CC BY
0ЭОЖ 37.372.8.372.854
ХИМИЯ САБАЦТАРЫНДАГЫ ПРОБЛЕМАЛЫЦ ОЦЫТУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ
АЛИХАН ЖАНС¥ЛУ ДАУЛЕТЦЫЗЫ
Эл Фараби атындагы ^азак ¥лттык университетшщ 7М01503 - Химия БББ 1 - курс магистранты
АБИШЕВА АЙГУЛЬ КАДИРБЕКОВНА
Эл Фараби атындагы ^азак ¥лттык университетшщ доцент^ х.г.к.
Аннотация. Проблемалыц оцыту - химия пэнт оцытудыц заманауи эд1с1, ол оцушыларды вз бет1мен iзденуге, гылыми зерттеулер жург1зуге жэне терец таным цалыптастыруга ынталандырады. Мунда тэжiрибелiк эксперименттер арцылы бшм алынып, логикалыц ойлау, шыгармашылыц цабшеттер жэне зерттеу дагдылары дамытылады. Бул эдic оцушылардыц танымдыц белсендшгт арттырып, гылыми угымдарды мецгеруге, практикалыц мэcелелердi шешуге жэне вмiрге цажеттi icкерлiктердi цалыптастыруга ыцпал етедi. Осы эдт арцылы оцушылар вздершц аналитикалыц жэне шыгармашылыц цабшеттерт жетiлдiрiп, болашацта гылым мен технология саласында мамандарга айналады.
Kmmmi свздер: проблемалыц оцыту, химия, эксперимент, гылыми зерттеу, шыгармашылыц, логикалыц ойлау, танымдыц белсендшк, гипотеза.
Эрбiр мугал1м окушылардыц химиялык формулалар мен реакция тецдеулерш жазып кана коймай, элемнщ жалпы химиялык; бейнесш тYсiнiп, логикалык ойлауды дамытып, оку процесшщ езшен де, ецбек нэтижелершен де куаныш алуы Yшiн ез пэнiн окушылар Yшiн шынымен кызыкты етуге тырысады. Бул окушыга жету Yшiн оны оку процесшщ белсендi катысушысына айналдыру керек. Бiлiмдi игеру окушыныц e3i ю-эрекетке катысып, такырыпка кызыгушылык таныткан кезде гана мYмкiн болады. Сондыктан мугатмнщ рeлi eзгеруi керек-ол тек акпарат кeзi болуды токтатады жэне танымдык белсендшктщ уйымдастырушысы болады.
Окытудагы ец мацызды эдiстер - эвристикалык эцпме, материалды проблемалык усыну жэне дедуктивт тэсiл. М.И.Махмутов эзiрлеген проблемалык окытудыц казiргi замангы теориясы дэл осы эдiстердi белсендi колдануга негiзделген, бул проблемалык окытуды бiртутас дидактикалык жYЙе ретiнде гылыми негiздеуге мYмкiндiк бердi [1].
Химияны оку кезiнде окушылардыц шыгармашылык белсендiлiгi мен зерттеу дагдыларын дамыту Yшiн проблемалык окытуды колдануга токталайык. Окушылар мецгеруi керек бшм мен дагдыларлары химия бойынша мемлекетпк багдарламалармен аныкталады. Сонымен, пэн бойынша бшм теориялар мен зацдарды, химиялык тiлдi жэне негiзгi химиялык угымдарды бiлудi, химия бойынша эртYрлi ережелерд^ атап айтканда, типтiк есептеу есептерш шешу ережелерiн, сондай-ак белгiлi бiр накты материалды бiлудi камтиды [2]. Химия пэнш окитын окушылардыц ец мацызды дагдылары:
1) бiлiмдi колдана бiлу немесе оны ауыстыруды жYзеге асыру;
2) химиялык есептердi шеше бiлу;
3) химиялык эксперименттiц белгш бiр тYрлерiн орындай бiлу, бул ретте: химиялык эксперименттiц нэтижелерiн ауызша немесе жазбаша байкау, салыстыру, жазу, жалпылау, тиiстi корытынды жасау сиякты жеке iскерлiктердi керсете бiлу;
4) химиялык есептердщ ауызша немесе жазбаша шешiмiн керсете бiлу.
Оку процесшде бiлiм мен дагдылар белгiлi бiр eзгерiстерге ушырайды - терецдетiледi, кецейед^ тиiмдiрек болады, олардыц арасында кYPделi катынастар орнатылады. Бул олардыц дамуы, бул eз кезегiнде окушылардыц дамуына эсер етедi жэне аныктайды.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Химиядан теориялык бiлiмдi мецгеруде акыл - ой эрекеттершш Heri3ri эдiстерi салыстыру, абстракциялау жэне жалпылау колданылады. Заттар мен кубылыстардыц мацызды жактары мен белгшерш абстракциялау немесе бeлiп керсету жэне мацызды емес белгiлерден ажырату химиялык эксперимент процесiнде курылган гылыми угымдарды, шыгармашылык устанымдар мен идеяларды калыптастырудыц негiзi болып табылады. Абстракция техникасын мецгеру химияныц эртYрлi теориялары мен зацдарын сэттi зерттеуге ыкпал етедь Абстракциялау негiзiнде окушыларды ережелердi шыгару, угымдарды аныктау, кейбiр зацдылыктарды тYсiндiру тYрiнде негурлым кYPделi жалпылауга Yйретуге болады, мысалы, заттардыц касиеттерiнiц олардыц к¥рамы мен к¥рылымына, иондардыц радиусы мен зарядтарыныц шамасына тэуелдiлiгi мысалында керсетуге болады [3].
Окушылардыц ойлауын дамыту кезiнде жаца материалдыц проблемалык презентациясын колдану, эвристикалык эдiстi кещнен енгiзу, химиялык мэселелердi шешуде дедуктивт тэсiлдi колдану кажет. Сондыктан химияны окытуда окушылардыц дамуыныц Yшiншi шарты - окушылардыц ойлау жэне оку эрекеттерш барынша белсендiретiн окыту эдiстерi мен к¥ралдарын кецiнен колдану болып табылады [4].
Химия - бул эксперимент™ гылым, сондыктан оны окытуда бшм кeзi, гипотезаларды усыну жэне тексеру к¥ралы, сондай-ак игерiлген материалды бекiту жэне бакылау эдiсi ретшде кызмет ететiн химиялык эксперименттер жYргiзу шешушi рел аткарады. Химия сабактарында зерттеу тэсiлiн колдану окушылардыц мотивациясын арттыруга кeмектеседi, ал ез бетшше зерттеу барысында алынган жаратылыстану бшмдерш бiрiктiру бiлiм беру процесiнiц сапасын жаксартуга жэне окушылардыц жетiстiктерiн арттыруга мYмкiндiк бередi Майкл Фарадей атап еткендей: «ешкандай гылым химия сиякты эксперименттердi кажет етпейдi. Оныц непзп зацдары, теориялары мен тужырымдары фактшерге негiзделген, сондыктан тэжiрибе аркылы Yнемi тексеру ете кажет».
Гылыми зерттеулер жYргiзу дагдыларын мектепте окыту керек. Окушыларда зерттеу кызметш уйымдастыру оц нэтиже беред^ eйткенi ол акпаратты жай механикалык есте сактаудан гeрi гылыми ойлауды дамытуга ыкпал етедь Зерттеу жумысы окушыларга жеке ерекшелiктерi мен бейiмдiлiгiн ескере отырып, интеллекта ез бетшше жэне шыгармашылыкпен дамытуга мYмкiндiк бередi.
Жаратылыстану гылымдарын, атап айтканда химияны окытудагы негiзгi мшдет -окушыларды таным процесiне кызыктыру, оларга сурактар коюга, оларга жауап iздеуге, нэтижелердi талдауга жэне корытынды жасауга Yйрету. Зерттеу кызметi окушыларга практикалык жэне элеуметтiк мацызды мiндеттердi шешуге тамаша мYмкiндiк бередi, eзiн-eзi жYзеге асыруга, коршаган элемге адамгершшк катынасты калыптастыруга жэне салауатты eмiр салты дагдыларын игеруге ыкпал етедь
Материалды жеткiзудiц ец тиiмдi эдютершщ бiрi - проблемалык окыту. Бул тэсiлдiц негiзгi педагогикалык идеясы химия сабактарында оку материалын терец игеру жэне тYсiну, окушылар арасындагы тулгааралык катынастарды дамыту жэне проблемалык мэселелердi iздеу мен шешуден куаныш, сэттшк жэне канагаттану аркылы окыту болып табылады [5].
Бейорганикалык жэне органикалык химияны окуда окушылардыц акыл-ой белсендшгш ынталандыру Yшiн проблемалык тэсiл колданылады-окытудыц заманауи эдiстерiнiц бiрi. Проблемалык окыту - бул муFалiм окушыны eзi Yшiн жаца мiндеттердiц шешiмiн табуга жYЙелi тYPде тартатын оку процесш уйымдастыру. Бул процестiц курылымы езара байланысты жэне бiртiндеп кYPделене тYсетiн проблемалык жагдайлардан турады.
Психологиялык-педагогикалык эдебиеттерде проблемалык окыту психологиялык зацдылыктарга непзделген белсендi окытудыц бiр тYрi ретшде карастырылады, мунда окушылар оку багдарламасыныц мазмунынан туындайтын мэселелердi шешуге Yнемi катысады. Бул сонымен катар тэуелаз iздеу процесiн дайын бiлiмдi игерумен бiрiктiретiн дамытушылык окытудыц бiр турь
Осы аныктамалардыц барлыгы проблемалык окыту технологиясы бойынша сабактарды модельдеудiц непзп белгшерш керсетед^ атап айтканда: проблемалык жагдайларды куру;
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
окушыларды проблемаларды шешу процес аркылы окыту; iздеу эрекетш дайын бiлiмдi игерумен Yйлестiру.
Проблемалык ситуация - бул жаца бшм мен оларды игерудегi эдiстердi табу кажеттiлiгi туындаган кезде интеллектуалды киындык жагдайы. Мундай жагдайлар белпазге, мэселешц кYрделiлiк децгешне, акпараттыц «сэйкес келмеу» тYрiне жэне баска эдютемелш ерекшелiктерге байланысты eзгеруi мYмкiн. Кебшесе интеллектуалды киындык тудыру Yшiн проблемалык мэселе колданылады. Проблемалык мэселеде мыналар болуы керек: 1) карама-кайшылык аркылы кeрсетiлген кYPделiлiк; 2) терец тYсiнудi кажет ететiн мазмун; 3) окушыны кызыктыру Yшiн тартымдылык; 4) окушыны тYсiну Yшiн кол жетiмдi кYPделiлiктiц оцтайлы децгейi. Жумыс барысында муFалiм кeбiнесе танымдык (проблемалык) тапсырмалар тYрiнде усынылган проблемалык мэселелердi колданады. Проблемалык окыту-окушылардыц даму эдiстерiнiц бiрi. Мэселелердi, сурактарды кою немесе проблемалык жаFдайларды тудыру аркылы муFалiм окушылардыц ойлау процесш белсендiру Yшiн арнайы жаFдайлар жасайды, оларды танымдык кайшылыктарды шешу Yшiн жетiспейтiн бiлiмдi iздеуге шакырады. Проблемалык окыту эдiсi окушылардыц белсенд^ зерттеу жумыстарын кажет ететш шыFармашылык жэне ерекше тэсiл болып табылады. Жаца материалFа дайын тусшштеме берудiц орнына, окушылар онымен eздерi жумыс жасайды. Химия сабактарында проблемалык окыту эдютерш колдану бiрнеше кезецдердi камтиды [1].
Проблемалык презентация эаресе окушылар бiлiмге дайын болмаFан кезде немесе кажетп тYсiнiктердi кура алмай, жаца кубылыска тап болFан кезде тиiмдi болады. Бул жаFдайда муFалiмнiц eзi iздеудi бастайды, мысалы, Кекуле формуласын синтездеу жэне талдау тарихын зерттеу аркылы бензолдаFы хош шсп байланыс уFымын калыптастыру кезiнде. Осылайша, муFалiм дайын тужырымдарды жеткiзiп кана коймай, осы ашылуларFа апаратын жолды кeрсетедi.
Проблемалык презентация процесiнде муFалiм окушылардыц танымдык iс-эрекетiн зерттелетiн кубылыстыц карама-кайшы аспектiлерiне назар аударатын сурактар кою аркылы баFыттайды, оларды ойлауFа шакырады. МуFалiм eз жауабын усынбас бурын, окушылар алдын-ала пайымдаулар жасайды, содан кешн олар муFалiмнiц тужырымдарымен салыстырылады.
Бул тэсiл материалды кабылдау проблемаларыныц децгейiн арттыруFа кeмектеседi жэне окушылардыц проблемалык ойлау даFдыларын дамытады. Егер окушылар оку мэселелерш шешуге белсендi катысу Yшiн жеткiлiктi негiзгi бшмге ие болса, iздеу сухбаты эдiсi колданылады.
1здеу эцгiмесi - бул окушылар бурыннан бар акпаратка CYЙене отырып, муFалiмнiц басшылыFымен eз бетiнше койылFан проблемалык суракка жауап iздейтiн процесс. Ол эдетте муFалiм курFан проблемалык жаFдаЙFа негiзделедi, бул окушыларFа iздеу кезецдерiн дербес аныктауFа, болжамдар жасауFа жэне шешiмдердi усынуFа мYмкiндiк береди Мысалы, кYPделi косылыстарды зерттеу кезшде муFалiм мэселенi усына алады: «^ыздырь!етан кезде хром (III) туз ерiтiндiсiнiц тYсiнiц eзгеруiн калай тYсiндiруге болады?». Мундай проблемалык жаFдай хром (III) хлоридшш ерiтiндiсiмен эксперименттi кeрсету кезшде калыптасады жэне гипотезаны дайындау Yшiн окушыларFа мыс сульфатын сусыздандыру немесе мыс (II) сульфатын ылFалдандыру тэж1рибесш еске тYсiру усынылады. МуFалiмнiц жетекшшпмен жYргiзiлген iздеу сухбатыныц нэтижесiнде окушылар кYPделi косылыстардыц изомериясы уFымыныц мэнш ашып, оныц аныктамасын тужырымдайды [4].
1здеу эцгiмесi окушылардыц eзiндiк зерттеу жумысына мацызды дайындык кезецi болып табылады.
0з бетiнгше зерттеу жумысы - бул жеткшкт бiлiм мен Fылыми болжамдар мен гипотезаларды тужырымдау мYмкiндiгi болFан жаFдайда Fана мYмкiн болатын eзiндiк жумыстыц ец жоFары тYрi. Мундай окытуды уйымдастырудыц бiр жолы - зерттеу тапсырмаларын кою. Эдетте алдымен фактiлердi жинау бойынша практикалык жумыс (тэж1рибелер, бакылаулар, эксперименттер, эдебиеттермен жумыс, мэлiметтер жинау), содан
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кешн оларды теориялык талдау жэне жалпылау жYзеге асырылады. Мэселе кeбiнесе бiрден аныкталмайды, бiрак жиналган фактiлер арасындагы кайшылыктарды аныктау процесiнде.
Зерттеу эдiсiмен окушылардыц танымдык белсендiлiгi жаца гылыми шындыктарды ашатын галымныц зерттеу жумысына жакындайды. Осылайша, зерттеу эдiсi окушылардыц танымдык тэуелаздшнщ жогары децгейiн камтамасыз ететш проблемалык окытуды уйымдастырудыц ец тиiмдi эдiстерiнiц бiрi болып табылады.
Химия сабактарында проблемалык окытуды колдану тэж1рибеа оныц шыгармашылык жэне зерттеушiлiк ойлауды, мэселелердi шешуге стандартты емес ^з^расты дамытуга жэне окушылардыц танымдык белсендшпн арттыруга ыкпал ететiндiгiн кeрсетедi.
1. К. Сэдуакаскызы, Химияны оку эдютемеа - Оку куралы Фолиант Астана-2019 ж.
2. Нугыманов И, Шокыбаев Ж.Э., Энербаева З.О. Химияны оку эдшдш. . Алматы. 2015.
3. Чернобельская Г.М. Основы методики обучения химии, М.: Просвещение,1990г.
4. Арынова К.Ш., Элсейiт Ж.Ж. Эффективность использования электронных образовательных ресурсов по дисциплине «Методика преподавания химии». Сборник статей III Международной научно-практической конференции, состоявшейся 23 августа 2023 г. в г. Петрозаводске DOI 10.46916/25082023-2-978-5-00215-061-85.
5. Арынова К.Ш., Жацбырбай А.Б. Использование медиатекстов на уроках химии. Сборник статей Международной научно-практической конференции, состоявшейся 29 мая 2023 г. в г. Петрозаводске. DOI 10.46916/31052023-1-978-5-00215-002-1
6. Abyzbekova, G.,Zholdasbayeva, Z., Tapalova, A, Balykbayeva, G, Arynova, K The Effectiveness of the Competence Approach in the Training of Chemistry Teachers. Journal of Chemical Education, 100(9), страницы 3484-3493
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
