CC BY
0ЭОЖ 37.372.8.372.854 ХИМИЯНЫ 1ЗГ1ЛЕНД1РЕ ОЦЫТУ МАЦЫЗДЫ ПЕДАГОГИКАЛЬЩ БАГЫТ
АМАНТАЙ СЫМБАТ МЫРЗАБЕЩЫЗЫ
^оркыт Ата атындагы ^ызылорда университетi 7М01515 Химия БББ 2-курс
магистранты
Аннотация. ^азгргг педагогиканыц басты багыты - гзгглендгру, ягни жеке тулганыц дамуына жэне оныц адам мен цоршаган орта арасындагы царым-цатынас жуйесгнде цалыптасуына ерекше назар аудару. Б1л1м беру процестде мугал1м мен оцушы арасындагы взара царым-цатынас сетм мен серттесттке нег1зделу1 muic. Химияны оцытуды 1зг1ленд1ру арцылы оцушылардыц пэнге деген эмоционалды-цундылыц цатынасын дамыту мацызды. Бул тэсш тулгага багытталган оцытуды, пэнаралыц байланыстарды, интерактивтi эдiстердi, сондай-ац зерттеу жэне жобалыц технологияларды цолдануды цамтиды. Нэтижестде оцушылардыц танымдыц белсендыт артып, олар гылыми бiлiмдi вмiрмен байланыстыра алады.
Kmmmi свздер: iзгiлендiру, тулгага багытталган оцыту, педагогика, царым-цатынас, гуманизация, химияны оцыту, бшм беру, оцыту эдiстерi, пэнаралыц байланыс, интерактивтi эдктер, зерттеу технологиялары, жобалыц оцыту.
^asipri педагогиканыц басты багыты - iзгiлендiру дэстурлерге бет буру, жеке туетаныц дамуына назар аудару. Адамныц к;абшеттер1 оныц карым-катынас жYЙесiнде, ягни «адам -адам», «адам - коршаган орта» байланыстарында калыптасады. 1згшк кезкарастар жеке тулгага багытталган окыту мен тэрбиенщ негiзi болып табылады.
Бшм беру ортасындагы тулганыц дамуы муFaлiм мен окушыныц езара байланысындагы синхронды дамуды кездейдь Бул карым-катынастар олардыц бiрлескен iс-эрекетi барысында калыптасады жэне дамиды.
Адамдар ез ойлары мен сезiмдерiн еркiн белюе алатын карым-катынас ец нэтижелi байланыс турлершщ бiрi болып саналады. Сешмдшк пен ашыктык кебiне достык карым-катынаска негiзделедi (Л.Я.Гозман, И.С. Кон, В.А.Лосенков жэне т.б.) [1].
Окытушы мен окушы aрaсындaFы езара карым-катынастыц типологиясы, оныц ерекшелiктерi, калыптасу кездерi мен динамикасы кептеген отандык жэне шетелдш Faлымдaрдыц зерттеу ецбектерiне аркау болFaн. Бул салада А.А. Бодалев, В.С.Грехнев, И.А. Зимняя, И.С.Кон, А.К.Маркова, Л.М.Митина, В.Н.Мясищев, В.Н.Панферов, А.В. Петровский, А.А.Реан, К.Роджерс, Г.Фидгор жэне баска да Faлымдaрдыц ецбектерi мацызды орын алады
Кез келген мyFалiм эр баланы рухани куаттыц иесi ретшде кабылдауы кажет. Мундай кезкарас окушыныц белсендшпн арттырып, бiлiмге деген куштарлы^ын кYшейтедi. Баланы сенiммен колдау - оныц шю элеуетiн ашуFа жэне рухани куаттандыруFа ыкпал етедi. Окушыныц жан дYниесiне куаныш пен сешм сыйлау мацызды. Ш.А.Амонашвилидiц айтуынша, мyFалiм мен окушы арасындаFы карым-катынастыц непзшде сенiм мен рухани iзденiс жатыр, ал бiлiм жYрек пен акылдыц YЙлесiмi аркылы берiледi. Себебi, ол CYЙiспеншiлiк аркылы адамныц жан дYниесiне жол табады. Демек, бала тэрбиесшдеп басты каFида - рухани тутастыкты сактау.
Окушы мен мyFалiм арасындаFы карым-катынас - жYрек аркылы жYзеге асатын адами байланыс. Бул карым-катынастыц езеп - серiктестiк пен рухани Yндестiк. Сондыктан да бiз мyFалiм мен окушыныц рухани тyтастыFын калыптастыруFа умтыламыз.
АРЫНОВА КАРИМА ШАТАЕВНА
^оркыт Ата атындаFы ^ызылорда университетi аFа окытушысы, n.F.K.
[2].
Педагогикалык CYЙiспеншiлiк мэнш терец угыну кажет. Эр баланы калай CYЮ керектiгiн жэне осы махаббаттыц тэрбиелiк кYшке айналу жолдарын тYсiну мацызды. Егер эрбiр мугал1м балаларга деген CYЙiспеншiлiгiнiц сапасын сан рет ой елегшен eткiзсе, педагогикалык махаббаттыц даналыгын толы; тYсiнер едь ^азiргi заманда балаларга мейiрiмдiлiк, тYсiнiстiк, камкорлы; пен жанашырлыкты негiзге алатын педагогика кажет.
Бiздiц елде болып жаткан элеуметтiк-экономикалык eзгерiстер когамды iзгiлендiру жэне демократияландыру процестерiне, сондай-ак элемдш когамдастыкка белсендi кiруге байланысты бшм беру саласында да кeрiнiс табады. Авторитарлык тэсiл мен катац бiрiздендiру кeбiнесе формализацияга жэне окытудагы даралыкты жогалтуга экелуi мYмкiн, бiлiм берудi iзгiлендiру, саралау жэне интеграциялау принциптерш экеледi. ^азiргi бiлiм беру еркшдшке, жеке дамуга жэне эр адамныц кундылыгын тYсiнуге багытталган. Жаhандык еркениеттщ одан эрi дамуы барлык адамдарды бiртутас мэдени-бiлiм беру кецiстiгiне тартудыц мацыздылыгын кYшейтедi, бул eзектi элемдш мэселелердi шешуге ыкпал етедi.
Гуманиспк стратегияныц негiзгi аспектiлерiнiц бiрi - бшм берудi iзгiлендiру саласындагы отандык жэне шетелдiк тэжiрибенi бiрiктiру. Батыс елдерi казiрдiц eзiнде Ресей когамы жецетiн киындыктарга тап болды. Ресейде бул мiндеттер тоталитарлык режимнiц салдарын жецумен, eзгермелi элем жагдайында тэуелаз сыни ойлау мен жеке тулганыц eзiн-eзi тануын калыптастырумен байланысты. Бул процесте жеке тулганы дамытуга, коршаган элемге, когамга жэне eзiне кундылык катынастар жYЙесiн калыптастыруга, сондай-ак eз кундылыктар жYЙесiн саналы тYPде тацдау кабiлетiне багытталган бiлiм мацызды рeл аткарады [3].
Iзгiлендiру бшм берудщ халыкаралык тэжiрибесiн зерттеу жэне ресейлш бiлiм беру практикасына бешмдеу жолдарын iздеу осы тэсiлдi жYзеге асырудыц тиiмдi эдiстерiн аныктауга кeмектеседi. Бул тургыда А^Ш-тыц бiлiм беру жYЙесi ерекше кызыгушылык тудырады, онда мектептщ жаца тужырымдамалары белсендi тYPде эзiрленiп, енгiзiлiп, окытудыц мазмуны мен эдiстерi жацартылып, бiлiм беру процесш iзгiлендiру саласында айтарлыктай нэтижелерге кол жетюзшдь
Американдык бiлiм беру жYЙесiн зерттеу эркашан ресейлiк галымдардыц назарын аударды. М.Свадковский, Б.Комаровский, М.Бернштейн сиякты педагогтар мен зерттеушiлердiц ецбектерiнде А^Ш-тагы оку процесiн уйымдастыру егжей-тегжейлi талданады, жаца бiлiм беру шешiмдерiн табуга баса назар аударылады жэне мектепт кэсiби ортамен интеграциялау эрекеттерi багаланады. 70-80 жылдардагы зерттеулерде (В.П.Борисенкова, Б.Л.Вульфсон, А.Н.Джуринский жэне т.б.) американдык бшм берудщ тарихы мен эдюнамалык непздер^ оныц элеуметтiк аспектiлерi мен реформалары карастырылады. Кейiнгi жумыстар (Г.Д.Дмитриев, М.В.Кларин, В.С.Митина жэне т. б.) дидактикалык тужырымдамаларды жацартуга жэне бiлiм беру процесш уйымдастырудыц жаца эдiстерiн жасауга арналган [4].
Ресейлiк галымдардыц А^Ш-тыц бiлiм беру жYЙесiн зерттеуге коскан елеулi Yлесiне карамастан, гуманистiк багдарланган окытуды ресейлiк тэжiрибеге енгiзу мэселес жеткiлiктi зерттелмеген кYЙiнде калып отыр. Атап айтканда, окушылардыц элемге, когамга жэне eзiне деген эмоционалды-кундылык катынастарын калыптастыру эдiстерiн терецiрек зерттеу кажет.
^аз1рп бiлiм беру жYЙесi окытуды iзгiлендiрудiц мацыздылыгын тYсiну мен оны жYзеге асырудыц накты мYмкiндiктерi арасындагы кайшылыкка тап болады. Негiзгi киындык муFалiмдердiц жалпы адамгершiлiк кундылыктарды тYсiнуiн тэрбиелеу кажеттiлiгiнде гана емес, сонымен бiрге муFалiм мен окушы арасындагы eзара эрекеттесу стилiн аныктайтын, сонымен катар мектеп eмiрi мен жалпы бшм беру ортасыныц сапасын жаксартатын гуманизм бiлiм беру процесiнiц негiзi болатын жагдайларды жасауда жатыр.
Бшм берудi iзгiлендiру - бул окушылардыц жеке дамуына, eзiн-eзi аныктауга жэне eзiн-eзi жYзеге асыруга ыкпал ететш жагдайлар жасауга багытталган процесс. Химияны окытуды iзгiлендiру авторитарлык окыту эдiстерiнен мектеп окушыларыныц ынтымактастыгына, диалогына жэне жеке кажеттiлiктерiне багытталган эдютерге кeшудi камтиды. Iзгiлендiру
тэсшнщ непзп принциптерш Окушылардыц жеке ерекшелiктерi мен кызыгушылыктарын есепке алу; Тулгага багытталган окыту; Химияны окуга оц мотивацияны калыптастыру; Сыни ойлау мен тэуелсiздiктi дамыту; Химияныц eмiрмен жэне кэсiптермен байланысы.
Химияны окытудыц iзгiлендiру эдiстемесi белсенд^ интерактивтi жэне зерттеу эдiстерiне непзделген, бул окушылардыц бойында тек бшм гана емес, сонымен бiрге eмiрге кажетп дагдыларды калыптастыруга ыкпал етедь
Тулгага багытталган окыту эр окушыга ез элеуетiн ашуга мYмкiндiк беретш эдiстердi колдануды камтиды. Негiзгi эдютерг Сараланган окыту-окушылардыц жеке ерекшелiктерiне байланысты эр тYрлi децгейдегi тапсырмалар. Жоба эдiсi-Окушылар накты eмiрге катысты зерттеу тапсырмаларымен жумыс iстейдi (мысалы, химиялык заттардыц адам агзасына эсерi). Портфолио-окушыныц Yлгерiмiн бакылауга мYмкiндiк беретiн жеке жепспктершщ жинагы.
Химияныц eмiрмен жэне гуманитарлык пэндермен байланысы да iзгiлендiру жолына жатады. Химияга деген кызыгушылыкты арттыру Yшiн оныц адам eмiрiндегi рeлiн керсету жэне баска пэндермен бiрiктiру мацызды. Пэнаралык байланыстардыц мысалдары: Биология пэнiмен, химиялык косылыстардыц адам агзасына эсерi (мысалы, С дэрумеш аскорбин кышкылы ретiнде). Тарих пэшмен: химияныц гылым ретiнде дамуы (алхимия, Менделеевтщ жацалыктары). Энермен: бояу химиясы, химиялык заттардыц кескiндеменi сактауга эсерь
Проблемалык окыту эдiсi окушылардыц аналитикалык ойлауын, акпаратты iздеу жэне корытынды жасау кабiлетiн дамытуга мYмкiндiк береди Проблемалык окыту эдiстерi: Проблемалык жагдайларды жасау, мысалы, «нелштен темiр тот басады, ал алюминий жок?». Зерттеу кызмет - зацдылыктарды eз бетшше ашуга багытталган зертханалык жумыстарды орындау.
Заманауи технологияларды колдану аркылы, жобалык-технологиялык тэсш окушылардыц танымдык белсендiлiгiн арттыруга мYмкiндiк бередi. Технологияны колдану мысалдары: Виртуалды зертханалар жэне химиялык реакцияларды модельдеу; Интерактивт презентациялар жэне электронды окулыктар; Онлайн курстар мен веб-квесттер.
Химияга эмоционалды-кундылык катынасты дамыту. Химия тек формулалар мен реакциялар гана емес, сонымен катар коршаган элемнщ бiр бeлiгi ретiнде бiлiм беру. Гуманиспк эдiс студенттердiц пэнге деген оц ^зкарасын калыптастыруды камтиды: Химиктер мен олардыц ашкан жацалыктары туралы эмоционалды боялган эцгiмелер; Этикалык пiкiрталастар (мысалы, химия eнеркэсiбiнiц экологияга эсерi); Рeлдiк ойындар (мысалы, «Химиктер экологтарга карсы») [5].
Мектепте химияны тиiмдi окытуды камтамасыз ету Yшiн бiлiм беру процесш iзгiлендiруге байланысты негiзгi угымдарды аныктау мацызды. Накты эдiснамалык непз болмаса, жеке мэселелердi шешуде оку процесш iзгiлендiрудiц жалпы тужырымдамасына байланысты киындыктар туындауы мYмкiн. Гуманитарлык аспект окушыныц жеке басына, оныц кызыгушылыктарына, мэдени тэжiрибесiне, тарихи мурасына жэне жеке кундылыктарына жYгiнудi бiлдiредi. Бул тэсш тек академиялык бiлiмдi гана емес, сонымен катар окушылардыц рухани жэне жеке дамуын да ескередь
Гуманитарлык мазмун - бул адамдардыц eзара эрекетi курмет пен eзара тYсiнiстiк кагидаттарына непзделген жаца элеуметпк кецiстiктi калыптастыруга ыкпал ететiн куралдар мен эдiстердiц жиынтыгы. Гуманитарлык технологиялар - бул кепiлдендiрiлген бiлiм беру жэне тэрбие нэтижелерше кол жеткiзудi камтамасыз ететiн кешендi процестер. Олар жеке тулганы дамыту Yшiн эртYрлi ресурстарды (рухани, интеллектуалды, материалдык жэне т.б.) пайдаланатын кeп факторлы механизмдердi камтиды.
Гуманитарлык технологиялар тек гуманитарлык пэндердi окытумен гана шектелмей, болашак урпакка зиян келтiрмейтiн шешiмдер кабылдауга кабiлеттi жауапты азаматтардыц калыптасуына ыкпал ете отырып, жаhандык мацызы бар екенш тYсiну мацызды. Гуманитарлык жэне гуманитарлык тэсшдердщ eзара байланысы Бшм берудi гуманитаризациялау тек бiлiм берудi гана емес, сонымен бiрге тшелей окыту аркылы берiлмейтiн кундылык багдарларын тэрбиелеудi, тек педагогикалык eзара эрекеттесу
барысында калыптастыруды камтиды. Бул тургыда «гуманитарлык» (адамга багытталган) жэне «гуманиспк» (гуманизм мен моральдык кундылыктар принциптерiне негiзделген) угымдарыныц арасындагы айырмашылыкты ескеру кажет. Гуманизм дYниетаным ретiнде жеке тулганы жогары кундылык ретiнде тануга негiзделген жэне адамныц кабшеттерi мен кукыктарын дамытуга багытталган.
Бшм берудш гуманитарлык мазмуны езара сыйластык пен сындарлы езара эрекеттесу негiзiнде курылган эр емiрдiц езшдш кундылыгы туралы идеяларды камтиды. Химияны окытуда гуманитарлык технологияларды колдану руханият пен мэдениеттi дамыту Yшiн де, Yгiт-насихат немесе саясат сиякты манипуляциялык максаттар Yшiн де колданыла алады. Бiлiм беру технологияларыныц ашык, колжетiмдi болып калуы жэне тутас тулганыц калыптасуына ыкпал етуi мацызды. Ашык гуманитарлык технологиялар - окушылардыц мэдени жэне рухани дамуын ескеретiн бшм беру жэне тэрбие багдарламаларын юке асыруга багытталган элеуметтiк куралдар. Химияны окытуды гуманитаризациялау гылыми бiлiмдi тарих, философия, енер сиякты гуманитарлык пэндермен бiрiктiруге багытталган.
Бул тэсш окушыларга зерттелетш материалдыц магынасын терецiрек тусшуге жэне оны накты емiрлiк жагдайлармен байланыстыруга мYмкiндiк бередi. Адам факторын ескермей, химиялык бiлiм езiнiц терец мэнш жогалтады. Окытуды гуманитаризациялау эмоционалды интеллекттi, мотивацияны, жеке жауапкершiлiктi дамытуды, сондай-ак адамгершiлiк кундылыктар мен сешмдерге негiзделген дYниетанымдык устанымдарды калыптастыруды камтиды. Интегративтьгуманитарлык тэсiл негурлым бiртутас бшм беру жYЙесiн куруга мYмкiндiк беретш жаратылыстану жэне гуманитарлык бiлiмнiц синтезш камтиды. Ол бiлiм беру процесш кешендi кабылдауга негiзделген жэне окушылардыц академиялык бiлiмiн гана емес, сонымен бiрге кундылык ДYниетанымын калыптастыруга багытталган.
Iзгiлендiрiп окыту окушылардыц логикалык ойлауын, экологиялык мэдениетiн, адамзат пен табигат арасындагы Yйлесiмдi карым-катынаска деген жауапкершшгш калыптастыруга ыкпал етедi. Сонымен катар, бул тэсш химияны жаттап алу пэш ретiнде емес, адамзат игшп Yшiн кызмет ететiн гылым ретшде кабылдауга мYмкiндiк бередi.
^орытындылай келе, химияны iзгiлендiрiп окыту - тулганыц жан-жакты дамуына ыкпал ететiн мацызды педагогикалык багыт. Ол бiлiм беру процесш тек теориялык негiзде гана емес, адамгершшкке, экологиялык сананы дамытуга багыттау аркылы окушылардыц болашакта саналы, жауапты азамат болып калыптасуына ыкпал етедi
1. Алексашина И. Ю. Учитель и новые ориентиры образования (Гуманизация образования как предмет теоретической рефлексии и практического освоения учителем).Монография. -СПб.1997.153 с.
2. Гуманитаризация естественнонаучного образования:проблемы и перспективы// Тезисы научно-практической конференции. -Санкт-Птеребург,1996.
3. Кузьмина Н.В. Творческий потенциал специалиста. Акмеологические проблемы развития // Гуманизация образования. 1995. - № 1. - С.41-53
4. Арынова К.Ш., Жацбырбай А.Б. Использование медиатекстов на уроках химии. Сборник статей Международной научно-практической конференции, состоявшейся 29 мая 2023 г. в г. Петрозаводске. DOI 10.46916/31052023-1-978-5-00215-002-1
5. Abyzbekova, G.,Zholdasbayeva, Z., Tapalova, A, Balykbayeva, G, Arynova, K The Effectiveness of the Competence Approach in the Training of Chemistry Teachers. Journal of Chemical Education, 100(9), страницы 3484-3493
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
