CC BY
7AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
UDK: 629.039.58
YO'L-TRANSPORT HODISALARI NATIJASIDA HOSIL BO'LADIGAN DEFORMATSIYASINING TUZILISHI VA XARAKTERISKASINING TAHLILI
Qosimov Baxtiyor Axmatjonovich Jizzax politexnika instituti assistenti, Email: [email protected]
Annotatsiya. Ushbu maqolada yo'l-transport hodisalari natijasida yuzaga keladigan avtomobil deformatsiyasi uning tezlik energiyasi va tezlik va deformatsiya chuqurligi o'rtasidagi bevosita bog'liqliklar mavjudligi hamda unda qo'llaniladigan texnologiyalar to'g'risida keltirib o'tilgan va tavfsiyalar ishlab chiqilgan.
Аннотация. В данной статье упоминаются и описываются деформации автомобилей, вызванные дорожно-транспортными исследованиями, энергия их скорости и существование прямой зависимости между скоростью и глубокими деформациями, а также используемые при атомных технологиях.
Abstract. In this article, car deformation caused by traffic accidents, its speed energy and the existence of direct relationships between speed and deformation depth, as well as the technologies used in it, are mentioned and described.
Kalit so'zlar: аvtomobil, yo'l-transport hodisasi, deformatsiya, avtohalokat, baxtsiz hodisa, tezlik, texnologiya, energiya.
Ключевые слова: автомобиль, транспортно-транспортный процесс, деформация, автокатастрофа, авария, скорость, технология, энергия.
Key words: car, traffic accident, deformation, car accident, accident, speed, technology,
energy.
So'nggi yillarda yo'l-transport hodisalarining soni ko'payib bormoqda shu sababli ularni deformatsiylangan qismlariga qarab darajasini aniqlovchi texnologiyalarni ishlab chiqish va amaliyotga tadbig' etish bugungi kunda juda muhim hisoblanadi. Yo'l -transport hodisalari uchun ilg'or vositalarni taqdim etish ularni sinovdan o'tkazish va amaliyotga joriy etish holatlari ancha qulayliklar yaratadi. Yo'l-transport hodisalarin natijasida hosil bo'lgan avtomobil detalining deformatsiya fotosurati va ma'lumotlar bazasi o'rtasidagi taqqoslash orqali fotosuratda yo'l-transport hodisalarini oldingi tezlikni olish imkoniyati aniqroq bo'ladi. Bu tezkor tezlikni aniqlashning yo'l-transport hodisalarini qayta tiklash va yo'l-transport hodisasi sabablarini tahlil qilish uchun juda muhim bo'ladi. Bu holatlarda quyidagi usullar va nazariy hisoblash va ekspertiza xulosalari muhimdir. Agar avtomobil deformatsiyasi uning tezlikgi tomonidan so'rilgan energiya olingan bo'lsa, natijalarni olish mumkin bo'ladi. Standarti belgilangan tezlik va deformatsiya chuqurligi o'rtasidagi bevosita bog'liqliklar mavjuddir.
Yo'l-transport hodisalari oldin tezlikni tahlil qilish orqali amalga oshirilgan bo'lsa elementlar modelining virtual frontal to'qnashuvi sinovi orqali erishilagan. To'qnashuvdan oldingi tezlikni aniqlash va deformatsiya chuqurligi orqali uning holatina aniqlash maqsadli hisoblanadi. Bu boradagi ishlar xorij mamalakatlarida ham amalga oshirilgan bo'lib Dalian Texnologiya Universitetida 130 marta simulyatsiyalar tahlillari va hisob-kitoblari amalga oshirilgan. Ko'pgina tadqiqotlar tezlikni qattiqlik koeffitsienti yordamida tahlil qildi. Ushbu tadqiqot natijalari bir nechtasi bilan cheklangan to'qnashuv shakllari va sinovga o'xshash amaliy yo'l-transport hodisalarini amalga oshirishdi. Buning natijasida tadqiqotlarni amalga oshirish uchun imkoniyatlar yaratildi. Avtotransport turlari va avtohalokatning to'qnashuv usullari har xil bo'lganligi sababli, ushbu tadqiqot keng imkoniyatlarni yaratdi. Turli xil deformatsiyalarning umumiy nuqtasi bilan birgalikda, ushbu holatda tezlik va uning ta'sirini aniq hamda hisoblash modelini yaratilish ishning amalga oshirilishda ancha qulayliklarni keltirib
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
chiqardi. Avtomobillar dinamikasi modeli, kinetik energiya teoremasi, impuls teoremasi va elastiklik yordamida maydon markazining to'qnashuv sodir bo'lgandagi mexanikasini ishlab chiqishda yordam berdi.
Cheklangan elementlar usuli elastiklikni ko'rib chiqishi mumkinligi avtomobillarning deformatsiyasi va to'qnashuv obyektlari, bu yo'l-transport hodisalarining aniqligini keltirib o'tadi. To'qnashuv tezligini aniqlash avtohalokatni qayta tiklash va tahlil qilish uchun kalit hisoblanib baxtsiz hodisaning kelib chiqishi bilan o'rganiladi. Ushbu maqola avtohalokat jarayonini aniqlashga qaratilgan yo'l-transport hodisalari jarayonlarining vositasi uchun katta deformatsiya jarayonlari hisoblanadi. To'qnashuvning diagrammasi asosida chekli elementlar nazariyasi deformatsiya energiyasi, avtomobil to'qnashuv tezligi o'rtasidagi bog'liqlik va detalning deformatsiyasi miqdoriy jihatdan tahlil qilindi. To'qnashuv tezligi va detalning qoldiq deformatsiyasi o'rtasidagi bog'liqlik bilan birlashganda ekvivalent tezlikni yo'qotish holatlarini o'z ichiga oladi.
1-rasm. EXASCAN 3D lazerli skaneri
Qo'lda ushlab turish orqali EXASCAN 3D lazerli skanerining joylashuvi, deformatsiya xarakteristikasini skanerlash mumkin bo'ladi. Avtomobilning shkaslangan detallarining deformatsiya holati va maksimal darajada o'z ichiga olgan tegishli ma'lumotlarni deformatsiya chuqurligi va deformatsiya kengligi tahlil qilish mumkun bo'ladi.
Turli xil to'qnashuvlar uchun zarba kuchi va oniy tezlikda avtomobil dinamikasining yordamida model, elastik mexanikalari yaratilgan. Avtohalokatga uchragan avtomobilning tahlillariga ko'ra, avtohalokat sodir bo'lgunga qadar transport vositasining tezligi va yo'nalishining aniq qiymatlari hisoblab chiqiladi. Unga ko'ra ta'sir kuchi va oniy tezlikni hisoblash modeli, biz tahlilni quramiz va C++ platformasida avtohalokatlarni qayta tiklash tizimi mavzud. Aniq hisob-kitob va simulyatsiya tizimi Respublikamizning shahridagi yo'llarida haqiqiy avtotransport halokatini tahlil qilish uchun qo'llanilib kelinmoqda. Ushbu tizim tahlil qilishda muhim komponent hisoblanadi va yo'l -transport hodisalari tahlillarini boyitishi mumkin bo'lgan yo'l-transport hodisalarini qayta qurish tizimini ishga tushiradi. Yo'l -transport hodisalarini tahlil qilish jarayonida ushbu tadqiqotning tezlikni oldi yo'l -transport hodisalari sodir bo'lgunga qadar avtomobilning qiymati va yo'nalishi chekli parallel hisoblash asosida yuqori hisoblash aniqligiga ega bo'lgan element usuli. Shuning uchun, bu maqolada ta'minlash mumkin bo'lgan baxtsiz hodisalarni tahlil qilish va aniqlash uchun ilmiy nazariyga asoslanadi. Yo'l-transport hodisalari bilan bog'liq bo'lgan doimiy sodir etilayotgan yo'l-transport hodisalarini to'plash asosida ushbu maqolada aniq hisob-kitoblarni va avtomobil dinamikasi modelidan foydalangan holda yo'l-transport hodisalariga uchragan avtomobil ishtirokida kelib chiqadigan katta deformatsiyani simulyatsiya qilinish tizimi ishlashga katta yordam beradi[5].
Avtomobil deformatsiyasining tuzilishi va xarakteristikasini aniqlashni ko'rib chiqish mumkin bo'ladi. Respublikamizda hamda xorijda ushbu maqolaga oid tadqiqotlar va ushbu
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
tadqiqot strukturasi bo'yicha sodir bo'lgunga qadar to'qnashuv holatining xarakteristikasi va deformatsiyaning xarakteristikasi birinchi navbatda halokatdan keyingi o'rinda turadi. Sodir etilgan baxtsiz hodisalar orqali biz asosiy yo'l-transport hodisalari turlarining tuzilishi va xususiyatlari to'planadi. Ko'p turdagi avtomobillar, avtobuslar va yuk mashinalari xarakteristikasi va materiallaridan ham foydalanish mumkin.
5
4
L 2 3
2-rasm. 3D lazerli skaner. 1: Kompyuter, 2: firewire adapteri, 3: firewire kabeli, 4: handyscan 3D EXA skanerlash, 5: quvvat manbai.
Usulning bosqichlari quyidagicha (taxminlash prinsipidan foydalangan holda):
1-qadam: xayoliy chiziqlar va yuzlar yordamida individual bo'lmagan tanani "cheklangan element" ga bo'lish.
2-qadam: Faraz qilaylik, bu birliklar chegarada va ichkarida joylashgan diskret nuqtalar bilan bog'langan.
3-qadam: ni tanlab, chekli birlikning ichki va chegarasidagi siljish holatini aniqlang. tugunning siljishiga asoslangan funksiya.
4-qadam: Tugun siljishining siljish funktsiyasiga ko'ra, ushbu tadqiqot stressni aniqlaydi birlikning ichki qismidagi holat, bu deformatsiya va birlamchi deformatsiya va materialning munosabati.
5-qadam: Tugunga qaratilgan kuch, bir xil chegara kuchlanishi va ixtiyoriy taqsimlovchi yukni o'z ichiga olgan turli kuchlarni aniqlang[8].
Deformatsiya maydonining sonining elementlarni tahlil qilish jarayoni tahlil qilish va ko'rib chiqish xolatlarini amalga oshirish maqsadga muvofiq bo'ladi albattda. Turli yo'llar bilan birlashtirilishi mumkinligi sababli birliklarning shakllari har xil, geometriya shaklining murakkab yechimi modellashtiriladi. Bundan tashqari, birlik yetarlicha kichik bo'lsa va to'r yetarlicha yaqin bo'lsa, yaqinlashuv xatosi asta-sekin yaqinlashadi, chunki xatolar aniqlanganda, hisoblash aniqligi ham to'liq kafolatlanishi mumkin. Statik nochiziqli muammoning yechimini barqaror ko'rsatish va hisoblash yo'li bilan topish mumkin. Bu usul dinamik deb ataladigan chekli farq mazmuniga nisbatan qo'llaniladi. Statik nochiziqli muammoni chiqarish avtohalokatning deformatsiyasi katta uch o'lchamli muammo va yechim dinamik sxema yordamida olinadi.
Cheklangan elementlar nazariyasining to'qnashuv deformatsiyalari energiyasining mesh jadvaliga asoslanib, ushbu tadqiqot avtomobil to'qnashuvi tezligi va ta naning deformatsiyasi o'rtasidagi bog'liqlikni miqdoriy jihatdan tahlil qiladi. To'qnashuv deformatsiyasi
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
A VTOMOBIL VA QISHLOQ XOJALIKMASHINALARI
energiyasining to'rli diagrammasi tanani ko'p sohalarga ajratadi va Har bir deformatsiya maydonining so'rilgan energiya qiymati halokatdan keyin hisoblanadi[10].
3-rasm. 3D lazrli prentr yordamida Detal yuzasini xarita usulida tekshirish.
Avtoxalokatga uchragan transport vositasining haqiqiy deformatsiyasini mesh diagrammasidagi qiymatlar bilan taqqoslaganda deformatsiya egri chizig'i va avtomobil kontur chizig'i orasidagi maydonning qiymati so'rilgan energiyadir avtomobil maydalash qisqarishi tufayli.
ADABIYOTLAR
1. "Avtotransport vositalari servisi". Darslik. M.A.Ikramov, Q.M.Sidiqnazarov, A.A.Abduraxmonov va boshq. T.: Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010.
2. "Avtomobillarning texnik eksplutasiyasi". Oliy o'quv yurtlari uchun darslik. Q.M.Sidiknazarov,E.A Asatov,M.Z. Musajonov va boshq. TAYI professori Sidiknazarov Q.M tahriri ostida. - T.:Voris-nashriyot, 2008.
3. "Avtomobillarning texnik eksplutasiyasi". Oliy o'quv yurtlari uchun darslik. (Kuznetsov E. S. tahriri ostidagi qayta ishlangan va to'ldirilgan ruscha 4-nashrdan TAYI professori Sidiknazarov Q. M. tahriri ostida tarjima) - T.: Voris-nashriyot, 2006.
4. J.R.Qulmuxammedov va M.O.Qodirxonovlarning "Avtomobillarni sinash" Toshkent: "Niso Poligraf", 2016.
5. A.A.Muxiddinov, O.K.Adilov, B.Ya.Begmatov va boshqalarning "Avtomobillar ekspluatasion xususiyatlari nazariyasi" Toshkent: "Fan va texnologiyalar", 2020.
6. WHO, "World Health Report, Technical Report", World Health Organisation, http://www.who.int/whr2001/2001/main/yen/index.html, 2001.
7. OYECD, "Organisation for Yeconomic Co-operation and Development, Factbook 2006 - Yeconomic", Yenvironment and Social Statistics: Quality of life. http://www.sourcecd.org, December, 2006.
8. Department for Transportation, "'Reported Road Casualtiyes Great Britain 2008-Annual Report", [Online]. Available http://webarchive.nationalarchives. gov.uk /20110503151558/http://dft.go v.uk/pgr/statistics/datatablespublications/accidens/ casualtiyesgbar/rrcgb2 008., 2008.
9. National Highway Traffic Safety Administration, "National Motor Vehicle Survey Crash Causation: Report to Congress", www.nhsa.gov, pp. 35, July, 2008.
10. Gee, A. H. and Cipolla, R., "Determining the Gaze of Faces in Images", Image and Vision Computing, vol.12,no. 10, pp.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
11. G. Hoxha, A. Shala, R. Likaj. Pedestrian Crash Model for Vehicle Speed Calculation at Road Accident. International Journal of Civil Engineering and Technology 2017
12. R. Gogola, J. Murin, J. Hrabovsky. Numerical Calculation of Overhead Power Lines Dynamics. Journal of Mechanical Engineering - Strojnicky casopis 2016
13. Байбобоев Набижон Гуломович, Кучкоров Собиржон Каримжонович, Гуломов Шукуржон Илхомжонович, & Тоштиллаев Шохрух Азаматович (2024). НОВАЯ РАБОЧАЯ ОРГАН КУЛЬТИВАТОРА ДЛЯ ВНЕСЕНИЯ МИНЕРАЛЬНЫХ УДОБРЕНИЙ. Механика и технология, 1 (14), 88-92.
14. Boqijonovich, I. Q. (2022). Qo'chqorov Sobirjon Karimjonovich. Abdunazarov Elbek Elmurodovich, and Ortiqov Nozimjon Boqijon O'g'li." Anor tuplarini ko'madigan mashina uyumlagichining konstruktsiyasi" Mexanika i texnologiya, 3(8), 98-102.
15. Кучкоров, С. К., & Меликулов, Н. (2023). ШР Яхшибоев Сравнение антисимметричных колебаний упругой трехслойной пластины. Механика и технология, (10).
16. Qo'chqorov Sobirjon Karimjonovich, & Akbarov SHerzod Botirovich (2022). ELASTIK BARMOQLI DISKLI ELEVATORNI PARAMETRLARINI MATEMATIK MODELLASHTIRISH USULI BILAN ANIQLASH. Mexanika i texnologiya, 1 (6), 76-82.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
