CC BY
0УДК: 338.48
САМТ^ОИ МУОСИРИ ТУРИЗМИ ЭКОЛОГЙ ВА КОНСЕПСИЯ^ОИ АСОСИИ ОН Курбонова Н.Ч,.
Анотатсия. Яке аз бахш%ои босуръат рушдёбандаи бизнеси сайё%и туризми экологи ба шумор меравад ва на тан%о ба %ифзи манзара%ои табии ва захира%ои табии, балки омили мущми рушди щтимоию ицтисодии %удуд мусоидат мекунад. Гузариши %амвор аз истиро%ати гайримуташаккил ба туризми экологиро метавон аз ташаббус%ои му%иму муосир арзёби кард, ки ба %алли мушкилоти шадиди экологи нигаронида шудааст, инчунин яке аз тадбир%ои таъмини идоракунии оптималии табиат мебошад. Вобаста ба ин, масъалауоирушди сайё%ии экологи яке аз самт%ои афзалиятнок дар татбици консепсияирушди устувори сайё%и дар асри 21 а%амияти хоса пайдо мекунанд.
Калимахри калидй: Экология, сайё%и, манзара%ои табии, консепсияи рушди сайё%и,захира%ои табии,бизнеси сайё%и.
Барои ицтибос: Курбонова, Н. Ц. Самт%ои муосири туризми экологи ва консепсищои асосии он / Н. Ц. Курбонова // Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 3(42). - С. 341-350.
СОВРЕМЕННЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО ТУРИЗМА И ЕГО ОСНОВНЫЕ КОНЦЕПЦИИ
Курбанова Н.Дж.
Анотация. Одним из наиболее динамично развивающихся сегментов туристского бизнеса и способствующего не только сохранению природных ландшафтов и ресурсов, но и важным фактором социально-экономического развития территории является экологический туризм. Плавный переход от неорганизованного отдыха на природе к экологическому туризму можно рассматривать в ряду значительных современных начинаний, направленных на решение острейших экологических проблем как одно из мероприятий, обеспечивающих оптимальное природопользование. В связи с этим становится актуальным вопросы развития экологического туризма как одного из наиболее приоритетных направлений при реализации концепции устойчивого развития туризма в 21 веке. Ключевые слова: Экологический туризм, природные ландшафты, консепции развития туризма,природныересурсы,туристический бизнес.
MODERN TRENDS OF ECOLOGICAL TOURISM AND ITS MAIN CONCEPTS
Kurbanova N.J.
Annotation. One of the most dynamically developing segments of the tourism business and contributing not only to the conservation of natural landscapes and resources, but also an important factor in the socio-economic development of the territory is ecological tourism. A smooth transition from unorganized outdoor recreation to ecological tourism can be considered among the significant modern initiatives aimed at solving the most acute environmental problems as one of the measures that ensure optimal nature management. In this regard, the issues of developing ecological tourism as one of the most priority areas in the implementation of the concept of sustainable tourism development in the 21st century become relevant.
Keywords: Ecological tourism, natural landscapes, tourism development concepts, natural resources, tourism business.
Гузориши масъала. ^исми чудонашавандаи тичорати бузург имруз туризми байналмилалй мебошад. Х,ар сол кариб 700 миллион нафар одамон ба хорича сафар мекунанд. Гайр аз ин, кариб 2,3 миллиард нафар одамон таътили худро дар мамлакати худ мегузаронанд. Тибки хисобхои СЧ,Т, даромади ин соха дар як сол беш аз 1,5 триллион долларро ташкил медихад. Дар баробари ин, одамон дар бораи окибатхои экологии сафар бештар фикр мекунанд.
Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Оид ба кори мазкур як катор олимони хоричй Ч,.Криппендорф, П.Хасслахер, К.Х. Рочлитс, Д.Крамер, Т.К. Сергеева, Бочкарева Т.В., Таксанов А, Дроздов А. В. ва олимони ватанй аз кабили Карамхудоев Х.Е., Х.А. Аброров, Р.Д. Диловаров, Х.М.Мухаббатов ва дигарон тадкикоти илмй анчом додаанд.
Максади макола-ин муаяйян намудани самтхо ва консепсияхои сайёхиву экологй мебошад. Инчунин ташкил ва гузаронидани чорабинихо оид ба мавзехои тамошобобро дар назар дорад.
Мухтавои асосии мавод. ^исми чудонашавандаи тичорати бузург имруз туризми байналмилалй мебошад. Х,ар сол кариб 700 миллион нафар одамон ба хорича сафар мекунанд. Гайр аз ин, кариб 2,3 миллиард нафар одамон таътили худро дар
мамлакати худ мегузаронанд. Тибки хисобхои СЧ,Т даромади ин сох,а дар як сол беш аз 1,5 триллион долларро ташкил медихдд. Дар баробари ин, одамон дар бораи окибатхои экологии сафар бештар фикр мекунанд. Бесабаб нест, ки Созмони Милали Муттахид соли 2002-ро Соли рушди экотуризм эълон кардааст. Аммо истилохи «туризми экологй» чй маъно дорад?
Пеш аз огози тахлили мафхуми туризми экологй бояд ба масъалахои марбут ба тахия ва татбики консепсияи рушди устувор таваччух зохир карда шавад. Накши туризми аз чихати экологй устувор дар партави васеъ чорй намудани консепсияи байналмилалии рушди устувор бештар мухим мегардад. Консепсияи гузариши чомеа ба рушди устувор хануз соли 1992 дар Рио-де-Жанейро дар конфронси СММ оид ба мухити зист ва рушд кабул шуда буд. Дар асоси таърифхои баррасишудаи туризми экологй ба хулосае омадан мумкин аст, ки дар экотуризм истифодаи бошууронаи мухити зист ва принсипхои рушди устувор афзалият доранд. Мафхуми рушди устувор, тибки СУС чунин аст: «Рушди устувори сайёхй бояд талаботи сайёхон ва кишвархои мизбони онхоро конеъ гардонад, бо нигохдорй ва афзун намудани имкониятхои оянда, ки идоракунии захирахоро дарбар мегирад, ки дар он иктисодию ичтимой ва
эстетикй эхтиёчотро конеъ кардан мумкин аст, дар холе ки якпорчагии фархангй, равандхои мухими экологй, гуногунии биологй ва системахои таъмини хаёт хифз ва нигох дошта мешаванд". Тибки таърифи СЧ,Т ва Шурои чахонии саёхат ва сайёхй (WTTC), «туризми устувор ба талаботи хам сайёхоне, ки ба марказхои туристй ташриф меоранд ва хам ахолии охиринро конеъ мекунад; гайр аз ин, он таъмин ва бехтарнамоии пешомадхои тараккиёти ояндаро дарбар мегирад. Захирахо тавре истифода мешаванд, ки талаботи иктисодй, ичтимой ва эстетикиро конеъ карда, дар баробари нигох доштани фархангй беназир, хусусиятхои мухими экологй, гуногунии биологй ва системахои хаётан мухимро дар назар дорад» [1].
Илова бар ин, дар Форуми байналмилалии «Мухити зист ва рушд» кайд гашт, ки «туризми устувор бояд ба меъёрхои мутобикати ичтимой, фархангй, экологй ва иктисодй чавобгу бошад. Туризми устувор туризмест, ки дар ояндаи дароз, яъне дар пешгуии наслхои хозира ва оянда метавонад ба хусусиятхои мушаххаси этникй ва фархангй мутобик шавад, ба талаботи адолати ичтимой мувофикат кунад, аз чихати экологй мувофик бошад ва инчунин дар шароити зист ба максад мувофик ва аз нуктаи назари иктисодй фоидаовар бошад.
Соли 2002 дар Квебек Саммити умумичахонии экотуризм дар доираи Соли байналмилалии экотуризм баргузор гардид. Дар он беш аз хазор намоянда аз 132 кишвари чахон, ки намояндагони бахшхои давлатй, хусусй ва Fайридавлатй буданд, ширкат доштанд. Иштирокчиёни хамоиш эътироф мекунанд, ки экотуризм бо назардошти таъсири он ба мухити иктисодй, ичтимой ва табий бар асоси принсипхои сайёхии устувор сохта мешавад. Экотуризм инчунин принсипхои мушаххаси зеринро
дар бар мегирад, ки онро аз консепсияи васеи туризми устувор фарк мекунанд:
> мусоидат ба хифзи мероси табий ва фархангй;
> чалби чамоатхои махаллй дар банакшагирй, рушд ва татбики чорабинихои экологй, ки ба баланд бардоштани некуахволии онхо мусоидат мекунанд;
^ ба сайёхон фахмонидани ахамияти мероси табий ва фархангии марказхои сайёхии боздидшуда;
>таваччух ба сайёхони инфиродй ва гуруххои муташаккили туристии андозаи
хурд [2].
Вакте ки одамон дар бораи саёхати табиат харф мезананд, аксар вакт истилохи «экотуризм» истифода мешавад. Дар хамин хол, экотуризм, аз як тараф, дар бозори сайёхй бо суръати баланди афзоиш ва аз тарафи дигар, мафхумеест, ки мавкеъаш аз мафхуми мутобикат (маънои таъсири мусбати инсон ба табиат) васеътар аст [3]. Экотуризм як чузъи чудонашавандаи туризми табиат аст, ки аз андозаи бозор калонтар аст ва на консепсия, балки як намуди мушаххаси сайёхй буда, таъсири он метавонад хеле гуногун бошад (аз манфии ба бетараф ва мусбат). Зимнан, мафхуми «экотуризм» дар фаъолияти муосири минтакахои мухофизатшаванда ва боFхои табий васеъ истифода мешавад. Афзоиши босуръати ин намуди саёхат дар чахон дар дахсолахои охир на танхо ба бад шудани мухити зист, балки ба афзоиши "коркарди" минтакахои фароFатй - осоишгоххои кухй, сохилхои гарми бахр ва истифодаи даштхо ва чангалзорхо барои эхтиёчоти дехотро дар назар дорад [4].
Гуногунии истилохот ба фарогирии мундарича ва гуногуншаклии шаклхои мушаххаси фаъолият дар ин сохаи нави саноати сайёхй мувофикат мекунад. Таърифхои зиёди экотуризм мавчуданд, ки хар кадоми онхо чанбахои муайяни
мухимро ошкор мекунанд. Дар мачмуъ, ин таърифхо хам гуногунрангй ва хам тахаввулоти гояхоро дар бораи хадафхо ва вазифахои саноати нави сайёхй комилан тавсиф мекунанд.
Биёед чахор таърифро аз мачмуаи зер чудо кунем, ки машхуртарин ва васеъ дар адабиёти олмонй мавриди баррасй карор доранд. Ин таърифхо дар давоми ду дахсолаи охир, пеш аз хама дар кишвархои кухистони кухй, ки окибатхои манфии туризми оммавии босуръат инкишофёфтаро аз сар гузаронидаанд, тахия шудаанд. Онхо дар китоби Ingo Mose (1988) пайваста ва муфассал тахлил карда шудаанд, ки аз он дар поён оварда шудааст.
Тибки таърифи Ч,.Криппендорф ,хадафи асосии сиёсати нави сайёхй, ки аслан аз чониби ин муаллиф туризми ором номида шудааст, «таъмини фарогати чисмонй ва маънавй барои харчи бештари одамон мустакиман мебошад. Робита бо манзара, инчунин дар шаклхои ахолинишин, ки ба манзара ва талаботи истирохаткунандагон мувофиканд, бо назардошти манфиатхои дарозмуддати сокинони махаллй» [5].
Дар таърифи пешниходкардаи П.Хасслахер чор чузъи «стратегй» ном бурда мешавад, ки мавчудият ва таъсири мутакобилаи онхо туризми нармро тавсиф мекунад. Ин чузъхо «туризми гайритехникй, рушди мустакили минтакавй, масъулияти ичтимой ва фархангй» мебошанд.
Мафхуми аз чихати сохт ба хам монанд, вале аз чихати мазмун гуногунро К.Х. Рочлитс пешниход намудааст. Ба андешаи ин муаллиф, туризми мулоим
низомест, ки аз чахор унсури мутакобила низ иборат аст: фарогати оптималии мехмонон, манзараи "бетаъсир", яъне онест, ки мехмонон бо он тамоси мустаким мекунанд, мухити солимии ичтимоию фархангии махаллй ва фоида аз фаъолияти туристй. Худи таъриф ба таври зайл ифода ёфтааст:
«Туризми нарм туризми микдоран муътадил аст, ки тавассути хамгироии дур барои сокинони махаллй фоидаи иктисодй ба вучуд оварда, байни мехмонон ва сокинони махаллй хамдигарфахмиро таъмин намуда, инчунин ба манзара ва мухити ичтимоию фархангии махаллй зарар намерасонад» [6]. Шархи мухими муаллиф ба ин таъриф нишонаи хусусияти таъсири мутакобилаи унсурхои системаи «туризми нарм» мебошад, ки он ба андозаи зиёд тавассути равона кардани як кисми фоида барои бартараф кардан, то андозае ногузир таъмин карда мешавад. вайрон кардани манзараи табиат.
Ба таърифу мафхумхои дар боло зикршуда дар бораи туризми нарм иловаи назаррасро Д.Крамер кардааст. Ба андешаи у, гуманизатсияи сайёхй, ислохот ва табдил додани туризми сахт ба туризми нарм самараноктар аст, на дар сатхи инфиродй, яъне на тавассути тагйир додани рафтори инфиродии сайёхон ё сиёсатмадорон ва рахбарони мушаххаси тичорати сайёхй, балки тавассути таъсири максадноки ташкилотхои чамъиятй ба сиёсати ширкатхои сайёхии калон.
Дар асоси таърифхои дар боло овардашуда хусусиятхои туризми «нарм» ва «сахт»-ро мукоиса кардан мумкин аст (Ч,адвали 1).
Ч,адвали 1.-Мукоисаи хусусиятхои туризми «сахт» ва «нарм»
Сахт Нарм
Хусияти оммавй дошта Сафархои инфирондй ва оилавй,сафархо бо дустон
Сафархои кутохмуддат Сафархои дарозмуддат
Воситахои зухаракаткунанда Воситахои харакати охиста ва бо
(наклиёт ё дигар воситахо) суръати миёна дошта
Барномахои пешакй мувофикашуда ^арорхои стихиявй
Х,авасмандгардонй аз берун Мативатсияи дохила
Воридоти тарзи хаёт Тарзи зиндагй мувофики фарханги давлати ташрифоварда
Ч,ойх,ои тамошобоб Таассурот
Барохатй ва пассивй Фаъолноки ва гуногунрангй
Туризми сахт Туризми нарм
Тайёрии пешакии интелектуалй ба Мамлакате,ки максади сафар доред
сафар на онкадар баланд аст пешаки бояд омухта шавад
Сайёх ба давлате меояд,ки забони он Забони давлатеро,ки сафар доред
давлатро намедонад ва кушишам аккалан камехам бошад омузед
наменамояд
Сайёх ба кишваре меояд,ки хисси Сайёхон маданияти навро кашф
мизбонеро дорад,ки ба у хизмат мерасонад мекунанд
Харидхои утилитарй (харид,шопинг) Харидхо барои дустон тухфахои
ё стандартхо хотиравй мебошанд
Пас аз сафар танхо сувенирхои Пас аз сафар донишу хиссиёт ва
стандартй боки мемонанд хотирахои нав боки мемонад
Сайёх аткриткахои дорои Сайёх худаш манзарахоро мекашад ё
манзарахоро мехарад расм мегирад
Кунчкобй Фаъолият
Овози баланд Калиди ором
Экотуризм: тахлили тачрибаи мавчудаи байналмилали.
Бо чахор таърифи туристии нарм ба забони олмонй дар боло тавсифшуда ва таърифи нави истилохотии ин самт дар туризм, ки дар солхои охир дар кишвархои олмонизабон пахн ва эътироф шудааст, "Umwelt und sozialvertraeglicher Tourismus", ки метавонад Аз олмонй хамчун "туризми аз чи^ати экологй ва ичтимой масъул" тарчума шудаанд, аз бисёр чихат таърифхои экотуризм, ки дар адабиёти инглисизабон мавчуданд, ба хам монанданд.
Факат мухтасари мукоисавии онхо ва истифодаи васеъи лугатхои марбут ба мафхумхои устувории экологиро метавон кайд кард. Хусусияти дигари назарраси онхо ин хохиши пайвастани экотуризм асосан бо манзарахои табий, вайроннашуда ё каме
вайроншуда ва мухофизатшаванда мебошад.
Дар баробари ин, баъзе аз ин таърифхо инчунин хосиятхои экотуризмро, ба монанди гамхорй дар бораи некуахволии ичтимой, фархангй ва иктисодии ахолии махаллй нишон медиханд.
Барои муайян кардани сектори экологии туризм ду равиши асосй вучуд дорад:
1.Экотуризмро туризме меноманд, ки объекти асосии он олами хайвонот мебошад. Дар баробари ин, аксари муаллифон душвории кашидани хатти байни табиат ва фарханги анъанавиро кайд намуда, дар баробари табиат охиринро ба объектхои экотуризм дохил мекунанд. Аммо дар ин
х^лат хам иктидopи мaфxyми «экoтypизм» nyppa тaмoм нaшyдaacт. Тypизм ба тaвpм васеъ бapoи иcтиpoxaти беpyнй дap минтaкaxoе, ки аз чoниби oдaм тaFЙиp дoдa шyдaacт, иcтифoдa мешавад. Ин мaхcycaн бapoи Иёлoти Мyттaxидa ва кишвapxoи Aвpyпoи Fapбй (мoделxoи Aвpyпoи Fapбй ва aмpикoии экoтypизм) хoc аст, ки дap oнxo лaндшaфтxoи мaxaллй амалан вучуд нaдopaнд ва ниёзи баланди иpтибoт 6o табиат аз ^ниби axoлии минтaкaxoи дopoм табиати дyюмдapaчa кoнеъ кapдa мешавад. . Чунин caйёxй aкcap вакт xaмчyн экoлoгй тасниф кapдa мешавад ва axaмияти oн бapoм xифз ва бapкapopcoзии мyxити зист, aнъaнaxoи мapдyмй ва кaбyдизopкyним pyшди иктиcoдй дap баъзе минтaкaxo axaмияти xaлкyнaндa пaйдo мекунад. Миcoли aгpoтypизм (бoздид аз xo4araxo ва деxoт 6o максади эxcoc кapдaни фaзoм зиндагии деxoт) мебoшaд.
2. Пешниxoд мекунанд, ки тypизми экoлoгй xaмчyн намунаи (навъи) тypизми ycтyвop бappacй кapдa шавад. Чунин paвишpo бештap acocнoк дoниcтaн мумкин аст, зеpo ин навъи тypизм ба пpинcипxoм acocии шнсепсияи pyшди ycтyвop acoc ёфта, дap амал бoмyвaффaкият татби; кapдa мешавад, аз кабили: идopaкyнии табиат, ки ба таназзули зaхиpaxo oвapдa нaмеpacoнaд, зеpo як кисми фoидaxo аз инкишoфи oн бapoи бapкapop намудан ва хифзи oхиpин иcтифoдa мешавад. Бo ин paвиш oбъектxoм caйёxй метaвoнaнд xaм пaйдoиши табий ва xaм сунъй бoшaнд.
Бo вучуди ин, capфи нaзap аз шyмopaи зиёди кopxoи илмй-тaдкикoтй ва таълимй, то xoл тaъpифи ягoнaи умумии мaфxyми «тypизми этшгй» вучуд нaдopaд. Дap айни зaмoн кopшинocoни ватанй аз чумла Кapaмхyдoев Халим Елчибешвич, X.A. Aбpopoвa, Р.Д. Дилoвapoвa, П.Д. Ч,aбapoвa, Ч,.Н. Ёpoвa, ^oдиpoвa М.И., ^ypбoншo Э. У.И.Мypтaзoевa,
Х.М.Мyхaббaтoв, Н.B.Пивoвapoвa,
М.С.Сoбиpoвa мyшкилиxoи тypизм ва фа^лияти pекpеaтcиoнй дида шудааст дap дaвлaтxoи ИДМ бoшaд, oид ба ин масъала acapхoи илмии чунин oлимoн, мoнaнди A.r. Низамиева, A.B. Дpoздoвa, A.Н.Дyнцa, Б.У. Тypдyмaмбетoвa, В.В. Хpaбoвченкo, B.Т.Apхипенкo, К.A.Aтышoвa, И.Н. Пaнoвa,
A.Б. Кocoлaпoвa, Н.В. Мopaлевoй, Е.Ю. Ледoвcких, И.И. Пиpoжникa, Л.Ю. Мaжap,
B.П.Чижoвoй, Т.В. Бoчкapевoй, B.Б.Степaницкoгo ва дигapoн.[7]. Ба xaмaм xaмин нигox нaкapдa дap мaвpиди тaъpифм кoнcептyaлии фaъoлияти экoтypизм акидаи ягoнa мавчуд нест. Бo иcтифoдa аз шyмopaм зиёди нaшpияxoи мyocиp ва бoнyфyзтapин oид ба мacъaлaxoи тypизми экoлoгй мo як кaтop тaъpифxoи мyxимтapини экoтypизмpo шapx медиxем, ки бештap дap амалия, илмию таълимй иcтифoдa мешаванд.
Экoтypизм ин:
^ caёxaти аз чиxaти экoлoгй мacъyлиятнoк дap минтaкaxoи табиии нисбатан вaйpoннaшyдa 6o максади oмyхтaн ва бaxpaбapдopй кapдaни табиат ва чoйxoм ЧOлиби фapxaнгй, ки ба xифзи табиат мycoидaт мекунад, ба мyxити зист тaъcиpм сабук меpacoнaд, иштиpoки фaъoлoнaм ичтимoию иктиcoдии coкинoни мaxaллй таъмин менaмoяд; фoидa аз ин фaъoлиятxo (IUCN, мyвoфики H. Ceballos-Lascurain) [В];
>тypизм, аз чумла caфap ба чoйxoм дopoи табиати нисбатан дacтнopac, 6o максади тacaввypoт дap бopaи хycycиятxoм табий ва фapxaнгй ва этнoгpaфии минтака, ки якпopчaгии экocиcтемapo вaйpoн намекунад ва чунин шapoити иктиcoдиpo ба вучуд меopaд, ки xифзи oнxo табиат ва capвaтxoи табий бapoи axoлии мaxaллй фoидaнoк мегapдaд;
>тypизм ва pекpеaцияи ycтyвopи ба табиат нигapoнидaшyдa;
^тypизм, ки тaмoми шaклxoи тypизми тaбииpo дap бap мег^ад, ки дap oн
хавасмандии асосии сайёхон мушохида ва шиносой бо табиат мебошад (маърифате, ки СУС кабул кардааст) [9];
> мачмуи шаклхои сайёхй, ки дар он кушиши бошуурона барои кам кардани таъсири манфй ба мухити зист, мусоидат ба маблаггузории худудхои табиии мухофизатшаванда, ташкили манбаи даромади ахолии махаллй сурат мегирад [10];
^ туризми табиие, ки ба хифзи табиат мусоидат мекунад (Фонди умумичахонии табиат);
> сафархои максаднок ба мавзеъхои табий бо максади хубтар дарк намудани фарханги махаллй ва мухити табий, ки якпорчагии экосистемахоро вайрон намекунанд ва хифзи захирахои табииро барои сокинони махаллй судманд мегардонанд (Ч,амъияти экотуризм, ИМА) [11];
8) сайёхй, ки ба талаботи экологй ва ичтимой мувофик буда, дар назди табиат масъул аст, дар хифзи он сахм мегузорад, фарханги сайёхонро баланд мебардорад, вазифаи маърифатпарварирро ичро мекунад, ва ба фархангхои анъанавй ва чомеахои махаллй гамхорй менамояд;
9) сафар ба нохияхои табиии нотакрор, ки аз фаъолияти иктисоди кам осеб дида, тарзи анъанавии зиндагии ахолии махаллиро нигох доштаанд; баланд бардоштани сатхи фарханги экологии хамаи иштирокчиёни раванди сайёхй ва баланд бардоштани сатхи зиндагии ахолии махаллй, риояи меъёрхо ва технологияхо хангоми татбики турхои ва барномахои экологй (Т.К. Сергеева);
10) сайёхии ба табиат нигаронидашуда, аз чумла барномахои таълими экологй ва огохй, ки мутобики принсипхои устувории экологй амалй карда мешаванд (Стратегияи миллии экотуризм, Австралия);
11) сафархои масъулиятнок ба минтакахои табий, минтакахое, ки мухити зистро хифз мекунанд ва некуахволии сокинони махаллйро нигох медоранд;
Пас аз тахлили таърифхои дар боло зикргардидаи мафхуми «экотуризм» мо баъзе хулосахо мебарорем, ки онхоро (бо тасхехи ногузири дарки муаллиф) хамчун принсипхои асосии туризми экологй муайян кардан мумкин аст:
>туризми экологй хохиши иртибот бо табиатро тавассути сафархои максаднок ба минтакахои табиии дастнашуда ё камтагйирёфта, ки дар саросари чахон, чун коида, богхои миллй ва табий,мамнуъгоххо, ёдгорихои табий муаррифй мекунанд, хавасманд ва конеъ мегардонад;
>туризми экологй ба мухити табий нисбатан суст таъсири манфй мерасонад ва бинобар ин онро баъзан «туризми нарм» меноманд. Махз аз хамин сабаб он амалан ягона намуди истифодабарии сарватхои табии дар доираи минтакахои табиии махсус мухофизатшаванда гардидааст;
^ фаъолияти экологй таъсири манфии табиат ва фархангро пешгирй намуда, туроператорхо ва сайёхонро барои сахмгузорй дар хифзи табиат ва рушди ичтимоию иктисодии худуд хавасманд менамояд.
>туризми экологй туризмест, ки фарогат, ва маърифати экологиро барои сайёхон муттахид намуда, мавчудияти коидахои муайяни нисбатан катъии рафторро дар назар дорад, ки риояи онхо шарти асосии рушди бомуваффакияти худи соха мебошад;
^ рушди туризми экологй бояд барои ахолии махаллй муфид бошад ва хилофи манфиатхо ва рушди ичтимоию иктисодии онхо набошад;
>туризми экологй - кисми чудонашавандаи сохаи сайёхй, ки махсулоти туристии худро истехсол ва
мефурушад ва аз он фоида ба даст меорад ё хамчун фаъолияти сайёхй дар табиат, ки барои хифзи мухити табий, инчунин барои баланд бардоштани сатхи зиндагии ахолии фоида меорад;
>хадафхои асосии экотуризм инхоянд: тарбияи экологй, баланд бардоштани фарханги муносибатхои одамон бо табиат, ташаккули меъёрхои ахлокии рафтор дар мухити табий, тарбияи хисси масъулияти шахсй барои сарнавишти табиат ва унсурхои алохидаи он, инчунин баркарорсозии кувваи маънавй ва чисмонии инсон, таъмини истирохати хуб дар шароити мухити табий.
Бо дарназардошти гуфтахои дар боло зикршуда, мумкин аст, ки хусусиятхои хоси турхо ва барномахои экологиро мураттаб созем. Пас, барнома ё сафар:
> барнома хеле чидди ба накша гирифта нашудааст ва имкон медихад вариантхо ва тагйирот бо дархости сайёхон вори гардад; барномахо, чун коида, барои гуруххои хурди иштирокчиён, инчунин барои сафархои инфиродй пешбинй шудаанд; саросема, боздидхои кутох барои як тури нарм, аз чихати экологй нигаронидашуда хос нестанд;
^ максади сайри нарми, экологй на дидан аз «чойхои тамошобоб»-и хатмй, стандартй, балки гирифтани таассурот ва дониши амик аст, бинобар ин сайёхон ба саёхат пешакй омодагй мебинанд, табиат ва фарханги кишварро омухтанд; маршрутхои сайёхй ва рохбаладони сохибихтисос онхоро ба манзарахои чолибу аз чихати экологй мусоиди табиию фархангй мебаранд;
> ба барномаи сайёхй боздид аз пайрахахои таълимии экологй, таърихи табиат, осорхонахои кишваршиносй, хочагихои экологй ва шиносой бо мушкилоти экологии махаллй; дар барномаи экскурсия шиносой бо объектхои
сирф табий ва табиати "бокира" бо фанхои экологй ва фархангй, ки омузиши шаклхои анъанавй, аборигении идоракунии табиатро дарбар мегиранд, пайваст карда мешавад;
> наклиёте, ки сайёхон истифода мебаранд, аз чихати экологй тоза аст (масалан, сайёхии автомобилй ба хеч вачх ба шаклхои аз чихати экологй тозаи туризм алокаманд нест);
>гизои сайёхон аз чихати экологй тоза ва солим бошад, дар холе ки дар гизои сайёхон махсулоти махаллй мавчуд аст; партовхоро ба партовгохи умумй ё партовгох намепартоянд, онро бо усули махсус чамъоварй намуда, баъдан барои коркарди экотехнологй мефиристанд ва созмондихандагони сайру гаштхои экологй бастабандии такрории гизоро афзалтар медонанд;
> истгоххо, бивуакхо ва махсусан гулханхо танхо дар чойхои махсус тачхизонидашуда гузошта мешаванд; занбуругхо, буттамевахо, гулхо, гиёххои шифобахш, хама гуна сувенирхои табий танхо дар холате чамъоварй карда мешаванд ва дар он чо ичозат дода мешавад; турхои шикор зидди экологй мебошанд;
> мехмонхонахо, кемпингхо, панохгоххо ва кулбахое, ки дар онхо сайёхон мемонанд, тавре чойгир шудаанд, ки онхо ба инкишофи муътадили аз чихати экологй устувори ландшафти атроф халал нарасонанд ва симои онро вайрон накунанд; ин мехмонхонахо ва кемпингхо аз маводи экологй тоза сохта шудаанд, сокинони онхо энергия ва обро аз хад зиёд истеъмол намекунанд, дар холе ки захкашхо ва партовхо тоза карда мешаванд ва дигар партовхо партофта мешаванд;
> сокинони махаллй ба тичорати сайёхй чалб шуда, имкони рушди шаклхои анъанавии хочагидории худро доранд; сайёхон, дар навбати худ, анъанахои фархангии махаллиро эхтиром мекунанд,
кушиш мекунанд, ки онхоро омузанд ва дарк кунанд; дар халли мушкилоти экологии махаллй иштирок мекунанд;
>даромад аз тур пурра аз бучети махаллй гирифта намешавад, балки баръакс, ба пур кардани он мусоидат мекунад [12].
Х,амин тарик, экотуризм як самти рушдёбанда дар сохаи сайёхй буда, дар кишвархои гуногун на хамеша як хел фахмида мешавад, шаклхои он хусусияти тамоюли дошта, ба сохахои фаъолияти сайёхй, ки каблан аз самти экологй дур буданд, дохил мешаванд ва ба таври кобили кабул нест,ки онро бо махдудиятхои хеле
сахт ва як таърифи дурусти ягона махдуд кардан лозим аст.
Албатта, максадхои тур ва объектхои он бо хам алокаманданд ва харду хусусиятхои асосии умумиро асоси мутлаки таснифот хисоб кардан мумкин нест (дар барномаи вокеии сайру саёхат максад ва объектхои он аксар вакт муттахид мешаванд). Бо вучуди ин, хар як ташкилкунанда ва иштирокчии экскурсия метавонад хусусиятхои асосии онро муайян кунад ва хар як тури мушаххасро ба ин ё он намуд мансуб гардонад.
АДАБИЁТ
1. Бочкарева Т.В. Экотуризм: анализ существующего международного опыта.Доклад.М.,2003.
2. http://www. spokoen.ru/pravo/summit_ekoturizm. htm?a=main.
3. Таксанов А. Природный туризм и местное сообщество: общие задачи в сохранении биоразнообразия и привлечении посетителей // http://centrasia. org/newsA.php4?st=1052136840.
4. Кусков А.С., Понукалина О.В., Одинцова Т.Н. Рекреационная география. Саратов, 2003.
5. Mose Ingo. Sanfter Tourismus im Nationalpark Hohe Tauern. Vechtaer Arbeiten zur Geographic und Regionalwissenschaft. Vechta, 1988. B. 6.
6. Mose Ingo. Sanfter Tourismus im Nationalpark Hohe Tauern. Vechtaer Arbeiten zur Geographic und Regionalwissenschaft. Vechta, 1988. B. 6.
7. Сборник науч. тр. по итогам Всерос. науч.-практ. конф. «Современный город: социокультурные и экономические перспективы». Саратов, 2004.
8. Tourism, ecotourism and protected areas: the state of nature-based tourism around the world and guidelines for its development. Cambridge, 1996.
9. Экотуристский рынок Германии: Специальный доклад ВТО. Мадрид, 2001. №
10.
10. Экотуризм как инструмент охраны природы? Бонн, 1995.
11. Ecotourism Society, 1994. Western D. Defining Ecotourism. In: Ecotourism: A Guide for Planners and Managers. The Ecotourism Society, North Bennington (USA), 1993.
12. Дроздов А. В. Экотуризм: определения, принципы, признаки, формы // Актуальные проблемы туризма, 99. М., 1999.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Курбонова Насиба Ч,амоловна- омузгори кафедраи сохибкори ва иктисодиёти сохавии Донишгохи байналмилалии сайёхИ ва сохибкории Точикистон, 734055. Тел. (+992) 992008786, ЕтаП: kurbonova [email protected]
Сведения об авторе:
Курбонова Насиба Джамоловна - преподаватель кафедры предпринимательства и отраслевая экономика Международного университета туризма и предпринимательства Таджикистана, 734055. Тел. (+992) 992008786, E-mail: kurbonova [email protected]
Information about the author:
Qurbanova Nasiba Jamolovna- lecturer of the Department of Entrepreneurship and Sectoral Economics of the International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan, 734055. Tel. (+992) 992008786, E-mail: kurbonova [email protected]
