ пешнидодот дэр 6озори меднэти кишвэр душвор гардид. Шуморэи зaxирaхои меднэтй дэр
кишвар бо суръти баланд афзоиш ёфт. Диссаи ахолии Диссаи кувваи кории истифоданашуда дар иктисодиёт машгули кор дар иктисодиёт сол аз сол паст рафт. сол аз сол афзуд (чадвали 1).
Ч,адвали 1. - Захирахои мехнатии Чумхурии Точикистон дар солхои 1991-2022
Солхо
Нишондихандахо хазор нафар 2022 сол бо % ба
1991 2000 2010 2020 2022 1991 2000 2010 2020
Захирахои мехнатй, хаз. нафар 2526 3186 4530 5585 5754 в 2,28р 180,6 127,0 103,0
аз он чумла:
-кувваи корй, хаз. нафар; бо % нисбати захирахои мехнатй 1971 78,0 1794 56,3 2280 50,3 2557 45,8 2600 45,2 131,9 144,9 114,0 101,7
аз он:
-ахолии машгул, хаз. нафар; бо % нисбати захирахои мехнатй 1971 78,0 1745 54,8 2233 49,3 2506 44,9 2545 44,2 129,1 145,8 114,0 101,6
-бекории расман эътирофшуда, хаз. нафар бо % нисбати захирахои мехнатй 42 1,7 48 1,1 51 0,8 55 0,8 131,0 114,6 107,8
кувваи кории истифоданашуда дар иктисодиёт, хаз. нафар; бо % нисбати захирахои мехнатй 555 22,0 1392 43,7 2250 49,7 3068 54,9 3154 54,8 568,3 226,6 140,2 102,8
Сарчашма: [3, С. 81
Аз ракамхои дар чадвал овардашуда дида мешавад, ки дар солхои сохибистиклолии кишвар захирахои мехатй дар мамлакат 2,28 маротиба афзудаанд. Аммо ахолии машгул дар иктисодиёт хамагй 29,1 фоиз зиёд шудааст. Муаммои асосй аз он иборат аст, ки микдори кувваи кории дар иктисодиёт истифода нашуда 5,68 маротиба афзудааст. Дар натича хиссаи шумораи ахолии машгул аз 78,0% то 44,2%, яъне 33,8% кохиш ёфтааст. Х,иссаи микдори кувваи кории дар иктисодиёт истифоданашуда аз 22,0% то 54,8% ё ки 32,8% зиёд шудааст. Шумораи бекорони расман эътирофшуда дар соли 2022 55 хазор нафарро ташкил дод, ки нисбати соли 2000 13 хазор нафар зиёд аст. Дар баробари ин дар кишвар шумораи зиёди шахсони худмашгул хаст, ки онхоро мардикорон хам меноманд. Вале дар бораи шумораи умумии онхо дар омори чумхуриявй ва дигар сарчашмахо маълумотхои сахех мавчуд нестанд.
Яке аз масъалахои мухимтарин дар кишвар сол аз сол афзудани микдори мухочирони мехнатй меафзояд. Дар бораи шумораи мухочирони мехнатй дар хоричи кишвар маълумотхои гуногун мавчуданд. Кцсми асосии мухочирони мехнатй аз чумхурй дар Федератсияи Россия мебошанд. Санаи 17 апрели соли 2023 дар шахри Москав дар брифинг доир ба
натичахои сафарии кории Президенти Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон ба Федератсияи Россия Президенти он кишвар Владимир Путин кайд намуд, ки дар Россия 1,2 млн. нафар точикон дар мухочирати мехнатй мебошанд [4]. Тибки маълумотхои интернетй дар дар соли 2022 3,1 млн. точикон дар Россия буданд [5]. Дар ин раками оварда шуда, он шахрвандолни чумхурй, ки шахрвандии дутарафа доранд ба назар гирифта шудааст, ки онхо дар он кишвар хамчун мухочир хисобида намешаванд. Тибки маълумоти дигар, дар соли 2023 кариб 987 хазор нафар шахрвандони чумхурии хамчун мухочири мехнатй ба Федератсияи Россия рафтаанд [6]. Умуман, дар оянда мухочирати мехнатиро кохиш додан ва дар кишвар чойхои зиёди кориро таъсис додан ба яке аз массъалахои мухимтарин мубаддал гаштааст.
Х,амин тавр, масъалаи мувозинатнокии бозори мехнат яке аз масъалахои аввалиндарача мебошад, ки бояд барои халли он чорахои заруриро дидан лозим аст. Рохи халли ин масъала харчи бештар сохтани чойхои кории нав мебошад.
Тачрибаи чахонй нишон медихад, ки сохибкорй, аз чумла рушди сохибкорй дар бахши хусусй, аз чумла ва корхонахои хурду миёна ва сохибкории инфродй дар таъсиси чойхои корй накши
мудим дорэнд. Дэр ин 6орэ дэр гузорише, ки Созмони Бэйнэлмилэлии Меднэт (СБМ) омодэ кэрдээст, гуфтэ мешaвaд. Ти6ки мэълумоте, ки эз 99 кишвэри чэдон чэмъовэрй шудээст, ин "6изнесдои xyрд" 6a истилод 70 дэрсади тэмоми чойдои кориро тэшкил медидэнд вэ ондо омили мудими шугл 6a дисо6 мерэзэнд [7 ]. Бесэ6э6 нест, ки дэр кишвэри мо 6a рушди бaxши xyсyсй диккэти мaxсyс додэ мешэвэд.
Дэр Пэёми Президенти Чумдурии Точикистон мудтэрэм Эмомэлй Рэдмон «Дэр 6орэи сэмтдои эсосии сиёсэти доxилй вэ xоричии чумдурй» эз сэънэи 28 декэ6ри соли 2023 кэйд кэрдэ шудэяст, ки "Хукумэти мэмлэкэт рушди бaxши xyсyсй, соди6корй вэ
сэрмоягузориро дэр Стрэтегияи миллии рушд 6эрои дэврэи то соли 2030 дэмчун восигаи эсосии ноил шудэн 6a дaдaфдои миллй муэйян кэрдэяст вэ чидэти фэродэм овэрдэни шэроити мусоид 6эрои пеш6урди фэъолияти соди6кориву сэрмоягузорй, 6эрои сэрмоягузорй чоли6 гэрдонидэни иктисодиёти кишвэр вэ 6a содирот нигэронидэни он пэйвэстэ чорэчуйй менэмояд" [8].
Дэр нэтичэи aмaлигaрдии сиёсэти пешгирифтэи дукумэти кишвэр кишвэр шуморэи корxонaдо дэр бaxши xyсyсй дэр мaмлaкaт сол эз сол меэфзояд (чaдвaли 2).
Ч,aцвaли 2 - Шуморэи корxонaдо эз руи шэклдои моликият дэр Ч,умдурии Точикистон.
Нишондидaндaдо Солдо
Адад 2G22 сол бо % 6a
1991 2000 2010 2020 2022 1991 2000 2010 2020
Хэмэгй 8797 21286 25083 47639 52134 4,3 м. 2,5 м. 2,0 м. 109,4
эз он чумлэ эз руи шэклдои моликият:
-дэвлэтй 4197 5784 2592 10150 10541 2,5 м. 180,2 4,1 м.. 103,9
- xyсyсй вэ коллективй 4430 15174 21496 36434 40371 9,1 м. 2,7 м. 187,8 110,8
-дигар шэклдои моликият (эз чумлэ моликияти омеxтa, моликияти шaxсони дукукии xоричй, шaхрвaндон вэ шaxсони бетaбa 170 328 995 1052 1222 7,2 м. 3,7 м. 122,8 116,2
6о %
Хэмэгй 100 100 100 100 100 - - - -
-дэвлэтй 47,8 27,2 21,6 21,3 20,2 - - - -
- xyсyсй вэ коллективй 50,3 71,3 76,8 76,5 77,4 - - - -
-дигар шэклдои моликият (эз чумлэ моликияти омеxтa, моликияти шaxсони дукукии xоричй, шaхрвaндон вэ шaxсони 6етэ6э 1,9 1,5 1,6 2,2 2,4 - - - -
Сaрчaшмa: [3, 226 ].
Тэдлили рэкэмдои дэр чaцвaл овaрдaшyдa эз он шэдодэт медидaнд, ки дэр солдои соди6иктиклолиии кишвэр шуморэи корxонaдо дэр чумдурй 4,3 мэроти6 aфзyдaaст. Шуморэи корxонaхои дэвлэтй дэмэгй 2,5 мэроти6 зиёд шудээст, шуморэи корxонaхои xyсyсй вэ коллективй 6ошэд 6a суръэти бaлaндтaр, яъне 9,1 мэроти6 aфзyдaaст.. Дэр нэтичэ диссэи корxонaхои xyсyсй то 6a 77,4 рэсидээст, ки нис6эт 6a соли 1991 27,1% зиёд эст. Хиссэи корxонaхои дэвлэтй 6ошэд эз 47,8%-и соли 1991 то 6a 20,2% кодиш ёфтэяст. Хэмин тэвр, сэдми корxонaхои
xyсyсй вэ коллективй дэр рушди иктисодиву ичтимоии мaмлaкaт руз эз руз меэфзояд. Бояд кэйд нэмуд, ки микдори корxонaхои дигар шэклдои моликият дэр солдои соди6истиклолии кишвэр эз 170 aцaц то 6a 1222 эдад рэсид, яъне 7,2 мэроти6 aфзyдaaст. Хиссэи ондо дэр шуморэи умумии корxонaдо эз 1,9% то 6a 2,4% зиёд шудэст. Аммо микдори ондо нокифоя 6удэ, зиёдшэвиро тэлэ6 менэмояд. Рушди ин гунэ корxонaхо имконият медидад, ки дэр кишвэр 6ештэр тэчри6эи пешкaцaми xоричй ворид кэрдэ шэвэд, инвеститсиядо 6ештэр 6a иктисодиёти кишвэр чэл6 кэрдэ шэвэнд.
Тахлил нишон медихад, ки дар Чумхурии бештар дар бахши хусусй ру ба тараккй Точикистон дар солхои сохибистиклолй шугли ахолй ниходааст(чадвали 3).
Чадвали 3. Ахолии машгули кор аз руи шаклхои моликият дар Чумхурии Точикистон дар солхои 19912022.
Нишондихандахо Солхо
хазор нафар 2022 сол бо % ба
1991 2000 2010 2020 2022 1991 2000 2010 2020
Дамагй машгул дар иктисодиёт 1971,3 1745,4 2233,3 2506,2 2545,0 129,1 145,8 114,0 101,5
Аз он чумла аз руи шаклхои моликият:
-давлатй 1176,7 558,5 432,9 497,5 502,4 42,7 90,0 116,1 101,0
- хусусй 376,0 751,7 1406,6 1770,5 1784,9 474,7 237,4 126,9 100,8
- коллективй 418,0 415,2 371,1 216,2 235,5 56,3 56,7 63,5 108,9
- омехта бо иштироки хоричиён 0,6 14,1 16,2 4,8 5,1 850,0 36,2 31,5 106,3
- омехта бе иштироки хоричиё - 5,9 6,5 17,2 17,1 - 289,8 263,1 99,4
бо фоиз
Дамагй машгул дар иктисодиёт 100 100 100 100 100 - - - -
в том числе по формам собственности:
-давлатй 59,7 32,0 19,4 19,9 19,7 - - - -
- хусусй 19,0 43,1 63,0 70,6 70,1 - - - -
- коллективй 21,2 23,8 16,6 8,6 9,3 - - - -
- омехта бо иштироки хоричиён 0,03 0,8 0,7 0,2 0,2 - - - -
- омехта бе иштироки хоричиён - 0,3 0,3 0,7 0,2 - - - -
Сарчашма: [3, С.82-83].
Тахлили ракамхои овардашуда нишон медиханд, ки дар солхои рушди иктисодиёти бозоргонй дар мамлакат хиссаи ахолии машгул дар иктисодиёт дар бахши моликияти давлатй аз 59,7% то 19, 7% кохиш ёфтааст. Дар айни замон дар сохаи моликияти хусусй он аз 19,0% то 70,1% афзудааст. Новобаста ба он, ки шумораи ахолии машгул дар бахши моликияти омехта бо хоричиён дар солхои 1991-2022 8,5 маротиб афзудааст, аммо хиссаи он дар дар шумораи умумии ахолии машгули кор дар соли 2022 хамагй 0,2%-ро ташкил намуд, ки нокифоя буда, дар оянда барои рушди корхонахои моликияташон омехта бо хоричиён бояд диккати чиддй дода шавад. Дар солхои сохибистиклоли инчунин корхонахои моликияташон омехта бе хоричиён низ арзи хастй намуданд, вале хиссаи онхо дар чалби ахолии машгули кор хамаги 0,2%-ро ташкил намуд ва оянда ба сохибкорй дар ин равия бояд диккати бештар дода шавад. Дамин тавр, дар шароити иктисодиёти бозоргонй сахми моликияти хусусй руз аз руз меафзояд.
Бояд кайд намуд, ки шумораи субъектхои сохибкорй дар Чумхурии Точикистон сол аз сол зиёд шуда истодааст. Дар холати 01.01 соли 2023 шумораи умумии онхо 707813 ададро ташкил дод, ки нисбат ба
хамон давраи соли 2016 (446695 адад) 158,5% зиёд шудааст [3, С.222; 9, С. 227 ]. Дар ин давра микдори шахсони хукукй аз 42358 адад то ба 48625 адад расид ва нисбати соли 2016 114,8% % зиёд шуд. Бояд кайд намуд, ки бо суръати баландтар шумораи сохибкорони инфродй афзудааст. Агар дар аввали соли 2016 шумораи онхо 403843 нафарро ташкил намуда бошад, дар холати хамон давраи соли 2022 ба 627173 нафар расид ва 55,3% зиёд шуд. Дар микдори умумии субъектхои хочагидорй хиссаи сохибкорони инфродй аз 91,53% то ба 92,72% афзуд. Дамин тавр, сахми сохибкории инфродй дар рушди иктисодиёти мамлакат давра ба давра афзуда истодааст.
Бояд кайд намуд дар давраи солхои 2017-2023 шумораи филиалхо ва намояндагони шахсони хукукии хоричй аз 494 адад адад то 640 адад зиёд шуд. Диссаи онхо дар чамъи умумии субъектхои хочагидорй 0,01%-ро ташкил дод, ки нокифоя мебошад [3, С.222; 9, С. 227 ].
Умуман, сахми бахши хусусй дар таъмини шуглнокии ахолй назаррас мебошад. Барои пуркувваттар шудани тасдики ин фикрхо иктибосеро аз Паёми Президенти кишвар мухтарам Эмомалй Рахмон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумхурй» аз саънаи аз санаи 28 декабри соли
2023 меорем: "Рушди бахши хусусй, содибкорй ва сармоягузориро дар Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030 дамчун воситаи асосии ноил шудан ба дадафдои миллй муайян кардааст ва чидати фародам овардани шароити мусоид барои пешбурди фаъолияти содибкориву сармоягузорй, барои сармоягузорй чолиб гардонидани иктисодиёти кишвар ва ба содирот нигаронидани он пайваста чорачуйй менамояд.
Дар натичаи тадбирдои амалигардида шумораи субъектдои содибкорй дар 7 соли охир аз 62 дазор ба 350 дазор баробар гардид. Дар ин давра аз чониби содибкорони кишвар беш аз 2 дазор корхонаву коргоддои истедсолй бо 21 дазор чойи корй, 1380 иншооти содаи маориф, 1213 муассисаи тандурустй, 11,5 дазор километр род ва 461 пул бунёду азнавсозй карда шуданд.
Тандо дар соли 2023 содибкорони мамлакат 715 корхонаи нави истедсолй бо 5 дазор чойи корй сохта, ба истифода супориданд.
Соли чорй аз чониби содибкорони ватандуст дар содаи маориф 117 иншоот барои беш аз 43 дазор хонанда бунёд гардида, дар содаи тандурустй сохтмону азнавсозии 139 иншоот анчом дода шуд" [8].
Хулоса. Дар масъалаи таъмини шугли адолй дар Чумдурии Точикистон муаммодои зиёд вучуд доранд. Чалби адолии кобилияти меднатй доштаро бояд ба иктисодиёт зиёд намудан, шумораи мудочирони меднатиро кодиш додан вазифадои мудимтарини давраи дозираи рушди иктисодиву ичтимоии кишвар мебошанд. Бинобар, содаи бахши хусусиро бояд дар иктисодиёт, содибкорй ва махсусан содибкории хурду миёна, содибкории инфродиро тараккй додан такозои замон мебошад. Дар оянда бояд ба рушди дигар шаклдои моликият (аз чумла моликияти омехта, моликияти шахсони дукукии хоричй, шадрвандон ва шахсони бетаба) бояд диккати аввалиндарача дода шавад.
Дар чумдурй барои саноатикунонии иктисодиёти мамлакат захирадои табий ва меднатии ба таври кофй мавчуданд. Бояд оид ба инфрасохтори тараккикунанда, инвеститсиядои хоричиву дохилй, омода намудани мутахассисони баландихтисос ва махсусан дорои тадсилоти касбии миёнаи махсус ва касбдои оммавии корй ва монанди ин андеша намудан зарур аст. Саноати Ч,умдурии Точикистонро ба рушди саноатй-инноватсионй бо назардошти истифодаи васеи дастовардои инкилобдои чорум ва панчуми саноатй родандозй намуд.
Адабиёт:
1. Паёми Президента Чумдурии Точикистон Эмомалй Радмон «Дар бораи самтдои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумдурй» аз 22 декабри соли 2022. Захиравдои электронй: https://mfa.ti/tg/main/view/14089/paiomi-prezidenti-iumhurii-toiikiston-muhtaram-emomali-rahmon-dar-borai-samthoi-asosii-siiosati-dokhili-va-khoriiii-iumhuri. Саънаи мурочиат: 02 феврали соли 2024
2. Аминов И. Муминова Н.Р. Рынок труда Республики Таджикистан: тенденции развития и пути обеспечения сбаланстрованности. Душанбе "Ирфон", 2021. - 184 с.
3. Омори солонаи Ч,умдурии Точикистон - 2023.. Агентии (очонсии) омори назди Президента Ч,умдурии Точикистон. Душанбе: 2023 - 419 с.
4. Сколько таджикских мигрантов в России? Захирадои электронй: https://comunicom.ru/interesnoe-pro-taiikistan/271-skolko-tadzhikskikh-migrantov-v-rossц. Саънаи мурочиат: 10 феврали соли 2034.
5. Сколько из числа мигрантов в России составляют граждане Таджикистана? Захирадои электронй: https://ti.sputniknews.ru/20230622/migranty-russia-grazhdane-tadiikistan-1057848400.html. Саънаи мурочиат: 10 феврали соли 2024.
6. Таджикистан — один из лидиров по числу приехавших в Россию трудовых мигрантов. Источник: Avesta.tj. Захирадои электронй; https://avesta.ti/2023/05/12/tadzhikistan-odin-iz-lidirov-po-chislu-priehavshih-v-rossiyu-trudovyh-migrantov/. Саънаи мурочиат: 10 феврали соли 2024.
7. Большинство рабочих мест в мире создается за счет малого бизнеса и индивидуальной трудовой деятельности, говорится в новом докладе МОТ. Захирадои электронй. https://www.ilo.org/moscow/news/WCMS 724036/lang--ru/index.htm. Саънаи мурочиат: 10 феврали соли 2024.
8. Паёми Президента Чумдурии Точикистон мудтарам Эмомалй Радмон «Дар бораи самтдои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумдурй» аз саънаи 28.12. соли 2023. Захиравдои электронй: https://mfa.ti/tg/main/view/14089/paiomi-prezidenti-iumhurii-toiikiston-muhtaram-emomali-rahmon-dar-borai-samthoi-asosii-siiosati-dokhili-va-khoriiii-iumhuri. Саънаи мурочиат: 5 феврали соли 2024.
9. Точикистон: 25 соли истиклолияти давлатй. Мачмуаи оморй. - Душанбе: Агентии омори назди Президента Ч,умдурии Точикистон, 2021. - 522 а
Маълумот дар бораи муаллифон:
СТРАТЕГИЯ РАЗВИТИЯ И ЕЕ ВЛИЯНИЕ НА ПРОЦЕСС ФОРМИРОВАНИЯ ФИНАНСОВЫХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ БАНКОВСКОЙ СИСТЕМЫ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
Низомов Самариддин Фахриевич Кобилова Шафоатджон Толибджоновна
Аннотация. В статье исследуются теоретические и практические аспекты стратегии развития коммерческих банков и ее влияние на процесс формирования финансовых показателей кредитных организаций. Авторы полагают, что стратегия развития коммерческих банков может обеспечить благоприятную основу для укрепления банковских операций, финансовой устойчивости и постоянной развитии кредитных организаций, а также повысить уровень конкурентоспособности банков.
Кроме того, в статье анализируются финансовые показатели банковской системы Республики Таджикистан и обсуждается влияние стратегии развития на процесс их формирования. С точки зрения дальнейшего укрепления банковской системы и большего влияния стратегии развития на рост финансовых показателей банковской системы авторами рекомендованы полезные предложения. Ключевые слова: коммерческие банки, кредитные организации, стратегия развития, оценка, планирование, рентабельность банков, ликвидность, банковская система.
DEVELOPMENT STRATEGY AND ITS INFLUENCE ON THE PROCESS OF FORMATION OF FINANCIAL INDICATORS OF THE BANKING SYSTEM OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN
Nizomov Samariddin Fakhrievich Kobilova Shafoatjon Tolibjonovna
Annotation. The article examines the theoretical and practical aspects of the development strategy of commercial banks and its impact on the process of forming financial indicators of credit institutions. The authors believe that the development strategy of commercial banks can provide a favorable basis for strengthening banking operations, financial stability and continuous development of credit institutions, as well as increase the level of competitiveness of banks. In addition, the article analyzes the financial indicators of the banking system of the Republic of Tajikistan and discusses the influence of the development strategy on the process of their formation.
From the point of view of further strengthening the banking system and the greater influence of the development strategy on the growth of financial indicators of the banking system, the authors recommended useful proposals. Key words: commercial banks, credit organizations, development strategy, assessment, planning, bank profitability, liquidity, banking system.
Гузориши масъала. Низоми бонкии Чумхурии Точикистон баъд аз ба даст овардани истицлолияти давлатй хамчун институти махсус ба фаъолият огоз намуд. Махсусан, баъд аз гузариш ба низоми дузинагии бонкдорй, фаъолияти низоми бонкй фарох гардида, ахамияти он дар ицтисодиёти кишвар боло рафт. Ташкили низоми муассири бонкй ва рохандозии фаъолияти он тибци принсипхои ицтисоди бозорй барои Чумхурии Точикистон мушкилоти молиявй - ицтисодии зиёдро ба вучуд овард. Новобаста аз мушкилоти молй, ицтисодй, сиёсй ва ичтимой Хукумати Чумхурии Точикистон бо сарварии Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат, Президента Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон тавонист, ки заминаи асосии фаъолияти низоми бонкиро рохандозй намояд ва чанбахои институтсионалии онро тахким бахшад. Бо тацвияти тадбирхо дар самти дастгирии давлатй ва тахкимбахшии фаъолияти институтхои алохидаи низоми бонкй Хукумати Чумхурии Точикистон рушди
иктисоди миллиро рохандозй намуда, хамкории густурдаи бонкхоро бо сохахои афзалиятнок ва стратегии кишвар ба рох монд. Тахияи заминаи конунгузорй ва ташкили инфрасохтори зарурй барои низоми бонкй аз самтхое ба хисоб мераванд, ки дар мадди назари хукумати кишвар карор доштанд ва стратегияи иктисодии давлатй дар ин самт чоннок гардида буд.
Тахлили тадкикот ва нашрияхои охирин. Аз огози солхои 1991 низоми бонкй хамчун ниходи молиявии афзалиятнок дар иктисодиёти Чумхурии Точикистон ба хисоб рафта, ташаккул ва рушди мунтазами он таъмин карда шуд. Низоми бонкии босубот барои таъмини иктисоди вокей бо захирахои карзй ва рушди такрористехсолот заминаи мусоид фарохам оварда, метавонад, ки татбики сиёсати пуливу карзии самаранокро ба рох монад. Аз нигохи иктисодй Дукумати Чумхурии Точикистон дар самти рушди устуворона ва суботи молиявии низоми бонкй тадбирхои заруриро андешида, татбики стратегияхои