Information about author:
Komilova Komila Navruzovna - graduate student of the Institute of Economics and Demography of the National Academy of Sciences of Tajikistan. Address: 734025, Republic of Tajikistan, sh. Dushanbe, h. Aini 44. Tel.: (+992 37) 236-64-72; Mob.: (+992) 98-503-33-33, e-mail: [email protected]_
УДК: 338.486
ЗАМИНАХ.ОИ ТАШАККУЛИ САЙЁУИИ ТИ^ОРАТЙ ДАР ЧУМХУРИИ ТОЦИКИСТОН
Шарипова Фарангис Нурулоевна
Аннотатсия. Имруз сайёуй уамчун яке аз соуауои афзалиятноки ицтисодиёти миллй муайян гардидааст. Бинобар ин, ба рушди он дар мамлакат ауамияти циддй дода мешавад. Бо вуцуди ин масъалауои методологии он, аз цумла масъалауои ташаккул ва рушди сайёуии тщоратй уамчун самти мууими фаъолияти сайёуй уануз баусталаб мебошанд.
Дар мацола заминауои ташаккули сайёуии тщоратй тауциц шуда, хусусиятуои он барои Цумуурии Тоцикистон муайян карда шудаанд. Ба таулили мафуумуои асосии бо ташаккули сайёуии тщоратй алоцаманд диццати мууим дода шудааст. Самтуои асосии фаъолият дар доираи сайёуии тщоратй цудо карда шудаанд.
Калидвожщо: сайёуии тщоратй, бизнес-сайёуй, Роуи бузурги абрешим, сафаруои хизматй, сафаруои корй, ширкатуои сайёуй, инфрасохтори сайёуй.
Барои ицтибос: Шарипова, Ф. Н. Заминауои ташаккули сайёуии тщоратй дар Цумуурии Тоцикистон / Ф. Н. Шарипова //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 2 (41). -С. 155-161
ПРЕДПОСЫЛКИ ФОРМИРОВАНИЯ КОММЕРЧЕСКОГО ТУРИЗМА В РЕСПУБЛИКЕ ТАДЖИКИСТАН
Шарипова Фарангис Нурулоевна
Аннотация. Сегодня туризм определен как одно из приоритетных направлений национальной экономики. Поэтому его развитию в стране придается серьезное значение. Однако ее методологические вопросы, в том числе вопросы становления и развития коммерческого туризма как важного направления туристской деятельности, до сих пор остаются дискуссионными.
В статье рассматриваются предпосылки формирования коммерческого туризма и определяются его характеристики для Республики Таджикистан. Важное внимание уделено анализу основных понятий, связанных с формированием коммерческого туризма. Выделены основные направления деятельности в рамках коммерческого туризма.
Ключевые слова: коммерческий туризм, бизнес-туризм, Великий Шелковый путь, служебные поездки, деловые поездки, туристические компании, туристическая инфраструктура.
PREREQUISITES FOR THE FORMATION OF COMMERCIAL TOURISM IN THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN
Sharipova Farangis Nuruloevna
Annotation. Today tourism is identified as one of the priority areas of the national economy. Therefore, its development in the country is given serious importance. However, its methodological issues, including the formation and development of commercial tourism as an important area of tourism activity, still remain controversial.
The article discusses current issues of tourism development and its infrastructure based on attracting investments. The potential for tourism development in the country was assessed, and the issues of creating
conditions for investment in the tourism industry and creating a favorable investment environment for its development were explored.
Key words: commercial tourism, business tourism, the Great Silk Road, official trips, business trips, travel companies, tourism infrastructure.
Гузориши масъала. Имруз сайёдй дамчун яке аз содадои афзалиятноки иктисодиёти миллй муайян гардидааст. Бинобар ин, ба рушди он дар мамлакат адамияти чиддй дода мешавад. Бо вучуди ин масъаладои методологии он, аз чумла масъаладои ташаккул ва рушди сайёдии тичоратй дамчун самти мудими фаъолияти сайёдй дануз бадсталаб мебошанд.
Тадлили тадкикотдои охир ва нашриёт. Тадкикотдо ба масъаладои заминадои ташаккули сайёдии тичоратй дар Ч,умхурии Точикистон: Каримов Б.Х,., Зодидчон А. ва дигарон.
Максади макола - ин омузиши заминадои ташаккули сайёдии тичоратй дар Ч,умдурии Точикистон
Мудтавои асосии мавод. Сайёдй дамчун бахши афзалиятноки иктисодиёти миллй бисёрчанба аст, зеро он бо бештари дигар содадои фаъолияти иктисодию ичтимой, аз чумла наклиёт ва медмоннавозй, фарданг ва варзиш, солимгардонй ва тиб, маориф ва илм дамбаста аст. Содаи сайёдй доимо рушд карда, намуддо ва шаклдои нави истиродат ва сайёдатро ба мизочон пешкаш мекунад. Бо густариши раванддои чадонишавии иктисодиёт робитадои тичоратй, илмй, тадсилотй ва фардангй дар байни кишвардои гуногун вусъат ёфтанд, ки ин боиси афзоиши яке аз самтдои нисбатан нав ва даромадноки содаи сайёдй - сайёдии тичоратй гардидааст.
Сайёдии тичоратй дамчун падидаи иктисодй таърихи тулонй дошта, дар асрдои УП-Х ривочу равна« ёфтаааст. Он замон точирон аз кишвардои Осиёи Марказй ва Шарки Наздик тавассути киштидо бо роддои бадрй ва корвондо - бо роддои хушкй ба кишвардои Аврупо, Х,инд, Чин ва Шарки Дур сафар мекарданд. Мадз дар дамин давра аввалин пешгузаштагони иншооти сайёдии муосир -мехмонхонадо, корвонсаройдо, майхонадо ба вучуд омаданд, ки дар ондо ба сайёдон истиродат, хурок ва чойи хоб пешкаш карда мешуд.
Дар байни точирон одамони босавод бисьёр буданд. Точире, ки ба муваффакият умед мебаст, бояд савод медошт, дисоб ва забондои хоричиро медонист, аз конундо ва урфу одати кишвардои ташрифоварии худ огадй медошт. Х,амин тарик, точирон аввалин табакае буданд, ки робитадои иктисодии байналмилалиро бунёд намуда, молдои кишвари худро ба молдои хоричиён иваз мекарданд ва ба ин васила сиёсат ва иктисодиёти чадониро рушд додаанд.
Асардои таърихй гуводй медиданд, ки сарзамини точикон аз замондои кадим дар масири тичоратии Роди бузурги абрешим, ки кишвардои Шарк ва Fарбро бо дам пайваст мекард, макоми хос дошт. Ин сарзаминро дар тичорати байналмилалй ва мубодилаи фардангй марказдои тамаддуни кадими ориёй-точикии Бохтар - Тахористон (Чагониён, Шумон, Адорун, Кубодиён, Вахш, Хутал, Рашт, Кумод, Дарвоз, Ванч, Рушон, Вахон), Сугд, Истаравшан ва Фаргона бо Диндустон ва Чин пайваст мекарданд. Тавассути Роди бузурги абрешим дар баробари мубодилаи молдо, инчунин мубодилаи тамаддундо, афкор, фарданг ва чадонгардй (сайёдй)-и одамон рушд кардааст.
Маком ва мартабаи ачдодони точикон -сугдиён дар масири Роди бузурги абрешим бартарй дошт. Ондо дар тамоми минтакадои наздик ба ин масир тичорат доштанд ва додугирифти аксари молдоро дар тадти назорати худ карор дода буданд. Катибадои чинй ва сугдии дар натичаи кофтуковдои дафриётй пайдогардида гуводй медиданд, ки точирони сугдй бо усулдои тичоратии хоси худ аз кишвардои Шарк ба кишвардои Fарб, аз Чднуб ба Шимол молдо мебурданд. Забони сугдй дар тамоми минтакадои Роди бузурги абрешим дамчун забони муошират ба дисоб мерафт. Тавре мудаккикон Р.А. Умаралиев ва В.Ш. Хетагурова менависанд, «Роди бузурги абрешим дорои иктидори назаррас барои рушди сайёдй ва мадсулоти сайёдй мебошад, ки ба мероси нодир ва фавкуллода бой, табиат ва анъанадои даддо халкият ва тамаддундои кад-кади масири абадй чойгирбуда асос ёфтааст» [1, с. 226].
Дар соли 138 то милод дипломат ва сарлашкари чинй Чжан Тсзян аввалин бор родро аз Чин ба суйи кишвардои Осиёи Марказй кушодааст. Ба нимаи асри 2 то милод Осиёи Марказй минтакае мегардад, ки ду кисми роддои тичоратии ба худ барандаро мепайваст: аз Fарб (кишвардои Бахри Миёназамин) ва аз Шарк (Чин, империяи Хан). Дамин тарик, Осиёи Марказй мавзеи асосй ва нисбатан дарози пайвандгари роддо дар низоми аввалини байникитъавии роддои корвонгузар аз Чин ба кишвардои Шарки Наздик ва Аврупо буд.
Роди бузурги абрешим масири корвонгузар аз дама дарозтарин (зиёда аз 7 дазор километр) дар замони пеш буд. Дар давоми 17 аср он накши асосиро дар рушди робитадои байни кишвардо ва минтака, ки тамаддундо ва низомдои ичтимой-иктисодии гуногунро ифода менамуданд, бозидаст. Раванди
рушди тичорати байналмилалй бо Рохи бузурги абрешим хамрадиф бо пахнгардии асосхои иктисоди бозорй, чун таксими чахонии мехнат, низоми хифзи хукукхои точирони берунй, низоми таъмини амни тичорат, рушди намудхои гуногуни андозхо, принсипхои карздихй ва дигархо буд, ки ба рушди умумии тамаддунхои чахонй таъсир расонидааст [2]. Асосхои мазкур хамчун заминаи ташаккули тичорати чахонй ва принсипхои низоми бозории истехсолот гардида, симои муосири иктисодиёти чахониро бунёд намудаанд. Рушди иктисодиёт умуман ба вуруди байнихамдигарии тамаддунхои Шарк (Осиё) ва Fарб (Аврупо) таъсир расонид, дар ин маврид дар давоми тамоми ин давра халкхои Осиёи Марказй чун рохбаладхои анъанахои маданй, акидахои динй, комёбихои илмй ва техникй дар хар ду чониби ин масир хизмат мекарданд. Тичорат тавассути Рохи бузурги абрешим бо додугирифти донишхо ва иттилоот, мубодилаи молхо ва технологияхои нав хамрадиф буд. Дар раванди рушди тичорат Fарб аз кишвархои Осиё ва Чин иттилооти нави технологй (масалан, оид ба истехсоли когаз, абрешим, чинй, борут)-ро ба худ гирифт, Чин бошад, аз Осиёи Марказй донишхои кишоварзй - парвариши лубиё, пиёз, бодиринг, сабзй, ангур, махсарро гирифт. Осиёи Марказй, ки дар чорсуи Рохи бузурги абрешим карор дошт, донишхои навро аз хар ду чониб - хам аз Чину Шарки Наздик ва хам аз Аврупо ба худ мегирифт.
Х,амин тарик, аввалин нишонахои сайёхии тичоратй дар асрхои кадим, дар кишвархои минтакахои Аврупо, Шарки Наздик, Шарки Дур, Осиёи Марказй, аз чумла сарзамини имрузаи Точикистон пайдо шудаанд. Вале он хамчун самти мустакили сайёхй аз солхои 1970-1980 инчониб баррасй мешавад. Дар ин маврид, бо далели суръати баланди рушди иктисодиёти чахонй ва бо шарофати афзоиши теъдоди сафархои тичоратй, самти мазкури сайёхй яке аз пешкадамтаринхо мебошад. Имруз ташкилотхои калонтарини чахонй барои сафархои тичоратии кормандони худ хамасола беш аз 1 миллион доллари ИМА харч мекунанд, «харочоти сафархои тичоратй ба шумори моддахои асосии харочот пас аз андозхо, таъминоти кормандон, технологияхои иттилоотй ва воситахои алока, ичора ва гайра мансуб мебошад, ки ин ба афзоиши босуръати соха мусоидат мекунад» [3, с. 39].
Аз сабаби он, ки ташаккул ва рушди сайёхии тичоратй бо тахкими робитахои иктисодии хоричй алокаманд аст, хамчун як самти мустакили сохаи сайёхии муосир чудо шудани он ба муваффакияти тичорати ташкилотхои сайёхй таъсири мусбат расонидааст. Вобаста ба ин, сайёхии тичоратй «хамчун падидаи иктисодии асри XX эътироф шудааст, зеро он
бо афзоиши босуръати худ ва таъсири назаррас ба рушди иктисодй фарк мекунад, ки мо онро то имруз мушохида карда метавонем» [4, с. 28].
Бо вучуди таърихи бисёрасра ва суръатхои рушди худ дар солхои охир, масъалахои зиёди назариявию методологй ва чанбахои амалии ташаккул ва рушди сайёхии тичоратй дар адабиёти илмй инъикоси муносиби худро наёфтааст. Дар адабиёти ватанй интишорот оид ба тахкики сайёхии тичоратй умуман мавчуд нест. Дамчунин маълумоти оморй ва тахкикоти амалии барои омузиш ва тасвири пурраи вазъи сайёхии тичоратй зарурй дар мамлакат кифоя нест.
Мафхуми «сайёхии тичоратй»-ро яке аз аввалинхо шуда мухаккики англис Р. Дэвидсон вобаста ба алокамандии он бо фаъолияти корй чунин тафсир кардааст: «сайёхии тичоратй ба сафархое марбут аст, ки бо максадхои сохибкорй анчом дода мешаванд» [5, с.12]. Баъдтар муаллиф мафхуми мазкурро аз хисоби мушаххасгардонии хадафи он аник ва васеътар карда, сайёхии тичоратиро бо тамоми сафархои хадафашон ичрои вазифахои касбй (хизматй) ва амалисозии манфиатхои тичоратй, ки метавонанд ба ичрои вазифахои стратегй ва фаврии корхона равона карда шаванд, хамбаста кардааст, аз чумла «ташаккули донишхои кормандон оид ба чй тавр самараноктар ичро кардани кор; хавасмандгардонии кормандон барои кори хуб» [6, с. 3]. Чунин тафсири мафхуми «сайёхии тичоратй» дар адабиёти илмии ба мухаккики ватанй дастрас ба таври васеъ ифода ёфтааст ва онро олимони соха А.В. Бабкин, А.И. Балабанов, И.Т. Балабанов, Л.А. Волкова, И.В. Зорин, В.А. Кварталнов, А.Т. Кириллов ва дигарон чонибдорй кардаанд.
Ба андешаи А.В. Бабкин «сайёхии тичоратй сафархоро бо максадхои хизматй ё касбй бидуни гирифтани даромад дар махалли будубоши муваккатй фаро мегирад» [7, с. 11]. И.Т. Балабанов ва А.И. Балабанов сайёхии тичоратиро хамчун «сафархои сохибкорон бо максадхои тичоратй» шарх дода, таъкид мекунанд, ки он намуди сердаромад ва рушдёбандаи сайёхй мебошад [8, с. 25]. Ба акидаи А.Т. Кириллов ва Л.А. Волкова сайёхии тичоратй гуфта, «сафархои марбут ба ичрои вазифахои касбй» дар назар дошта мешаванд [9, с. 22]. И.В. Зорин ва В.А. Кварталнов ин мафхумро нисбатан васеътар шарх медиханд, яъне хамчун «сафари хизматии муваккатй бо максадхои корй, аз чумла иштирок дар конференсияхо, конгрессхо ва гайра бидуни гирифтани даромад дар макони сафар» [10, с. 272].
О.А. Смирнова ба макон ва вакти будубош хангоми сафар таваччух мекунад ва сайёхии тичоратиро хамчун «мачмуи муносибатхо ва падидахо, ки хангоми харакат ва будубоши одамон дар вакти
корй ба миён меоянд ва ангезаи асосии ондо ташрифоварй ва иштирок дар дар гуна вохуридои корй, конгрессдо, конференсиядо, намоишгоддо, ярмаркадо ва чорабинидои давасмандгардонй дар макондои аз чойи мукаррарии зист ва кори ондо фарккунанда мебошад», шард медидад [11, с. 8].
Дар конуни Ч,умхурии Точикистон «Дар бораи сайёдй» сайёдии тичоратй дамчун «намуди саёдате, ки бо максади ба даст овардани манфиатдои содибкорй ва тичоратй амалй мегардад», шард дода шудааст [12]. Дамчунин, дар конуни мазкур мафхуми «сайёдии корй» низ шард дода шудааст, яъне сайёдие, ки «бо максаддои хизматй чидати иштирок дар чорабинидои муайян, такмили дониш, ташаккули робитадои дамкорй ва ичрои ухдадоридои дигари хизматй ба род монда мешавад» [12]. Тадлили ин ду мафхуми дар конун овардашуда ва мукоисаи мудтавои ондо бо таърифдои дар адабиёт овардашуда, ки мо ондоро пештар баррасй кардем, нишон медидад, ки дам дар конунгузорй ва дам дар адабиёти илмй байни ондо монандидо ва тафовут вучуд дорад. Дар ду намуди сайёдй - сайёдии тичоратй ва сайёдии корй бо сафардои кормандони корхонадо ва содибкорон алокаманд мебошанд. Дар доираи сафардои тичоратй гирифтани даромад дар назар аст, сафари корй бе гирифтани даромад анчом дода мешавад.
Ба андешаи мо, аломати нагирифтани даромад дар макони будубоши корманд дангоми сафари хизматй мадаки зарурии сайёдии корй нест. Зеро долатдои зиёде дастанд, ки фаъолияти касбии корманд дар доираи сафари хизматй ба корхона даромад меорад. Масалан, аудитори ташкилоти аудиторй барои гузаронидани санчиши аудитории фаъолияти мизоч ба дигар шадр ба сафари хизматй равон карда мешавад, ки подоши хизматрасонии он пешакй дар шартнома барои гузаронидани аудит мукаррар карда шудааст. Яъне, бо вучуди он ки санчиши аудиторй фаъолияти тичоратии ташкилоти аудиторй мебошад, аудитор онро дар доираи сафари хизматй (корй), ки корфармо (ташкилоти аудиторй) ташаббускори он мебошад, ичро мекунад. Долати дигар, - даъват шудан ва иштироки содибкор, муассис ё садоми корхона дар мачлиси шурои директорони корхонаи дигар, ки одатан чунин чорабинидо дар объектдои инфрасохтори сайёдй - медмонхонадо, осоишгоддо ва истиродатгоддо ташкил карда мешаванд. Дар ин маврид, дар оинномаи корхона метавонад тартиби пардохти подош ба аъзоёни шурои директорон барои иштирок дар чунин чорабинидо пешбинй шуда бошад. Дамчунин, агар дар доираи сафари корй анчом додани чорабинидои таблиготй ва маркетингй пешбинй шуда бошад, натичаи ондо ба даромади корхона таъсир мерасонад ва барои ин корманди ба сафари хизматй
равонашуда метавонад мукофот (аз чумла дар шакли пулй) гирад. Дамаи ин ба пайдо шудани мушкилот дар баррасии мафдумдои бо сайёдии тичоратй алокаманд ва истифодаи мафдуми нодурусти сайёдии корй дар адабиёти илмй ва амалияи фаъолияти сайёдй боис мешавад.
Ба андешаи мо, дар конунгузории Ч,умдурии Точикистон муайян гардидани мафдуми нодурусти «сайёдии корй» аз тарчумаи русии мафдуми «деловой туризм», ки дар навбати худ тарчумаи ноудусти мафдуми англисии «business travel» мебошад, маншаъ мегирад. Яъне, мафдуми «сайёдии корй», ки дар Конуни Ч,умдурии Точикистон «Дар бораи сайёдй» ва дигар санаддои меъёрии конунгузорй истифода мешавад, дар асл хусусиятдои «business travel»-ро ифода мекунад, на мафдумдои «working tourisme» ё «work traveb-ро, ки дар адабиёти англисизабони содаи сайёдй вучуд надоранд. Бинобар ин, истифодаи мафдуми «сайёдии корй» садед нест, бедтар аст, ки дар конунгузорй, амалияи фаъолияти сайёдй ва тадкикоти илмй вожадои «бизнес-сайёдй» («business travel») ё «сайёдии тичоратй» (commercial tourism) ба кор бурда шавад.
Бояд кайд кард, ки дар адабиёти илмии англисизабон мафдуми «бизнес-сайёдй» бештар дамчун сафари одамон бо максади бастани шартномадои тичоратй, анчом додани вохуридо ва конференсиядои бо баррасии масъаладои тичоратй алокаманд, инчунин ташриф овардани содибкорон ба шадрдо ё мамлакатдои дигар ва будубоши муваккатии ондо дар чойдои берун аз чойи кор ё истикомати доимй ба хотири сарпарастй (маблаггузорй)-и фаъолияти содибкории худ, тафсир карда шудааст. Сайёдии тичоратй дамчун сафари истиродатй ва фарогатй, ки бо хариди молдо ва кабули хизматрасонидо алокаманд аст, шард дода мешавад. Яъне дангоми саёдати тичоратй одамон (дамчун содибкор ё корманди корхонаи тичоратй) дам истиродат мекунанд ва дам ба хариди молдо ва хизматрасонидои бо фаъолияти тичоратй алокаманд (тавассути ташриф овардан ё иштирок дар намоишгоддо, ярмаркадо, биржадо) машгул мешаванд.
Дар адабиёти хоричй (асосан англисизабон ва русизабон) барои ифода намудани мафдуми сайёдии тичоратй ибораи «commercial tourism» (коммерческий туризм) ва барои ифода намудани мафдуми сайёдии корй ибораи «business tourism» (деловой туризм) истифода мешавад. Азбаски дар забони точикй вожадои англисй (русй)-и «commerce» («коммерция») ва «business» (бизнес) асосан бо як вожаи «тичорат» ифода карда мешаванд, дангоми истифода ва тафсири мафдумдои «сайёдии тичоратй» ва «сайёдии корй» низ номуайянй ва тазоддо ба миён меоянд. Вале, мо дар
тахкикоти худ вожаи «сайёхии тичоратй»-ро хамчун хаммаънои вожаи англисй (русй)-и «business tourism» («деловой туризм») истифода мебарем, на чун «commercial tourism» (коммерческий туризм). Бинобар ин, дар каринаи мазкур мо мафхуми «сайёхии тичоратй»-ро хамчун намуди сайёхй - сафари муташаккиле, ки аз чониби кормандони ширкатхо, корхонахо ё сохибкорон барои халли масъалахои тичоратй (сохибкорй) анчом дода мешавад, баррасй менамоем.
Аксар вакт кормандон ба сафархои хизматй (корй) барои омузиши касбхои зарурй дар доираи фаъолияти тичоратии корхона (корфармо), такмили ихтисос, барпо намудан ва баркарор кардани робита бо дигар ширкатхо, гуфтушунид ва бастани шартномахо бо шарикон, пайгирии фаъолияти филиалхо ва намояндагихо, иштирок дар конференсияхои илмию амалй, конгрессхо, симпозиумхо ва дигар чорабинихо (намоишгоххо, рунамохо, семинархо), гирифтани ичозатномахои махсус, васлкунй ва ба кор андохтани тачхизот фиристода мешаванд. Дар ин маврид сайёхии тичоратй сафархои хизматиро хам дар дохили кишвар ва хам берун аз он (ба хорича) дар бар мегирад. Харочоти сафархои хизматии кормандон (рохпулй, истикомат, маблагхои рузмарра) дар доираи сайёхии тичоратй новобаста аз хадафхои чунин сафархо (гуфтушунид ва бастани шартнома, такмили ихтисос дар дохил ё хоричи кишвар, рунамои лоиха, иштирок дар конференсияхои илмию амалй ва f.) аз хисоби корхона ё сохибкоре, ки ташаббускори сафари хизматй мебошад ва онро ташкил кардааст, маблаFгузорй мешаванд. Корманде, ки ба сафари хизматй равон карда мешавад, дар давоми ин сафар вазифа ва музди мехнати миёнаи худро дар чои кор нигох медорад. Агар дар доираи сафари хизматй мувофики барномаи сафар баргузор намудани хар гуна чорабинихои фароFатию истирохатй пешбинй шуда бошад, харочоти марбут ба чунин чорабинихоро низ корхона - ташкилкунандаи сафари хизматй ба ухда мегирад. Дар акси хол, маблаFи истирохат ва чорабинихои фароFатии инфиродиро худи корманд пардохт мекунад.
Бояд кайд кард, ки дар амалияи хоричии фаъолияти сайёхй чорабинихои мансуб ба сайёхии тичоратиро ширкатхои сайёхй ташкил мекунанд. Дар Ч,умхурии Точикистон бо вучуди зиёд будани чунин чорабинихо фаъолияти ширкатхои сайёхй дар самти ташкил ва гузаронидани онхо хануз рушд накардааст. Сафархои хизматии кормандони корхонахо бо максадхои ба сайёхии тичоратй хос аз чониби худи корхонахо - ташаббускорони онхо анчом дода мешаванд.
Барои ташаккули бозори сайёхии тичоратй дар Ч,умхурии Точикистон заминахои мусоид мавчуд мебошанд. Иншооти зиёди инфрасохтори сайёхй, ки холо дар мамлакат фаъолият мекунанд, аз чумла мехмонхонахо ва осоишгоххои муосир, метавонанд хамчун макони чалби сайёхони дохилй ва хоричй, ки максади онхо фароFат ба хотири тичорат ё мусоидат ба фаъолияти сохибкорй мебошад, истифода шаванд. Яке аз чунин иншоот - санаторияи Шохамбарй (Ч.СК «Осоишгохи Шохамбарй») мебошад, ки пас аз тачдиди техникии бо чалби сармоягузории хусусии дохилй анчомдодашуда дар он барои ташкил ва гузаронидани хамоишхои тичоратй, вохурихои сохибкорон ва намояндагони онхо, баргузор кардани хар гуна чорабинихои илмию фархангй шароити хуб фарохам оварда шудааст. Мавчуд будани чунин иншоот раFбати сайёхони дохилию хоричиро барои густариши фаъолияти сайёхии тичоратй зиёд мекунад. Тавре муаллифон Б.Х,. Каримов ва А. Зохидчон кайд мекунанд, «сохаи сайёхй дар киёс бо дигар сохахои сохибкорй дорои хусусиятхои фарккунанда мебошад. Аз як чониб, барои сармоягузор амсилаи тичоратии он метавонад ба амсилаи тичоратии сохахои дигар монанд бошад, яъне ба даст овардани даромад аз фаъолияти сохибкорй бо истифода аз иншооти тичоратй, масалан, аз муассисахои савдо, фароFат, солимгардонй. Аз чониби дигар, дар фаъолияти сайёхй омилхои сохавй хеле мухим мебошанд, сар карда аз чолибияти умумии маконе, ки иншооти хизматрасонй ба сайёхон дар он чойгир аст, то сатхи касбии дастаи кормандон ва стандартхои хизматрасонихо ба сайёхон» [13, с. 239]. Бинобар ин, барои рушди сайёхии тичоратй дар Чумхурии Точикистон хамкории ширкатхои сайёхй аз як чониб, бо рохбарияти мехмонхонахо, осоишгоххо, истирохатгоххо ва субъектхои дигари дар сохаи инфрасохтори сайёхй фаъолияткунанда, аз чониби дигар, - бо рохбарони корхонахо ва сохибкорони ватанию хоричй чихати рохандозй намудани чорабинихои тичоратй ва илмию фархангй, ташкили хамоишхои сохибкорон, намоишгоххо ва ярмаркахои молхо ва хизматрасонихо зарур аст.
Тахкики бозори сайёхии тичоратй, ки дар Чумхурии Точикистон хануз ташаккул наёфтааст, вале падидахои он баръало ба назар мерасанд, имкон дод, ки бахшхо (самтхо)-и асосии онро чудо намоем, ки минбаъд метавонанд ба сохаи хизматрасонихои ширкатхои сайёхй дохил карда шаванд ва ба ин васила бозори сайёхии тичоратй дар мамлакат ташаккул ёбад. Х,амин тарик, чунин самтхои фаъолиятро дар доираи сайёхии тичоратй метавон чудо кард:
- сафархои хизматй (корй)-и кормандони корхонахо ба хотири гузаронидани гуфтушунидхо, иштирок дар
дар гуна чамъомаддои кории берун аз макони чойгиршавии корхона доиршаванда, рунамодо, бастани шартномадо ва карордоддо;
- сафардои кормандон барои иштирок дар конференсиядо, конгрессдо, симпозиумдо, семинардо (дамчун баромадкунанда ё шунаванда-иштирокчй);
- сафардои кормандон барои иштирок дар намоишгоддо, биржадо, ярмаркадо (дамчун тадлилгар, тадкиккунандаи молдо ва хизматрасонидои корхонадои дигар, барои рунамои молдо ва хизматрасонидои корхонаи худ);
- сафардои давасмандкунанда, ки корхонадо барои кормандони худ ройгон бо максади сайёдй ё содибкорй ташкил мекунанд;
- сафардои давасмандкунанда барои иштирок дар даргуна чорабинидо ва руйдоддои фардангию фарогатй, маъракадои варзишй, консертдо, иддо;
- сафардо дар дайати намояндагидои расмй.
Дамин тарик, арзи дастй намудани сайёдии тичоратй дамчун намуди нави сайёдй дар фазои иктисодии Ч,умдурии Точикистон аз нигоди методологй ба кадри кофй дарк карда нашудааст ва инро натичадои тадкикоти анчомдодаи мо вобаста ба тадкики мафдумдои асосй, ки дар боло овардем тасдик мекунанд. Дамаи ин ба пайдо шудани ихтилофи назардо ва иштибоддои методологй боис шуда, раванди ташаккул ва рушди сайёдии тичоратиро дамчун самти мудими фаъолияти сайёдй халалдор мекунад, ки дар натича иктидори имконпазири рушди сайёдии тичоратй метавонад аз доираи истифода берун монад.
АДАБИЁТ:
1. Умаралиев Р.А., Хетагурова В.Ш. Великий Шёлковый путь как основа социально-экономической интеграции: современное видение / Р.А. Умаралиев, В.Ш. Хетагурова // Фундаментальные и прикладные исследования: проблемы и результаты. Труды международной научно-практической конференции. - М., 2014. - С. 225-229
2. Белогуров М. Великий Шёлковый Путь. Возрождение торговых коммуникаций древности. [Сарчашмаи электронй]. Низоми дастрасй: http://www.74rif.ru/vsp.html
3. Курач Е.В., Иваскив И.С. Особенности и специфика развития делового туризма в России и за рубежом / Е.В. Курач, И.С. Иваскив // Научный результат. Серия: Технология бизнеса и сервиса. - 2014. - Т. 1. - №2 (2). - С. 3845
4. Нюренбергер Л.Б., Рогалева Н.Л., Петренко Н.Е. Современный деловой туризм: структура, особенности, развитие / Л.Б. Нюренбергер, Н.Л. Рогалева, Н.Е. Петренко // Финансовые рынки и банки. - 2021. - № 8. - С. 2832
5. Davidson R. Business Travel / R. Davidson/ - London: Addison Wesley Longman, 1994. - P. 207
6. Davidson R., Cope B. Business Travel: Conferences, Incentive Travel, Exhibitions, Corporate Hospitality and Corporate Travel // R. Davidson. - Essex: FT Prentice Hall, 2003. - P. 290
7. Бабкин А.В. Специальные виды туризма: учебное пособие / А.В. Бабкин. - М.: Советский спорт, 2008. - 208 с.
8. Балабанов И.Т., Балабанов А.И. Экономика туризма: учебное пособие / И.Т. Балабанов, А.И. Балабанов. - М.: Финансы и статистика, 2001. - 176 с.
9. Кириллов А.Т. Маркетинг в туризме / А.Т. Кириллов, Л.А. Волкова. - СПб.: Издательство Санкт-Петербургского государственного университета, 1996. - 184 с.
10. Зорин И.В. Энциклопедия туризма / И.В. Зорин, В.А. Квартальнов. - М.: Финансы и статистика, 2015. - 368 с.
11. Смирнова О.А. Территориальная структура делового туризма в мире: автреф. дисс. на соиск. учен. степ. канд. геогр. наук: 25.00.24 / Смирнова Ольга Александровна. - Москва, 2066. - 186 с.
12. Крнуни Ч,умхурии Точикистон «Дар бораи сайёдй» [Сарчашмаи электронй] / Низоми дастрасй: URL: https://mmk.tj/content/ конуни-чумдурии-точикистон-дар-бораи-сайёдй
13. Каримов Б.Х,., Зодидчон А. Сармоягузорй дамчун омили пешбарандаи рушди сайёдй ва инфрасохтори он / Б.Х,. Каримов, А. Зодидчон // Паёми Донишгоди давлатии тичорати Точикистон. - 2023. - № 4 (49). - С. 236-243
Маълумот дар бораи муаллиф:
Шарипова Фарангис Нурулоевна - ассистети кафедраи ицтисодиёти цауони Донишгоуи байналмилалии сайёдй ва соуибкории Тоцикистон. Душанбе. Ч,умдурии Точикистон. Тел: (+992) 933350054. E-mail: [email protected]
Сведение об авторе:
Шарипова Фарангис Нурулоевна - ассистет кафедры мировой экономики, Международный университет туризма и предпринимательства Таджикистана. Душанбе. Республика Таджикистан. Тел: (+992) 933350054. Email: [email protected]
Information about the author:
Sharipova Farangis Nuruloevna - Assistant of the Department of World Economy, International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan. Dushanbe. Republic of Tajikistan. tel: (+992) 933350054. E-mail: [email protected]
УДК: 336.14
АРЗЁБИИ САМТХ.ОИ АСОСИИ ХАРОЧ.ОТИ БУЦЕТИ ДАВЛАТИИ ЧУМ^УРИИ ТОЦИКИСТОН
Исупов Сухайлй Исмоилович
Аннотатсия. Яке аз воситауои мууими давлат барои роуандозй намудани сиёсати ицтимоию ицтисодии мамлакат буцети давлатй мебошад. Давлат мауз тавассути анцом додани хароцоти буцет барои таъмини ицрои вазифауои ицтимоию ицтисодии худ имкон пайдо мекунад. Рушди ицтимоию ицтисодии мамлакат истифодаи маблащои буцети давлатиро уамчун воситаи муассири танзими давлатии муносибатуои ицтисодй ва ицтимой тацозо мекунад. Дар мацолаи мазкур шаклуо ва самтуои истифодабарии маблащои буцети давлатй тауциц шудаанд. Дар асоси таулили пуё ва сохтори хароцоти буцети давлатии Цумуурии Тоцикистон азруи бахшуои гуруубандии вазифавй самтуои асосии амалисозии хароцоти буцетй муайян карда шудаанд. Вазъи хароцоти ба рушди соуауои ицтимой ва истеусолй равонакардашудаи буцети давлатй арзёбй карда шудааст.
Калидвожщо: буцети давлатй, хароцоти буцети давлатй, вазифауои молиявии давлат, сиёсати буцетй, истеусолоти цамъиятй, маблащои буцетй, гуруубандии хароцоти буцет.
Барои ицтибос: Исупов С.И. Арзёбии самтуои асосии хароцоти буцети давлатии Цумуурии Тоцикистон / С.И. Исупов //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - № 2 (41). - С. 161-168.
ОЦЕНКА ОСНОВНЫХ НАПРАВЛЕНИЙ РАСХОДОВ ГОСУДАРСТВЕННОГО БЮДЖЕТА РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
Исупов Сухайли Исмоилович
Аннотация. Одним из важных инструментов государства для реализации социально-экономической политики страны является государственный бюджет. Государство способно обеспечить выполнение своих социальных и экономических задач именно за счет бюджетных расходов. Социально-экономическое развитие страны требует использования средств государственного бюджета как эффективного средства государственного регулирования экономических и социальных отношений. В данной статье исследуются формы и направления использования средств государственного бюджета. На основе анализа динамики и структуры расходов государственного бюджета Республики Таджикистан определены основные направления реализации бюджетных расходов по разделам функциональной классификации. Оценено состояние расходов государственного бюджета, направленных на развитие социальной и производственной отраслей.
Ключевые слова: государственный бюджет, расходы государственного бюджета, государственные финансовые задачи, бюджетная политика, общественное производство, бюджетные средства, классификация бюджетных расходов.
ASSESSMENT OF THE MAIN DIRECTIONS OF EXPENDITURES OF THE STATE BUDGET OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN
Isupov Suhaili Ismoilovich