CC BY
0ЭОЖ 371.212:54
МЕКТЕП ОЦУШЫЛАРЫНЬЩ YЛГЕРIМIН ХИМИЯЛЫЩ ГЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ Ж¥МЫСТАРЫ АРЦЫЛЫ НЫГАЙТУ
МОЛДАХАН АЛТЫНШАШ ЦАЙНАРБЕЩЫЗЫ
М. Х. Дулати атындагы Тараз университетшщ 2- курс магистранты
Еылыми жетекшi: PhD, ассоц. профессор ТАУБАЕВА РАУШАН СЕРИКХАНОВНА
Тараз, ^азакстан
Ацдатпа. Оцушылардыц химияны оцуга деген цызыгушылыгын арттыру Yшiн цоршаган мектеп объектiлерiндегi эртYрлi KOMnoHeHmmepdi аныцтау бойынша зерттеу жумыстарын ЖYргiзу усынылады. Мектептщ химиялыц зертханасында цолданылатын аныцтау эдттертщ эртYрлiлiгi оцушыныц жацын жэне алыс даму аймагын ескере отырып, оцушыныц зерттеу жумысыныц кYрдeлiлiгi мен квлемт взгертуге мYмкiндiк бeрeдi. Оцушылардыц химияны одан эрi зерттеуге деген ынтасыныц артуы, пэнаралыц байланыстардыц дамуы мен ныгаюы байцалады. Оцушылар орындаган зерттеу жумыстарыныц мысалдары кeлтiрiлгeн.
Клт свздер: оцушылардыц зерттеу жумысы, талдау, оцытуды ынталандыру, эдw, бшм беру, оцу Yлгeрiмi.
^аз1рп бшм беру жYЙесi окушылардьщ теориялык бшмдерш тэжiрибелiк жумыстар аркылы жетiлдiрудi басты максатгарыныц бiрi ретшде карастырады. Осы тургыдан алганда, химия пэш окушылардыц танымдык кабшетгерш дамытып, шыгармашылык iзденiстерiн калыптастыруда ерекше рел аткарады. Химиялык гылыми-зертгеу жумыстары окушылардыц пэнге деген кызыгушылыгын арттырып, зерггеушiлiк дагдыларын ныгайтуга мYмкiндiк бередi. Бул макалада окушылардыц Yлгерiмiн арттыруда химия пэнi бойынша гылыми-зерттеу жумыстарын уйымдастырудыц мацыздылыгы мен тиiмдi эдiстерi карастырылады. Мектеп окушыларын химия саласындагы практикалык зерттеулерге тартуды мYмкiндiгiнше ертерек бастау усынылады. Окушымен мундай "жеке" жумыс оныц бiлiмiн кецейтуге, кузыретплшн дамытуга гана емес, сонымен бiрге окушыга болашак мамандык тацдауыныц дурыстыгын тексеруге мYмкiндiк бередi. Бул макалада мен жаратылыстану, атап айтканда химиялык, мамандандырылмаган мектептердегi бiлiм беру мэселелерш карастырамын. [1]
^азiрri кездеп бiлiм берудiц езектi мэселелерiнiц бiрi мектептегi оку-тэрбие процесiнiц тиiмдiлiгiн арттыру болып табылады. Бiлiм сапасыныц керсетюштерш тацдау мэселелерi ете езектi болып отыр. Окытудыц нэтижесiнде окушылардыц игерген ю-эрекет тYрлерi, олардыц мецгеру децгейлерi бiлiм берудiц мацызды керсеткiштерiнiц бiрi болып табылады. Студенгтердiц басты киындыгы - акпаратты ез бетiнше iздеу жэне бiлiмдi мецгеру. Сондыктан оку-тэрбие процесшщ тиiмдiлiгiн арттырудыц мацызды шарттарыныц бiрi оку-зерттеу кызметiн уйымдастыру жэне оныц непзп курамдас белiктерiн - мектеп окушыларыныц багдарлама талаптарын жаксырак жецуiне кемектесiп кана коймай, сонымен катар зертгеушшк дагдыларын дамыту болып табылады. олардыц логикалык ойлауы, жалпы оку эрекетiнiц iшкi мотивiн жасайды. [2]
Такырыптыц элеумегтiк мацыздылыгы когамга кез келген мэселенi шешуге шыгармашылыкпен карай алатын, салыстыра, талдап, зерттеуге кабшетп адамдарды кажет ететiндiгiмен айкындалады. 21 гасырдыц басымен зерттеу дагдылары мен дагдыларын емiрi гылыми жумыспен байланысты болган немесе байланыстыратын адамдар гана емес, эрбiр мэдениет адамына езiнiц емiрiн ашу Yшiн кажет екенi барган сайын айкын бола тYсуде. Зерггеушiлердiц кепшiлiгi студенггердiц зерттеу кузыретплшн жаксы жоспарланган зерттеу кызметшщ нэтижесi ретiнде карастырады. Зерггеушiлiк окыту казiргi педагогикалык шындыктагы жаппай кубылыска айналды. Дегенмен, осыган байланысты казiргi бiлiм беруде
зерттеушшк окыту эдютерш кен келемде колдану жолында б1рк;агар мэселелер туындайды. Экономикалык жэне саяси детерминанттармен катар психологиялык-педагогикалык себептер де бар. Олардьщ бiрiншiсi жэне непзпа - педагогикалык гылымныц зерттеушiлiк окыту эдютершщ к^ндылыгын жете багаламауы жэне оларды оку тэжiрибесiне кещнен енпзу кажеттшп. Бул iзденiмпаздык окыту идеясын жацгырту, оны элемдiк жэне отандык педагогикада колдану тэжiрибесiн жалпылау, заманауи акпараттык технологиялар негiзiнде iзденiмпаздык бшм берудi дамыту женiндегi мемлекеттiк багдарламаныц жоктыгымен расталады. Екiншi себеп -окушыларга гылыми-зерттеу дагдыларын Yйрету жумысына заманауи мугал1мд1 функционалдык дайындаудын теориялык т^ргыдан дамыган жYЙесiнiн жоктыгы. Окушылардын зерттеушшк дагдыларын дамыту бойынша эзiрленген усыныстарга карамастан, м¥Fалiмдер оларды мектеп тэжiрибесiнде Yнемi пайдалана бермейдi. Мунын себептершщ бiрi м¥Fалiмдердiн колданыстагы эдiстердi колдануга жеткiлiксiз дайындыгында жатыр, бiрак психологтардын пiкiрiнше, мектеп жасында балаларда ойлауга бейiмдiлiк, шешiм табуда дербестiк, жеке тулганыц зерттеушiлiк касиеттерiн калыптастыруга кажетп бейiмдiлiктер туындауда.
Yшiншi себеп - осы мэселеге арналган эдiстемелiк эдебиеттерде мектептеп зерттеу кезендерi бойынша айтарлыктай алшактыктар бар. [3]
Проблеманы шешудщ негiздерi казiргi оку процесiне тэн кайшылыктармен де байланысты:
- бiр жагынан кэсiптiк кызметте осы жумысты жYзеге асыруга маман дайындаудын шарты ретiнде студенттердщ оку-танымдык iс-эрекетiнде зерттеушшк дагдыларын дамытудын педагогикалык кажеттiлiгi мен университет окытушысынын жYзеге асыруы Yшiн жеткiлiксiз дамыган дидактикалык негiздер арасында. бул процесс педагогикалык теория мен практикада, екiншi жагынан;
- мектеп окушысынын емiрлiк жагдайларга бейiмделу Yшiн шыгармашылык элеуетiн дамыту кажеттiлiгi мен жаратылыстану пэндерiн окуга белiнетiн бюджет уакытынын кыскаруына байланысты оны канагаттандырудын мYмкiн еместiгi арасында. «Химия» пэнш окыту сагаттарын кыскарту мектеп окушыларынын зерттеушiлiк мэдениетiн калыптастыру тургысынан манызды мэселе болып табылады;
- когам мен мектептiн шыгармашыл тулганы сапалы даярлауга деген кажеттiлiгi мен колданыстагы оку кешендершде кажеттi оку материалынын жоктыгы арасында. Бул кайшылыктар усынылган тэжiрибенiн езектiлiгiн аныктады. Бул кайшылыктарды жоюдын онтайлы куралы мектеп окушыларын гылыми-зерттеу iс-эрекетiне тарту жэне химия сабактарында жэне сабактан тыс жумысында материалмен жумыс iстеудiн зерттеу формалары мен эдiстерiн колдану жYЙесiн куру болып табылады. [4]
Химияны окыту кезшде окушылардын зерттеушiлiк дагдыларын калыптастыру бiрнеше кезендердi белiп керсетуге болатын кYPделi процесс.Бастапкы кезенде окушылардын зерттеу объекпсшщ ерекшелiктерiн (теориялык немесе практикалык мэселенiн мазмуны немесе екеуiнiн комбинациясы), эдiстеменi ескере отырып, жеке зерттеу тапсырмаларынын жYЙесi жэне олармен жумыс ютеу эдiстемесi усынылады. зерттеу жYргiзу (теориялык талдау, эксперимент), оку материалынын курделшк дэрежесi (бiр такырыптан немесе курстын эртYрлi белiмдерiнен бiлiмдi тарту). Тапсырмалардын мазмунын тандауда келесi талаптарды басшылыкка алу кажет: бiлiм мен дагдылардын кептеген тiрек элементтерiн пайдалана бшу, гипотезаны эксперименталды тексерудiн карапайымдылыгы мен колжетiмдiлiгi, алынган жауаптын когнитивт1к жэне практикалык маныздылыгы, мYмкiндiгi. проблемалык жагдаяттарды куру жэне есептердi курастыру. Зерттеу дагдыларын дамытудын келес кезещнде студенттер ез бетiнше зерттеу жумыстарын жYргiзедi. Эз бетiнше iзденудi уйымдастыру жэне окушылардын iс-эрекетiн баскару муFалiмнiн окытылатын оку материалын логикалык талдаудан жэне осынын негiзiнде зерттеу аркылы шешуге болатын мiндеттердi коюдан басталады. Бул жаFдайда сабактын аралык максаттарын белгiлеп, муFалiм мен окушылардын ю-эрекетшщ езара байланысын нактылап, сабактын эртYрлi белiктерi
арасындагы байланыстарды аныктау кажет. [5] Гылыми-зерттеу жумыстарыныц окушылар Yлгерiмiне acepi
1. Пэнге деген кызыгушылыкты арттыру. Гылыми-зерттеу жумыстарыныц барысында окушылар теориялык бiлiмдepiн накты eмipдe колданудыц мацыздылыгын тYciнeдi. Мысалы, экологиялык мэceлeлepдi шешуде химиялык эдicтepдi зерттеу окушыларды пэнге жакындатады.
2. Зерттеушшк дагдыларды калыптастыру. Зерттеу жумыстары окушыларды дepeктepдi жинау, талдау, жYЙeлeу жэне корытынды жасауга Yйpeтeдi. Бул дагдылар олардыц жалпы бiлiм децгешн арттырады.
3. Коммуникация мен топтык жумыс дагдыларын дамыту. Окушылар зерттеу жумыстарын орындау барысында топтык жобаларда белсендшк танытып, ез идеяларын тиiмдi жетюзуге дагдыланады. [6]
Химиялык тYciнiктepдi калыптастыру кезшде алынган бiлiм сапасыныц мацызы зор. Бiлiм сапасыныц мацызды сипаттамасы оныц хабардарлыгы болып табылады. Ол алган бiлiмдepiн ic жYзiндe пайдалана бшуде, фактiлep мен кубылыстарды тYciндipу жэне болжау, материалдыц логикасын ашу, кундылык пайымдауларды нeгiздeу кабiлeтiндe кершедь Зерттеу эдiciн колдану бiзгe ец алдымен оныц хабардарлыгыныц аркасында туракты жогары сапалы бiлiм алуга мYмкiндiк бepeдi. Гылыми-зерттеу ic-эpeкeтi кeзiндe ец берш бiлiм алынатынын кеп жылдык тэжipибe дэлeлдeдi. Окушыларга алдын ала уйге дайындыкты кажет eтeтiн тапсырмалар алдын ала бepiлeдi. Алдымен студент теориялык eceптepдi шыгарып, сабактагы ic-эрекетш жоспарлайды, содан кeйiн гипотезаны эксперимент аркылы тeкcepeдi. Соцгы кезецде окушы алынган нэтижeлepдi талдап, ез бетшше корытынды жасайды. Сонымен катар, тапсырмалардыц кeлeмi тым Yлкeн болмауы керек, ал жумыстыц дизайны кеп уакытты кажет eтпeйтiн накты жэне кыска болуы керек. [7]
Мектеп окушыларыныц Yлгepiмiн арттыруда химиялык гылыми-зерттеу жумыстары мацызды рел аткарады. Бул эдю окушылардыц пэнге деген кызыгушылыгын арттырып кана коймай, олардыц сыни ойлау кабшетш, зepттeушiлiк дагдыларын жэне шыгармашылык мYмкiндiктepiн дамытады. Сонымен катар, зерттеу жумыстарын орындау аркылы окушылар накты eмipдe кездесетш химиялык пpоцecтepдi терец тусшш, гылым мен технологияныц мацыздылыгын багалай алады.
Осындай тэciл окушылардыц болашакта гылымга деген кызыгушылыгын калыптастырып, кэciби багдарлануына ыкпал eтeдi. Химияны зерттеу аркылы окушылар экологиялык мэceлeлepдi шешуде жауапкepшiлiк танытып, коршаган ортага укыптылыкпен карауды уйpeнeдi. Демек, химиялык гылыми-зерттеу жумыстары окушылардыц жан-жакты дамуына ыкпал ететш тиiмдi курал болып табылады.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Назарбаев Н.Э. "^азакстан-2050" стратегиясы: калыптаскан мемлекеггiц жаца саяси багыты. - Астана: Елорда, 2012. 34 б
2. Эбшкасымова А.Е. Орта мектепте химияны окыту эдютемеа. - Алматы: Мектеп, 2005. 122 б
3. Жумадшова ГД. Химия пэншен гылыми-зерттеу жумыстарын уйымдастыру. - Алматы: Рауан, 2018. 78 б
4. Жацартылган бшм мазмуны бойынша химияны окыту багдарламасы. - Астана: Бшм жэне гылым министрлiгi, 2020. 122 б
5. Baird, D. Chemistry in Context: Applying Chemistry to Society. - New York: McGraw-Hill, 2013. 90 б
6. Колбин А.И. Химия жэне экология: сабактан тыс зерттеу жумыстары. - Мэскеу: Просвещение, 2007. 111 б
7. Smith, R.L. Teaching Chemistry through Inquiry-Based Learning. - Journal of Chemical Education, 2016. 45 б
