УДК: 336.67
МОДЕЛСОЗИИ АРЗЁБИИ ХАВФДОИ МОЛИЯВИИ КОРХОНАДОИ САНОАТИ ХУРОКВОРЙ ДАР ЧУМДУРИИ ТОЧИКИСТОН
Амиров Мухаммадшариф Савзаевич
Анотатсия. Муаллиф дар мацола царзи кредиторы ва дебитории корхонауои саноатии Цумуурии Тоцикистонро таулил гузаронид. Дар мацола арзёбии хавфуои молиявии корхонауои саноати хуроквори тавассути гузаронидани таулили коррелятсиони-регрессионии фаъолияти молиявии онуо оварда шудааст. Дар натица модели регрессионии арзёбии хавфуои молиявй тауия ва пешниуод карда шудааст, омилуое, ки ба бад шудани вазъи молиявии корхонауои саноати хуроквори таъсир мерасонанд, муайян карда шуданд.
Вожщои калиди: хавфи молияви, царзи дебиторы, царзи кредиторы, таулили коррелятсиони-регрессиони, арзёби, воситауои асоси, сармояи оинномави, уацми фуруш, фоида, зарар. Барои ицтибос: Амиров, М. С. Моделсозии арзёбии хавфуои молиявии корхонауои саноати хуроквори дар Цумуурии Тоцикистон /М. С. Амиров //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - ^. 2.1 (41). - С. 74-80.
МОДЕЛИРОВАНИЕ ОЦЕНКИ ФИНАНСОВЫХ РИСКОВ ПРЕДПРИЯТИЙ ПИЩЕВОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
Амиров Мухаммадшариф Савзаевич
Аннотация. В данной статье автор провел анализ кредиторской и дебиторской задолженности промышленных предприятий Республики Таджикистан. В статье дана оценка финансовых рисков предприятий пищевой промышленности путем проведения корреляционно-регрессионного анализа их финансовой деятельности. В результате была разработана и представлена регрессионная модель оценки финансовых рисков, а также были выявлены факторы влияющие на ухудшение финансового состояния предприятий пищевой промыщленности.
Ключевые слова: финансовый риск, дебиторская задоленность, кредиторская задолженность, корреляционно-регрессионный анализ,оценка, основные средства, уставный капитал, объем продаж, прибыль, убытки.
MODELING THE ASSESSMENT OF FINANCIAL RISKS OF FOOD INDUSTRY ENTERPRISES OF THE
REPUBLIC OF TAJIKISTAN
Amirov Muhammadsharif Savzaevich
Annotation. In this article, the author analyzed the accounts payable and receivable of industrial enterprises of the Republic of Tajikistan. The article provides an assessment of the financial risks offood industry enterprises by conducting a correlation and regression analysis of their financial activities. As a result, a regression model for assessing financial risks was developed and presented, and factors influencing the deterioration of the financial condition of food industry enterprises were identified.
Key words: financial risk, accounts receivable, accounts payable, correlation and regression analysis, valuation, fixed assets, authorized capital, sales volume, profit, losses.
Гузориши масъала. Камшавии
нишондихандахои алохидаи фаъолияти молиявии корхонауои саноатии Ч,умхурии Точикистон ба намудхои хавфи молиявй дохил мешаванд ва ба тамоми вазъи молиявии корхона тавассути паст шудани фаъолияти сохибкорй, кобилияти пардохтпазирй, сармоягузорй ва устувории молиявй таъсири манфй мерасонад ва ба зарурати мурочиат ба маблагхои карзй бо сабаби кам будани воситахои
гардон оварда мерасонад. Аз ин руй чорй намудани низоми муосири идоракунии хавфхои молиявй дар корхонахои саноати хуроквории Ч,умхурии Точикистон ба миён омадааст.
Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Дар тахкикотхои масъалахои назариявй ва методологии молия, арзёбй ва идоракунии хавфхои молиявй дар асархои олимони хоричй ва ватанй акс ёфтанд: Балабанов И.Т., Бегматов А.А., Иброхимзода И.Р,
Лобанов Н.Л., Содиков Р.Х., Умаров Х.У. ва дигарон. Дар баробари ин, сарфи назар аз тахкикотхои зиёди олимони ватанй ва xоpичй, дар шароити муосири иктисодиёти бозаргонии Чумхурии Точикистон дар сохаи саноати xypоквоpй, xaвфхои молиявй ва омилхои ба вучуд омадани онхо, инчунин арзёбии онхо, коркарди иловагии илмй-назариявй ва тахлилхои иловагй талаб менамояд.
Максади макола. Дар шароити муосири бухронхои иктисодй xaвфхои молиявй ва омилхои ба вучуд омадани онхо xеле зиёданд ва пешниход намудани тахкикотхои илмй дар ин самт мубрам ва саривакти ба хисоб меравад. Максади макола ин моделсозии арзёбии xaвфхои молиявии коpxонaхои саноати xypоквоpй дар Чумхурии Точикистон дар асоси нишондихандахои алохидаи фаъолияти молиявй ба хисоб меравад.
Мухтавои асосии мавод. Дар фаъолияти xyд коpxонaхо ба xaвфхои молиявй ва гайримолиявй дучор мешаванд. Лекин онхо хам алокаманд мебошанд, чунки ба талафот ё имконияти гирифтани фоидаи барзиед магардад. Махз, идоракунии xaвфхои моляивй боиси зиед гардидани форидаи барзиед нисбат ба дигар коpxонaхо, ки чунин равандро чори накарданд, ба миен оварда, хамчун омили болобардории иктидори ракобатпазирии онхоро таъмин менамояд.
Лекин, барои ин инфpaсоxтоpи доxилй ва беруна лозим аст. Инфpaсоxтоpи беруна- ин таъмини рушди бозори молиявй ва дастраси ба имкониятхои барои кам кардани xaвфхои молиявй, инчунин сугурта ва xечкyнии воситахои молиявй, ба монанди карз, асъор ва гайра. Хавфхои гайримолиявй бо стратегияи нодуруст интиxобшyдaи бозор, бо таъйиноти нодурусти кадрхо, микёси нокифояи фаъолияти коpxонa бо ташкили равандхои доxилй, тартибот ва рафти кор, бо амалиёти гайриконунии коркунон ва шaxсони сеюм ва дигарон мебошад. Вале, ба фикри мо, xaвфхои молиявй барои коpxонa унсури асосй мебошанд, на бо сабаби ба коpxонa зарари калон расонидан, балки барои он ки идора кардани онхоро мушкил мегардонад. [1, с.45].
Дамин тарик, xyсyсиятхои сохаи тахкикоти мо дар такмили таърифи xaвфхои молиявй дар фаъолияти коpxонaхои истехсоли махсулоти xypоквоpй инъикос ёфтаанд: xaвфи молиявй як падидаи динамикй (эхтимоли pyx додани талафот, рад кардани xapочоти иловагй) мебошад. Даромад дар мукоиса бо варианти пешбинишуда дар зери таъсири омилхои берунй ва доxилии рушд дар мархилахои гуногуни фаъолияти коpxонa xyсyсиятхои микдории xyдpо тагйир медихад.
Хусусияти ин мафхум дар он аст, ки натичаи мусбии ходиса дар гирифтани фоида ё даромад, ба даст овардани манфиатхои гуногун ифода ёфтааст. Дар мафхуми зерин зарурати ба назар гирифтани динамикаи идоракунии xaвфхо ва омодагй ба xaвфхои
ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2.1 (41)
нав пеш меояд, зеро коpxонaхо на танхо низоми идоракунии xaвфхоpо таъсис дода, накшаи такмили ин низомро тартиб медиханд, инчунин, воситахои нави идоракуниро мувофики талаботи тагйирёбандаи коpxонa мунтазам тахдя мекунанд. [2, с.66].
Р.Х. Содиков чунин кайд мекунад: "Фаъолияти xочaгию молиявии коpxонaхои саноатй дар тамоми шаклхояш бо xaвфхои зиёди берунй ва доxилй алокаманданд. Дар як коpxонaи саноатй xaprnm xaвфи xyдpо дорад, сохаи муайяни фаъолият, вазифахо, соxтоpи молиявй, мавкеи ракобат ва xyсyсиятхои теxнологй. Идоракунии xaвфи хамгирошудаи коpxонaи саноатй имконияти таъмини устувории молиявй ва рушди босуботро муайян мекунад. Аз ин py, идоракунии xaвфхо чузъи хатмии фаъолияти чорй ва стратегии хар як коpxонaи саноатй бояд бошад. Дар фаъолияти хар як коpxонaи саноатй xaвфи талафоти пулй мавчуд аст, ки аз xyсyсиятхои амалиёти алохидаи молиявй бармеоянд. Хавфи чунин талафотро xaвфхои молиявй ифода мекунанд" [9, с.65].
Балабанов И.Т. ба xyлосaе омадааст, ки xaвфхои молиявй имкони гирифтани фоида ё ин ки зарарро медиханд. Дамин тарик, муаллифи мазкур xaвфхои молиявй ва спекулятивиро баробар арзёбй мекунад [10, с.83].
Сохаи татбики онхо низ хамчун аломати фарккунандаи xaвфхои молиявй истифода мешавад. Дамин тавр, дар асархои Н.Л. Лобанов, Д.А. Чугунов, A.B. Филин xyсyсияти xaвфи молиявй хамчун имконияти расидани зарар дар натичаи ба амал баровардани харгуна амалиёт дар сохахои молия, карз ва биржа кайд мегардад [5, с. 16].
Доир ба мазмуну мохияти xaвфхои молиявй, намудхои он, сабабхои пайдоиши он ва усулхои арзёбии паст намудани онхо олимони ватанй низ тахкикот бурданд. Масалан, аз нигохи Д.У. Умаров ва И.Р. Иброхимзода xaвфи молиявиро бо тарзхои зерин пешниход кардан мумкин аст [15]: "падидаи номусоиди сиёсию иктисодй, ки натичаи онро шшгуй кардан душвор аст, вале дар хамагуна сохаи фаъолияти инсон объективй мебошад. Эхтимолияти зиён аз тагйирёбии курби асъори xоpичй дар раванди фаъолияти иктисодии xоpичй, фаъолияти сармоягузорй дар дигар кишвархо, инчунин, хангоми гирифтани карзхои содиротй.
Дар шароити муосири иктисодиёти бозаргонии Чумхурии Точикистон дар сохаи саноати xypоквоpй, xaвфхои молиявй ва омилхои ба вучуд омадани онхо xеле зиёд аст ва пешниход намудани тахкикотхои илмй дар ин самт мубрам ва саривакти ба хисоб меравад.
Тараккиёти саноати xypоквоpй дар Чумхурии Точикистон хамчун яке аз сохахои афзалиятнок ва ахаммияти ичтимоидоштаи саноати коркард, ба xyсyсиятхои минтакавие вобаста аст, ки ба рушди он хам хавасманд ва хам махдуд мекунанд. Ин xyсyсиятхо
бо таъсири омилуои сершумори берунй ва дохилй алокаманданд ва ба фаъолияти истеусолй, инноватсионй, тичоратй, молиявии корхонауои истеусоли хурокворй ва хавфуои молиявй таъсир мерасонанд. Дар айни замон, таассури худи истеусолкунандагон ба тагйирёбии мууити мавчуда дар зери таъсири омилуои баррасишуда метавонад гуногун бошад. Корхонауои саноати хурокворй метавонанд таъсири ин омилуоро кабул намуда, мувофики он сиёсати дохилиро аз нав сохта, уадафуои стратегй, вазифауо, сохтор, технология, кадруоро ба уадди аксар мутобик созанд ва ё сиёсати муборизаро огоз намоянд. Бешубуа, ба назар гирифтани ин омилуо ба дарачаи хавфуои молиявие, ки корхона ба ууда гирифтааст, таъсири аввалия дорад.
Акнун мо нишондиуандауои асосии молияве, ки камшавии онуо (фоида, дороиуо) ба уолати молиявии
корхона таъсири манфи мерасонанд ва сабабуои якчанд намуди хавф мебошанд, таулил мегузаронем.
Долати молиявии уар як соуа бо нишондиуандауои кобилияти пардохтпазирй ва устувории молиявй муайян карда мешавад. Таулили карзи кредитории корхонауои саноатии Ч,умуурии Точикистон нишон медиуад, ки дар солуои 2018-2022 уачми уудадории карзи кредиторй 99,9%, дар соли 2018 - 39244356,9 млн сомонй, дар соли 2022 -39211659,8 млн сомонй мебошад. Вазни киёсии асосй дар солуои 2018-2022 (аз 39244356,9-39211659,8 млн. сомонй), ки ин назар ба соли 2018-ум 32697,1 млн. сомонй кам мебошад. Карзи кредиторй ин уудадориуо дар назди таувилгарон ва пудратчиён оид ба захирауои моддию истеусолй, хизмати расонидашуда ва коруои саривакт пардохтнашуда ишгол мекунад (ниг. ба чадвали 1.).
Ч,адвали 1. - Карзи кредитори аз корхонауои саноатии Ч,умуурии Точикистон дар солуои 2018-2022
(млн. сомонИ)
Солуо Карзуои кредитории корхонауои саноати
2018 39244356,9
2019 5186324,0
2020 62391936,4
2021 33267949,9
2022 39211659,8
Сарчашма: Тауияи муаллиф дар асоси маълумотуои омории Агентии омори назди Президента Ч,Т. Молияи Точикистон, мачмуаи оморй, 2022. - С. 113
Таулили карзи дебиторй нишон медиуад, ки уачми умумии уудадориуои ичронашудаи контрагентуо дар назди корхонауои саноатии
Ч,умхурии Точикистон дар соли 2022 - 164475534,1 млн. сомониро ташкил дод, ки ин назар ба соли 2018-ум 14,2 маротиба зиёд аст. (ниг. ба чадвали 2.).
Ч,адвали 2. - Карзи дебитории корхонауои саноатии Ч,умуурии Точикистон дар солуои 2018-2022 (дар
охири сол, уазор сомонИ)
Солуо Карзуои дебитории корхонауои саноати
2018 11598577,5
2019 12100835,8
2020 13805385,2
2021 14354956,4
2022 164475534,1
Сарчашма: тауияи муаллиф дар асоси маълумотуои омории Агентии омори назди Президента Ч,Т. Молияи Точикистон, мачмуаи оморй, 2022. - С. 115.
Дар уачми умумии карзуои дебиторй фоизи асосии уудадориуои ичронашуда ба харидорон ва фармоишгарон тааллук дорад. Афзоиши динамикаи нишондиуандаи карзи дебиторй аз афзоиши хавфи
контрагент аз ичро накардани уудадориуои корхона шауодат медиуад. Ин навъи хавф, ки чузъи хавфи молиявй буда, ба тамоми вазъи молиявии корхона тавассути паст шудани фаъолияти соуибкорй,
ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2.1 (41)
кобилияти пардохтпазирй, сармоягузорй ва устувории мурочиат ба маблагдои карзй бо сабаби кам будани молиявй таъсири манфй мерасонад, ба зарурати воситадои гардон оварда мерасонад (чадвали 3.).
Ч,адвали 3. - Нишондихандахои алохидаи фаъолияти молиявии корхонахои саноатии Чумхурии
Точикистон
Нишондихандахо 2018 2019 2020 2021 2022 2022/ 2018 бо %
Микдори умумии корхонахо 2161 2164 2283 2397 2802 0,77
МаблаFи (фонда, зарар (-) 572355,3 1137385,7 -3807560,0 5525861,0 8351062, 1 0,068
^арздории дебиторй 11598577,5 12100835, 8 13805385, 2 14354956, 4 1644755 34,1 0,070
^арздории кредиторй 39244356,9 5186324,0 62391936, 4 33267949, 9 3921165 9,8 0,99
Сарчашма: Тадияи муаллиф дар асоси маълумотдои омории Агентии омори назди Президента Ч,Т. Молияи Точикистон, мачмуаи оморй, 2022. - С. 110.
Тадлили чадвали 3, солдои 2018-2022 ба мо имкон медидад, ки тибки маълумоти дисоботи молиявии муттадидшудаи корхонадои саноатии Ч,умхурии Точикистон, хулосадои зерин барорем.
Дар тамоми давраи тадкикот тамоюли устувори пастшавии яке аз мудимтарин коэффитсиенти молиявй - коэффитсиенти бозоргирии чорй дида мешавад, ки ба корхона барои пушонидани уддадоридои молиявии чорй дар муддати кутод имкони кобилияти арзёбй медидад, дамчун таъмини фаолияти устувори моляивии хавфи кам бояд арзёби гардад.
Дар назария арзиши ин кимати коэффитсиенти мазкур ба 2 баробар мешавад. Ин равиш ба коидаи тачрибавии мавчуда дар бораи 50% даромад аз бардамдидии дороидо асос ёфтааст, ки фавран амалй карда мешавад.
Бо вучуди ин, кимати мазкур метавонад аз хусусиятдои сода, вазъи иктисодиёт дар мачмуъ, сохтор ва сифати дороидо, давомнокии давраи истедсолот ва шакли пардохт барои молу хидматдо фарк кунад.
Дар тачрибаи байналмилалй кимати имконпазири чунин нишондиданда аз 1 то 2,5-ро ташкил медидад. Аз чумла, барои саноати хурокворй дар ИМА ва Британияи Кабир - 1,25, Ч,опон - 1,35, мамлакатдои Иттидоди Аврупо - 1,45-ро ташкил медидад. Дар соли 2020 арзиши коэффитсиент барои саноат дар чумдурй назар ба соли чорй бештар аз 50% кам шуд, дар дамин давраи соли 2019 бошад, 0,958%-ро ташкил медод.
Чунин динамика дар бораи таддиди ноустувории молиявй, маблаггузории гайрисамаранок, ки ба хавфдои зиёди молиявй меорад инчунин, татбики фоиздои баланди карздои бонкй, пенядо барои
сари вакт напардохтани хариди ашёи хом ва гайра, татбики нархдои баланди харид ва гайра, ки ба афзудани харочот ва паст гардидани ракобатпазрии мадсулот ва умуман фаъолияти корхона мегардад.
Инчунин, чолибияти корхона барои сармоягузори ва карздихии бонки паст мегардад. Фаъолияти асосии истедсолй, аз даст додани назорат аз болои сармоя, ичро нашудани шартномадо ва аз байн рафтани робитадо бо таъминкунандагон нишон медидад.
Барои тадияи модели регрессионии арзёбии фаъолияти молиявии корхонадои саноати хуроквории Ч,умдурии Точикистон, пеш аз дама, бояд тадлили коррелятсионии омилдои новобаста байни худ ва аломати натича бо омилдои таъсиррасон гузаронида шавад.
Дар натичаи гузаронидани тадлили коррелятсионй тавсифи вобастагии омилдои таъсиррасон ба аломати натичавй бадри ворид намудани ондо ба модели регрессионии тадияшаванда муайян карда мешаванд.
Барои гузаронидани тадлили коррелятсионй -регрессионии арзёбии фаъолияти молиявии корхонадои саноати хурокории Ч,умдурии Точикистон ба сифати аломати натичавй - карздои кредиторй ва омилдои таъсиррасон - карздои дебиторй, воситадои асосй, сармояи оинномавй, дачми фуруш ва фоидаву зарар интихоб карда шуданд. Барои тадияи модели регрессионии арзёбии фаъолияти молиявии корхонадои саноати хурокории Ч,умдурии Точикистон, пеш аз дама, бояд тадлили коррелятсионии омилдои новобаста байни худ ва аломати натича бо омилдои таъсиррасон гузаронида шавад.
Дар асоси маълумотхои оморй; Y - карзи кредиторй, X1 - карзи дебиторй, X2 - воситахои асосй, X3 - сармояи оинномавй, X4 - хачми фуруш, X5 -фоида ва зарар тахлили коррелятсионй - регрессионии нишондихандахои асосии фаъолияти молиявии корхонахои саноати хуроквории Ч,умхурии Точикистонро гузаронидем.
Дар асоси маълумоти омории бо истифода аз имкониятхои барномаи Excel тахлили коррелятсионии нишондихандахои асосии фаъолияти молиявии корхонахои саноати хуроквории Ч,умхурии Точикистон гузаронида шуд, ки натичаи он дар чадвали зерин оварда шудааст (ниг. ба чадвали 4.).
Чадвали 4. - Натичаи тахлили коррелятсионии нишондихандахои асосии фаъолияти молиявии корхонахои саноати хуроквории Чумхурии Точикистон
Карзи кредиторй Карзи дебиторй Воситахои асосй Сармояи оинномавй Х,ачми фуруш Фоида ва зарар
Y X1 X2 X3 X4 X5
Карзи кредиторй 1
Карзи дебиторй 0,3872 1
Воситахои асосй -0,6861 0,0184 1
Сармояи оинномавй 0,2757 0,0578 -0,2346 1
Х,ачми фуруш -0,6162 0,3750 0,4759 -0,4899 1
Фоида ва зарар -0,4973 -0,2925 0,4605 0,5332 0,0166 1
Сарчашма:Х,исоби муаллиф дар асоси маълумотхои омории Агентии омори назди Президента Ч,Т. Омори солона, 2021. - С.701
Тибки конуниятхои усули эконометрикй, дар холати мавчуд будани вобастагии коллинеарй байни омилхои новобаста ва хамрох намудани онхо ба модели регрессионй, ба ноаёнии коэффитсиентхои модел ва зиёд гардидани хатоии он оварда мерасонад. Аз натичаи тахлили коррелятсионии нишондихандахои асосии фаъолияти молиявии корхонахои саноати хуроквории Ч,умхурии Точикистон бармеояд, байни омилхои карзи дебиторй бо воситахои асосй, фоидаву зарар ва хачми фуруш, воситахои асосй бо сармояи оинномавй ва фоидаву зарар, хачми фуруш бо фоидаву зарар вобастагии коллинеарй мавчуд аст.
Барои гузаронидани тахлили регрессионй, яъне тахияи модели регрессионии арзёбии фаъолияти молиявии корхонахои саноати хуроквории Ч,умхурии Точикистон ба сифати омилхои таъсиррасон -
воситахои асосй ва хачми фуруш интихоб карда шуданд.
Бо истифода аз имкониятхои барномаи Excel дар маълумоти чадвали 1 модели регрессионии арзёбии фаъолияти молиявии корхонахои саноати хуроквории Ч,умхурии Точикистон тахия карда шуд: Y = 8, 7441 х2-0,0202 • х4 (1)
Дар ин чо, Y - карзи кредиторй, х2 - воситахои асосй, х4 - хачми фуруш мебошад.
Модели тахиягардида тибки тавсифхои оморй эътимоднок буда, коэффитсиентхои детерминатсия R2 = 0,997, Дарбин Уотсон DW = 1,8 ва хатоии стандартии аппроксиматсионй А = 3,62% баробар мебошад. Тавсифи пурраи омории модели тахиягардида дар чадвали 6 оварда шудааст. Бинобар ин, истифодаи модели мазкур барои тахлил мувофики максад мебошад. (ниг.ба чадвали 5)
Чадвали 5. - Тахлили регрессионии нишондихандахои асосии фаъолияти молиявии корхонахои саноати хуроквории Чумхурии Точикистон
НАТИЧ,АХ,О
Омори регрессионй
R - мачмуй 0,99849743
R-квадрат 0,99699711
Муътадилсозии R-квадрат 0,82982997
Хатоии стандарта 107,161382
Мушохида 8
Тахлили дисперсионй
df SS MS F Кимати F
Регрессия 2 22876141 11438071 996,0386 3,14E-07
Бакия 6 68901,37 11483,56
Дамагй 8 22945043
Коэффитси ентдо Хатоии стандартй t-омор Кимати -P Поёнй 95% Болой 95%
Y - 0 #Н/Д #Н/Д #Н/Д #Н/Д #Н/Д
Воситадои асосй 8,74414443 3,731501 2,343332 0,057581 -0,38651 17,8748
Дачми фуруш 0,0202129 0,009431 -2,34317 0,075818 -0,04329 0,002865
Сарчашма:Дисоби муаллиф дар асоси маълумотдои омории Агентии омори назди Президенти Ч,Т. Омори
солона, 2021. - С.701
Аз руйи натичаи модели тадиягардида ба чунин хулоса омадан мумкин аст: дар долати ба 1% зиёд гардидани дачми харидории воситадои асосй дар корхонадои саноатии хуроквории чумдурй (дар долати бетагйир мондани дачми фуруш дар корхонадои мазкур), ба дисоби миёна дарачаи карзи кредиторй ба 8,744 водид зиёд мегардад.
Инчунин, дангоми ба 1% афзоиш ёфтани дачми фуруши молдои истедсолии корхонадои саноати хурокаи чумдурй (дангоми бетагйир мондани омили воситадои асосй), сатди карзи кредитории корхонадои мазкур ба дисоби миёна ба 2,0213% кодиш меёбад.
Хулоса. Тахдил ва дисоб намудани сатди хавфдои молиявй дар корхонадои саноати хуроквории Ч,умдурии Точикистон, дар асоси маълумотдои оморй
гузаронида шуд. Бо максади тадлил ва арзёбии корхонадои саноати хуроквории Ч.умдурии Точикистон, усулдои тадлили коррелятсионй ва регресиионии нишондидандадои асосии фаъолияти молиявии корхонадои мазкур гузаронида шуд. Аз натичаи тадлили коррелятсионй маълум гардид, аз 5 омилдои таъсиррасон ба пешгирии хавфи молиявии корхонадои саноати хуроквории, яъне кодиш ёфтани карзи кредиторй, омилдои хариди воситадои асосй ва дачми фуруш, дамчун омилдои таъсиррасон муайян гардиданд. Натичаи тадлили регрессионии арзёбии фаъолияти молиявии корхонадои саноати хуроквории Ч,умдурии Точикистон нишон дод, ки вобастагии байни нишондидандаи натичавии карздои кредиторй ва воситадои асосию дачми фуруш назаррас мебошад.
АДАБИЁТ
1. Амиров М.С. Арзёбии омилдои беруна ва дохилаи идоракунии хавфдои молиявии корхона [Матн] / М.С. Амиров, Б.Г Сафаров //Пайёми Донишгоди давлатии молия ва иктисоди Точикистон: - ш. Душанбе, 2021, №1 (25). С. 43 - 48. ISSN 2663-0389.
2. Амиров М.С. Тачрибаи чадонии идоракунии хавфдои молиявй дар корхонадои саноатй [Матн] / М.С. Амиров//Пайёми Донишгоди давлатии молия ва иктисоди Точикистон: - ш. Душанбе, 2021, №4/1 (29). С. 65 - 74. ISSN 2663-0389.
3. Балабанов И.Т. Риск менеджмент/ И.Т. Балабанов. - М.: Финансы и статистика, 1996. - 122с.
4. Барномаи рушди саноати хуроквории Ч,умдурии Точикистон барои солдои 2020-2025 [Матн]: Карори №
373.
5. Лобанов, Н.Л. Риск-менеджмент/ Н.Л. Лобанов, Д.А. Чугунов, A.B. Филин // РИСК, 2000. -№4. - С. 2429.
6. Конуни Ч,умдурии Точикистон «Дар бораи молияи давлатии Ч,умдурии Точикистон» [Матн]: Конуни Ч,умдурии Точикистон аз 28.06.2011, № 723.
7. Муаммодои муосири молиявй. Китоби дарсй/Дар зери тадрири А.А. Бегматов - Душанбе: ДДМИТ, 2020.
-206с.
8. Паёми Президенти Ч.умдурии Точикистон ба Мачлиси Олии Ч.умдурии Точикистон аз 28.12.2023--[захирадои электронй]: URL: www. president.tj. http://president.ti/node/.
9. Содиков Р.Х. Роддои паст кардани хавф дар корхонадои саноатии Чумдурии Точикистон/ Р.Х. Содиков// Паёми ДТТ, 2011. - №3. - С.63-69.
10. Содиков Р.Х. Усулдои кам намудани хавфдои молиявй дангоми таъмини бехатарии иктисодии корхонадои саноатии Ч,умдурии Точикистон/ Р.Х. Содиков // Паёми ДТТ, 2013. - №2. - С. 104 -110 .
ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2.1 (41)
11. Стратегиям миллии рушди Ч,умхурии Точикистон барои давраи то соли 2030 аз 1 октябри соли 2016 [Матн] : Карори №392.
12. Стратегияи идоракунии хавфхои фискалии корхонахои давлатй барои солхои 2016-2020 аз 15 сентябри соли 2016 [Матн]: Карори №755.
13. Стратегияи рушди саноат дар Ч,умхурии Точикистон барои давраи то соли 2030 аз 27 марти соли 2018 [Матн]: Карори №159.
14. Точикистон: 30-соли истщлолияти давлатй. Мачмуаи оморй. Агентии омори назди Президента Ч,умхурии Точикистон. - Душанбе, 2021. -406 -701с.
15. Умаров Х.У. Методологические аспекты финансового риска в деятельности банков/ Х.У. Умаров, И.Р. Иброхимов, Дж. Боймуродов // Вестник ТНУ. - Душанбе, 2019. - №8. - С. 175 -182.
16. Сафаров, Б. Г. Развитие экономики Таджикистана в условиях глобализации / Б. Г. Сафаров // Вестник Таджикского национального университета. Серия социально-экономических и общественных наук. - 2015. - № 2/4(169). - С. 176-182.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Амиров Мухаммадшариф Савзаевич - н.и.и., муаллими калони кафедраи бахисобгирии мухосибии Донишгохи давлатии молия ва щтисоди Точикистон. Тел: 785808383, amirov. 83/[email protected]
Сведения об авторе:
Амиров Мухаммадшариф Савзаевич - к.э.н., старший преподаватель кафедры бухгалтерского учета Таджикского государственного финансово-экономического университета. Тел: 785808383, amirov. 83/[email protected]
Information about the author:
Amirov Muhammadsharif Savzaevich - c.e.s, senior lecturer at the Department of Accounting, Tajik State University of Finance and Economics. Tel: 785808383, amirov. 83/[email protected]