CC BY
0УДК: 615.322
ДЭР1Л1К СЭЛБЕН (SALVIA OFFICINALIS L.) 0С1МД1ГШЩ БИОЛОГИЯЛЬЩ БЕЛСЕНД1Л1Г1НЕ ШОЛУ ЖЭНЕ МЕДИЦИНАДА ЦОЛДАНУ ПОТЕНЦИАЛЫ
ХАМЗА ЭСЕЛ ХАСЕЩЫЗЫ
«Фармацевтикалык eндiрiс технологиясы» маманыдыгыныц 4 курс студентi, «С.Ж. Асфендияров атындагы ^азак улттык медицина университет!» КЕАК, Алматы, ^азакстан
ХАМИТОВА АКЖОНАС ЕРМЕКОВНА
Ботаника курсымен фармакогнозия кафедрасыныц лекторы, «С.Ж. Асфендияров атындагы ^азак улттык медицина университетi» КЕАК, Алматы, ^азакстан
Тушндеме: Дэршк сэлбен (Salvia officinalis L.)- мыцдаган жылдар бойы медицинада цолданылып келе жатцан вЫмдж. Бул мацалада оныц ботаникалыц сипаттамасы,химиялыц цурамы жэне медицинадагы цоладнылуы царастырылады. Оныц жапырацтарынан алынатын эфир майы тYрлi фармацевтикалыц жэне косметикалыц вшмдерде кещнен пайдаланылады. Эфир майыныц цурамында терпендер, фенолдар, органикалыц цышцылдар мен флавоноидтар бар, олар оныц биологиялыц белсендштн цамтамасыз етедi.
Ty^Hdi свздер: Дэршк сэлбен,эфир майлары,флаваноидтар,биологиялыц белсендшт.
Дэршк сэлбен (Salvia officinalis L.)- мыцдаган жылдар бойы медицинада колданылып келе жаткан еамдш. Оныц жапырактарынан алынатын эфир майы тYрлi фармацевтикалык жэне косметикалык ешмдерде кещнен пайдаланылады. Эфир майыныц курамында терпендер, фенолдар, органикалык кышкылдар мен флавоноидтар бар, олар оныц биологиялык белсендштн камтамасыз етедi [1].
Дэршк сэлбеннщ непзп касиеттерi тыныштандыру, кабынуды басу жэне ас корытуды жаксартуга негiзделедi. Себебi еамдш курамында эфир майлары, терпендер, фенолдар, органикалык кышкылдар мен флаваноидтар секiлдi биологиялык белсендi косылыстарындыц кeзi ретшде карастыруга мYмкiндiк бередi.
Дэрiлiк сэлбендi медицинада жэне косметологияда кецiнен колданады. Бул оныц медицина мен денсаулык сактау саласындагы орнын кецейтудiц мацызды екенiн кeрсетедi.
Дэрiлiк сэлбен (Salvia officinalis L.) - ершгулдшер (Lamiaceae) тукымдасына жататын, кепжылдык, шeптесiн еамдш. Биiктiгi 30 см-ден 60 см-ге дешн жетедi, кейде 1 метрге дешн eсуi мYмкiн. Жапырактары Yлкен, узын, уштары жайпак, сабагына караганда саргыш немесе сур-жасыл тYCтi, бетшде кыска тYктер болады. ГYлдерi усак, кeкшiл немесе кYлгiн тYCтi, гулшогырлары децгелек немесе сабакты болып келедь КYштi хош иiсi бар, дэмi ащы (сурет 1)
Сурет 1 - Дэршж сэлбен (Salvia officinalis L.)eсiмдiriнщ сырткы KepiHici
Дэрiлiк сэлбен еамдш езшщ дэрiлiк касиеттеpiмен жэне жагымды хош иiсiмен танымал, биологиялык жэне фармакологиялык т^ргыдан ете ^шп эсер керсететш еамдштщ TYpi. Дэршк сэлбен - медициналык жэне косметикалык тургыдан ерекше к¥нды eсiмдiк. ^аз1рп тацда б^л eсiмдiктi фармацевтика мен халык медицинасына саласында ете белсендi жэне кещнен колдануда [1].
Дэршк сэлбен (Salvia officinalis L.) еамдшнщ жYЙеленуi 1-кестеде кepсетiлген. ТYP атауы латынша курсивпен жазылады, ал авторлык белгiлеу pетiнде "L." eсiмдiктi алгаш сипаттаган швед ботанигi Карл Линнейдi (Linnaeus) бiлдipедi.
Кесте 1 - Дэршк сэлбен (Salvia officinalis L.) eсiмдirimц жyйеленуi
Таксономияльщ категория Мазмуны
Патшальщ (Regnum) Эамдштер (Plantae)
Бeлiм (Divisio) Гyлдi eсiмдiктеp (Magnoliophyta)
Сынып (Classis) ^осжарнактылар (Magnoliopsida)
Тэртш (Ordo) Еpiнгyлдiлеp (Lamiales)
Тук;ымдас (Familia) Еpiнгyлдiлеp (Lamiaceae)
Туыс (Genus) Сэлбен (Salvia)
Typ (Species) Дэршк сэлбен (Salvia officinalis L)
Дэpiлiк сэлбен (Salvia officinalis L.) - элемнщ тYpлi аймактарында таралган, бipак оныц табиги отаны - Ощуспк Еуропа мен Батыс Азия. Сэлбен езшщ емдш касиеттеpiмен танымал жэне осы мэдени аймактарда eсiмдiк pетiнде eсipедi. Оныц таралу географиясы экологиялык бейiмдiлiгi мен адам шаруашылыгындагы мацыздылыгымен тыгыз байланысты . Дэpiлiк сэлбен кYнсYЙгiш еамдш, сондыктан ол толык кYн сэулес тYсетiн жеpледi жаксы кepедi. Дэршк сэлбен жещл, жаксы ауа етюзетш борпылдак топыракты жаксы кepедi. Топырактыц су eткiзуi жаксы болуы керек, ейткеш батпактану еамдштщ тамырларын шipiтiп жiбеpуi мYмкiн (сурет 2).
Сурет 2 - Дэршж сэлбен (Salvia officinalis L.) еамдтнщ дYниежYзi бойынша кездесетiн аймактары [3].
^азакстанда дэpiлiк сэлбен табиги тYPде eсетiн еамдш емес, бipак оны елде еару жэне колдану мYмкiндiктеpi бар. ^азакстанда дэpiлiк сэлбен кeбiнесе бакшаларда немесе ауыл шаруашылыгында мэдени eсiмдiк ретшде eсipiледi. Соцгы уакыттарда дэpiлiк сэлбендi ^азакстанда eсipу кещнен таралып келе жатыр. Дэpiлiк сэлбендi ^азакстанда еарудщ негiзгi себептеpi - оныц дэршк касиеттеpi, хош иiстi жапырактары жэне де темен кYтiмдi кажет етуь
Мэдени жэне eHdipicmiK ecipy мацыздылыгы:
^азакстанда дэpiлiк сэлбендi eсipу фармацевтика, косметология жэне дэстYpлi медицина салалары Yшiн ерекше мацызды. Бул еамдш улттык экономикада табиги дэpiлiк шиюзаттыц Yлесiн арттыру максатында ерекше орын алуда (сурет 3).
Сурет 3 - Дэршж сэлбен (Salvia officinalis L.) еамдтнщ ^азакстан Республикасында таралFан аймактары
Жогарыда айтылган акпараттардыц барлыгын плантариум ашык онлайн атлас ресми сайтынан, ^азакстан Республикасы бойынша Дэршк сэлбен (Salvia officinalis L.) еамдшнщ кейбip гербарий Yлгiлеpi каралды [3].
Дэршж сэлбен (Salvia officinalis L.) еамдтнщ химиялык курамы, фармакологиялык касиеттерi, медицинада жэне косметологияда колданылуы.
Эдеби жэне гылыми деректерге сэйкес сэлбен еамдшшщ кдоамынан кептеген биологиялык белсендi косылыстар аныкталган. Эсiмдiк к¥рамынан табылган биологиялык белсендi косылыстар кептеген салаларда мацызды рел аткарады. Атап айтканда, фармацевтика жэне медицина саласында, тагам енеркэсштершде кецiнен колданылады. Дэpiлiк сэлбен еамдш шикiзатыныц к¥рамындагы биологиялык белсендi заттар кыскаша аныктама 2-кестеде кел^ршген.
Кесте 2 - Дэрiлiк сэлбен (Salvia officinalis L.) еимдж шикпатынын химиялык
Компоненттер тобы Пайыздьж керсетк1штер1 Биологиялык белсендШп
Эфир майы 1-2% Антибактериалдык, антивирустык, кабынуга карсы, антисептикалык эсерлер [4].
Таниндер 4-6% ^абынуга карсы, антисептикалык,
антиоксиданттык, жара жазатын касиет [5].
Фенол косылыстары 3-5% ^абынуга карсы, микробтарга карсы, антиоксиданттык эсерге ие [6].
Флаваноидтар 1-3% Антиоксиданттык, кабынуга карсы, жYрек-кан тамырларын коргау, антивирустык [7].
Дитерпендер Сэлбеннщ эфир майында кездеседi ^абынуга карсы, микробка карсы, антиоксиданттык эсер [8].
Органикалык кышкылдар 1-2% ^абынуга карсы, детоксикациялык эсерлер [9].
Дэршк сэлбеннщ (Salvia officinalis) курамында флаваноидтар бар [11,12] . Флаваноидтар — табиги антиоксиданттык касиеттерi бар еамдш косылыстары, олар агзадагы бос радикалдармен ^ресуге кeмектеседi жэне кабынуга карсы эсер керсетедь Сэлбеннiц курамында кездесетiн флаваноидтар оныц дэршк касиеттерше ез Yлесiн косады.
Дэрiлiк сэлбенде ец кеп таралган флаваноидтар арасында апигенин, лутеолин, кемпферол жэне рутин бар. Бул косылыстар сэлбеннщ кабынуга карсы, антиоксиданттык, антимикробтык жэне антиинфламаторлык касиеттерiн кYшейтедi [13,14,15,16,17,18,19].
Дэрiлiк сэлбен (Salvia officinalis L.) гылыми медицинаныц кец аукымында кабынуга карсы жэне антимикробтык курал ретiнде колданылады, бул оныц курамында эфир майы мен кептеген фенолдык косылыстары, соныц iшiнде сальвин, сондай-ак тагы да баска биологиялык белсендi заттар бар [10]. ^урамындагы биологиялык белсендi заттар тыныштандыргыш,психоэмоционалды эсер керсетедь
Кесте 3 -Дэршж сэлбен (Salvia officinalis L.) ес1мд1гшен алынган эфир майыныц
Фармакологиялык касиеттерi ^асиеттердщ тYсiндiрмесi ^олданылуы мен эсерi
Антисептикалык касиет Сэлбен эфир майы мен оныц курамындагы косылыстардыц бактериялар мен вирустарга карсы эсерi бар. Агзадагы инфекциялардыц алдын алу Yшiн колданылады, мысалы, тыныс алу жолдарыныц инфекцияларын емдеуде.
^абынуга карсы эсерi Сэлбеннiц курамындагы терпендер, флавоноидтар мен фенолды косылыстар кабынуга карсы эсер керсетедь Бул касиет тYрлi кабыну ауруларын емдеуге, терi ауруларын жецiлдетуге жэне iшкi кабынуларды азайтуга ыкпал етедi.
Антиоксиданттык касиет Фенолды кышкылдар мен флавоноидтар сэлбенде жогары антиоксиданттык белсендшкке ие. Агзаныц картаю процесш баяулатып, жYрек-кан тамырлары аурулары мен катерлi iсiктердiц алдын алуга кемектеседь
Тыныштандыратын эсер Сэлбеннiц курамындагы камфора мен линалоол сиякты косылыстар жYЙке жYЙесiн тыныштандырады. Стресс, депрессия жэне уйкысыздыкты жецшдету Yшiн колданылады, сондай-ак жYЙке жYЙесiнiц жумысын реттейдi.
ЖYЙке жYЙесiне эсерi Сэлбеннщ жYЙке жYЙесiне тыныштандыратын, стресстi жещлдететш жэне миды сергiтетiн эсерi бар. ¥йкысыздык, жYЙке кажуы, жэне ауырсынуды жецiлдетуде тиiмдi. ^олданганда кещл кYЙдi жаксартуга жэне уйкыныц сапасын арттыруга кемектеседi.
^арсы туру (антибактериалды, антивирустык) Сэлбен эфир майындагы терпеноидтар мен флавоноидтар бактериялар мен вирустарга карсы ^шп эсер етедi. Инфекциялардыц алдын алу, суык тию, тумау мен жетел сиякты аурулар кезшде колданылады.
Тыныс алу жолдарын жаксарту Эфир майыныц курамындагы 1,8-цинеол мен пинен тыныс алу жолдарын ашып, кабынуды азайтады. Бронхит, астма жэне баска тыныс алу ауруларында колданылады. ^акырьщ тYсiру жэне тыныс алу жYЙесiн жаксартуга кемектеседi.
^ан айналымын жаксарту Сэлбенде флавоноидтар мен терпеноидтар кан тамырларын ныгайтып, кан айналымын жаксартады. ЖYрек-кан тамырлары ауруларын алдын алу жэне кан кысымын реттеу Yшiн пайдалы.
ДэрШк сэлбеннщ (Salvia officinalis L.) халыцтыц медицинада цолданылуы
Дэршк сэлбен - кене заманнан берi халыктык медицинада тYрлi ауруларды емдеу Yшiн кещнен колданылып келе жаткан шеп. Оныц емдiк касиеттерi антибактериалды, кабынуга карсы, антисептикалык, тыныштандыратын жэне асказан-iшек жYЙесiн жаксартатын эсерлерi бар. ^азiрri кезде сэлбеннщ ею тYрi кеп зерттелген. Олар, дэрiлiк сэлбен жэне мускатты сэлбен.
Дэрiлiк сэлбен жапырактары жогаргы тыныс жолдарыныц катарларында жэне стоматиттерде ауызды жэне тамакты шаю Yшiн тунбалар тYрiнде кецiнен колданылады [21].
Кесте 4 - Дэршж сэлбен (Salvia officinalis L.) жапырактарынан алынган,курамында
Препарат Цолданылуы Нег1зг1 компонент! Сурет1
Сэлбен жапырактарынан алынгагн эфир майы Терi инфекцияларына, кабынуга карсы, антисептикалык, тыныштандыргыш эсерi Yшiн колданылады. Сэлбен эфир майы É1
Сэлбен
жапырактарынан жасалган ауыз шайгыш
Ауыз куысыньщ гигиенасы, tíc аурулары мен аузындагы инфекцияларды емдеу Yшiн колданылады.
Сэлбен эфир майы, су, спирт немесе глицерин
Кептiрiлген сэлбен
жапырактарынан
шэй
Сэлбеннен жасалган шай ас корыту мен кан айналымыныц бузылуын, бронхиттi, жетелд^ астманы,
стенокардияда, ауыз бен тамактыц кабынуын, депрессияны, тершщ арты; терлеуiн, терi ауруларын жэне баска да кептеген ауруларды емдеуде колданылады [20].
Кеппршген сэлбен жапырактары
Сэлбен
жапырактарынан алынган соруга арналган таблеткалар
Ж^ткыншак ауруларын (фарингит, тонзиллит) емдеу Yшiн, ауыз куысын тазалау жэне жетелдi жещлдету Yшiн колданылады.
Экстракт жэне сэлбен майы
^орытынды: Дэрiлiк сэлбен еамдш адамныц денсаулыгына кец аукымды фармакологиялык эсер керсетедi. Оныц к¥рамындагы белсендi косылыстар тYрлi аурулардыц алдын алуга жэне емдеуге кемектеседi. Сэлбеннщ антисептикалык, кабынуга карсы, антиоксиданттык, тыныштандыратын, жYЙке жYЙесiне пайдалы эсерлерi оны кептеген денсаулык мэселелерiн шешуге арналган тиiмдi к^ралга айналдырады.
ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Константинов Ю. Шалфей от 100 болезней. - Litres, 2013.
2. Гребенникова О.А., Палий А.Е., Логвиненко Л.А. « Биологически активные вещества шалфея лекарственной» Национальный научный центр НААН Украины пгт Никита Ялта Украина, 2013. - 1-8 с.
3. Плантариум: открытый онлайн атлас-определитель растений и лишайников России и сопредельных стран. 2007-2020. [Электронный ресурс]. // URL: https://www.plantarium.ru/ (дата обращения - 07.11.2024).
4. Омариева Л.В., and Юнусова Ф.М.. "ЭКСТРАКЦИЯ ЭФИРНОГО МАСЛА ШАЛФЕЯ И ЕГО ФИТОХИМИЧЕСКИИ АНАЛИЗ" Вестник Дагестанского государственного университета. Серия 1: Естественные науки, no. 1, 2014, pp. 184-188.
5. Омариева Л.В., and Юнусова Ф.М.. "ЭКСТРАКЦИЯ ЭФИРНОГО МАСЛА ШАЛФЕЯ И ЕГО ФИТОХИМИЧЕСКИИ АНАЛИЗ" Вестник Дагестанского государственного университета. Серия 1: Естественные науки, no. 1, 2014, pp. 184-188.
6. Грудзинская Л.М., Аннотированный список лекарственных растений Казахстана // Вестник КазНу, -Алматы, 2014. -№3 (68).
7. The Flavonoids / Ed. by J.B. Harborne, T.J. Mabry, H. МаЬгу. - London: Chapman and Hall, 2000. - 1204
8. C. Ragasa, M. Apuada, and J. Rideout, "Terpenoids from Taraxacum officinale," National Research Council of the Philippines Research Journal, vol. 10, no. 1, pp. 17-26, 2009.
9. Кабланова Д.А., Ферулы (F rula) Казахстана и их нородно хозяйственное // Вестник науки и образования, - Тараз, 2020. -№20 (98). -С. 18 26.
10. Омариева Л.В., and Юнусова Ф.М.. "ЭКСТРАКЦИЯ ЭФИРНОГО МАСЛА ШАЛФЕЯ И ЕГО ФИТОХИМИЧЕСКИИ АНАЛИЗ" Вестник Дагестанского государственного университета. Серия 1: Естественные науки, no. 1, 2014, pp. 184-188.
11. Пепанян А.А. Использование антиоксидантов в косметологии // Вестник медицинского института им. Меграбяна. Ереван, 2007. С. 34-39.
12. Hanaski Y., Ogawa S., Fukui S. The correlation between oxygen scavenging and antioxidative effects of flavonoids //Free radic. Biol Med. 1994. Vol. 8. Pp. 77-97.
13. Боташева В.С., Трегубова И.А., Косолапов В.А.,Спасов А.А. «Антиоксиданты: современное состояние и перспективы» Научный журнал Санкт-Петербург, 2018. - 73-94 с.
14. Рябинина Е.И., Зотова Е.Е., Ветрова Е.Н., Пономарева Н.И. Cравнение химико-аналитических методов определения танидов и антиоксидантной активности растительного сырья // Аналитика и контроль. - 2011. - Т. 15, № 2. - С. 202 - 208.
15. Рябинина Е.И., Зотова Е.Е., Пономарева Н.И., Рябинин С.В. Сравнительное исследование мелиссы лекарственной и шалфея лекарственного на содержание полифенолов // Вестник ВГУ. - 2009. - № 2 - С. 49-53
16. . Boszormenyi A., Hethelyi Е., Farkas A., Horvath G., Papp N., Lemberkovics E., Szoke E. Chemical and genetic relationships among sage (Salvia officinalis L.) cultivars and judean sage (Salvia judaica Boiss.) // J. Agric. Food Chem. - 2009. - Vol. 57, № 11. - Р. 4663 - 4667
17. . Poracova J., Taylorova B., Salamon I. Essential oil from Salvia officinalis L. and its effect on microbial parameters of piglets in a model experiment // Herba Polonika. - 2009. - Vol. 55, № 4. - P. 78 - 85.
18. Robya M.H.H., Sarhana M.A., Selima K.A.-H., Khalel K.I. Evaluation of antioxidant activity, total phenols and phenolic compounds in thyme (Thymus vulgaris L.), sage (Salvia officinalis L.), and marjoram (Origanum majorana L.) extracts // Industrial Crops and Products - 2013. -Vol. 43. - Р. 827 - 831.
19. Then M., Szollosy R., Vasarhelyi-Peredi K., Szentmihalyi K. Polyphenol-, mineral element content and total antioxidant power of sage (Salvia officinalis L.) extracts // Acta Hort. - 2004. -Vol. 629. - Р. 123 - 129.
20. Шпаковский И. В., Акшевская Е. В., Бусько Е. Г. Вторичные метаболиты эфиромасличных растений: на примере шалфея лекарственного (Salvia officinalis L.). - 2022.
21. Аминова М. Антибактериальные и противовоспалительные свойства лекарственного растения Шалфей // Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» N° 10 - ноябрь(27)2018г
