3Toshkent davlat transport universiteti Konstitutsiya — inson qadri uchun Tashkent State Transport University_The Constitution — for Human Dignity
YANGI O'ZBEKISTON - YANGI KONSTITUTSIYA: KONSTITUTSIYAVIY ISLOHOTLARNING QIYOSIY-HUQUQIY TAHLILI
Abdulazizxon Saidxon o'g'li Maxmudov
Toshkent davlat transport universiteti talabasi Ilmiy rahbar: Toshkent davlat transport universiteti dotsenti Mafura Muxtarxanova
Inagamova
ANNOTATSIYA
Maqolada 2023-yilda O'zbekistonda amalga oshirilgan konstitutsiyaviy islohotlarning kompleks tahlili o'tkazilgan. Konstitutsiyaning asosiy o'zgarishlari va yangiliklari, ularning davlatchilik rivojlanishi va jamiyat modernizatsiyasi uchun ahamiyati ko'rib chiqilgan. Qiyosiy-huquqiy usul asosida mamlakatning Asosiy qonuni yangi tahririning o'ziga xos xususiyatlari aniqlangan.
Kalit so'zlar: konstitutsiyaviy islohot, Yangi O'zbekiston, inson huquqlari, davlat boshqaruvi, sud tizimi, mahalliy o'zini o'zi boshqarish
ABSTRACT
The article carried out a comprehensive analysis of the constitutional reforms implemented in Uzbekistan in 2023. The main changes and innovations of the Constitution, their importance for the development of statehood and the modernization of society, are considered. On the basis of the comparative-legal method, the peculiarities of the new revision of the Basic Law of the country are identified.
Keywords: constitutional reform, New Uzbekistan, human rights, public administration, judicial system, Local Self-Government
Kirish. 2023-yilda O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yangi tahririni qabul qilish mamlakatning davlatchilik rivojlanishida muhim bosqich bo'ldi. Konstitutsiyaviy islohot jamiyat hayotining barcha sohalarini kompleks modernizatsiya qilishni nazarda tutuvchi "Yangi O'zbekiston" konsepsiyasining huquqiy asosini yaratishga yo'naltirilgan [1]. Tadqiqotning dolzarbligi konstitutsiyaviy yangiliklarning mazmuni va ahamiyatini ilmiy tushunish zarurati bilan belgilanadi.
Tadqiqotning metodologik asosini tahlil va sintezning umumilmiy usullari, shuningdek maxsus yuridik usullar: formal-yuridik va qiyosiy-huquqiy usullar tashkil etadi. Yetakchi o'zbek konstitutsiyashunos olimlari - A.X. Saidov, X.T. Odilqoriyev,
181
2024-yil, 7-dekabr
A.A. Azizxo'jayev, shuningdek konstitutsiyaviy huquq bo'yicha xorijiy tadqiqotchilar - V.E. Chirkin, T.Ya. Xabriyeva ilmiy ishlarining tahlili o'tkazilgan.
Inson huquqlari va asosiy erkinliklar: O'zbekistonning yangi Konstitutsiyasi Germaniya Asosiy qonuniga o'xshash tarzda inson qadr-qimmatini oliy qadriyat sifatida belgilaydi. Fransiya Konstitutsiyasidan farqli o'laroq, O'zbekiston Konstitutsiyasi ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarni batafsilroq tartibga soladi. Masalan, munosib turmush darajasi va ijtimoiy himoya huquqlari Skandinaviya davlatlari konstitutsiyalariga o'xshash tarzda aniq belgilangan.
Davlat tuzilishi: O'zbekiston Konstitutsiyasi AQSh Konstitutsiyasidan farqli ravishda parlamentning vakolatlarini kengroq belgilagan. Biroq, AQShga o'xshab hokimiyatning uch tarmog'i o'rtasidagi muvozanatni ta'minlashga alohida e'tibor qaratilgan. Prezidentlik respublikasi shakli Fransiya modeliga o'xshaydi, ammo parlamentning roli kuchliroq.
Sud tizimi: Germaniya tajribasiga o'xshab, Konstitutsiyaviy sud vakolatlari kengaytirilgan va fuqarolarning bevosita murojaat qilish huquqi joriy etilgan. Sudyalar mustaqilligi Yevropa davlatlari konstitutsiyalaridagi kabi kuchli kafolatlangan. Sudyalar oliy kengashi modeli Italiya tajribasiga o'xshaydi.
Mahalliy boshqaruv: Mahalliy o'zini o'zi boshqarish tizimi Yaponiya va Janubiy Koreya tajribasidan farq qiladi, chunki mahalla instituti o'ziga xos milliy xususiyatlarga ega. Mahalliy hokimiyat organlari vakolatlari Shveytsariya kantonlariga nisbatan kamroq.
Fuqarolik jamiyati: Fuqarolik jamiyati institutlarining roli Skandinaviya davlatlari konstitutsiyalariga o'xshash tarzda mustahkamlangan. NNTlar faoliyati va jamoat birlashmalari erkinligi German Basic Law bilan o'xshash printsiplarga asoslangan.
Iqtisodiy tizim: Xususiy mulk huquqi va tadbirkorlik erkinligi AQSh Konstitutsiyasiga o'xshash tarzda himoyalangan. Davlat budjetini shakllantirish va nazorat qilish mexanizmlari Germaniya tajribasidan o'zlashtirilgan.
Atrof-muhitni muhofaza qilish va ekologik huquqlar1 Finlyandiya va Shvetsiya konstitutsiyalariga o'xshash tarzda belgilangan. Davlatning ekologik majburiyatlari aniqroq ko'rsatilgan.
Bepul ta'lim kafolatlari Fransiya va Germaniya konstitutsiyalariga o'xshaydi. Oliy ta'lim muassasalarining akademik erkinligi G'arbiy Yevropa davlatlari tajribasidan kelib chiqqan.
1 Muhammadjon Tursunov Toshkent davlat yuridik universiteti o'qituvchisi academic research in modern scienceinternational scientific-online conference "ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi qonunchilikni takomillashtirishda konstitutsiya normalarining roli" page 83
2024-yil, 7-dekabr
182
O'zbekiston Respublikasining yangi Konstitutsiyasida2 amalga oshirilgan islohotlarni quyidagi asosiy yo'nalishlar bo'yicha tahlil qilish mumkin:
Birinchidan, inson huquq va erkinliklarini ta'minlash borasidagi islohotlar. Yangi Konstitutsiyada inson huquqlari katalogi sezilarli darajada kengaytirildi. Xususan, 19-moddada "inson huquq va erkinliklari har kimga tug'ilganidan boshlab tegishli bo'ladi" degan muhim qoida mustahkamlandi. Ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar sohasida yangi kafolatlar belgilandi - munosib turmush darajasi, sifatli tibbiy xizmat, ijtimoiy himoya huquqlari aniq ko'rsatildi. Ayniqsa, 46-moddada "qonunda belgilangan pensiyalar, nafaqalar va boshqa turdagi ijtimoiy yordamning miqdorlari rasman belgilangan eng kam iste'mol xarajatlaridan oz bo'lishi mumkin emas" degan norma muhim ahamiyatga ega.
Ikkinchidan, davlat hokimiyati organlari tizimidagi islohotlar. Parlament vakolatlari sezilarli darajada kengaytirildi. Xususan, Oliy Majlis palatalarining birgalikdagi vakolatlari (93-modda) va har bir palataning alohida vakolatlari (94-95-moddalar) aniq belgilab berildi. Vazirlar Mahkamasining vakolatlari yangilandi va uning parlament oldidagi hisobdorligi kuchaytirildi [8]. Prezidentning vakolatlari optimallashtirildi, hokimiyat tarmoqlari o'rtasidagi muvozanat tizimi takomillashtirildi.
Uchinchidan, sud-huquq tizimidagi islohotlar. Konstitutsiyaning 130-133-moddalarida sudyalarning mustaqilligi yanada mustahkamlandi. Konstitutsiyaviy sudning vakolatlari kengaytirildi - fuqarolar va yuridik shaxslarning bevosita Konstitutsiyaviy sudga murojaat qilish huquqi joriy etildi. Sudyalar oliy kengashining konstitutsiyaviy maqomi belgilandi [9]. Advokatura instituti mustahkamlandi, advokatlarning professional faoliyat kafolatlari kuchaytirildi.
Mahalliy davlat hokimiyati va o'zini o'zi boshqarish organlari faoliyatining konstitutsiyaviy asoslari takomillashtirildi. Xalq deputatlari Kengashlarining nazorat vakolatlari kengaytirildi. Mahalliy o'zini o'zi boshqarish organlari (mahallalar)ning mustaqilligi va vakolatlari kuchaytirildi.3 Hokimlarning javobgarligi oshirildi.
Yangi Konstitutsiyada fuqarolik jamiyati institutlarining roli sezilarli darajada oshirildi. 69-72-moddalarda jamoat birlashmalari, nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyatining konstitutsiyaviy asoslari mustahkamlandi. Ommaviy axborot vositalarining erkinligi kafolatlandi.
2 O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi: // O'zbekiston Respublikasi qonuni. O'zbekiston Respublikasi Toshkent shahri 01.05.2023 19-modda
(Qonunchilik ma'lumotlari milliy bazasi, 01.05.2023-y., 03/23/837/0241-son)
3 O'zbekiston Respublikasining yangi O'zbekiston taraqqiyot strategiyasida qonun ustuvorligini ta'minlash va mahalla institut faoliyatining samaradorligini oshirishning tashkiliy -huquqiy masalalari (tahliliy statistik ma'lumotlar asosida) // Multidisciplinary Scientific Journal Octaber. 2022 yil 315-321
2024-yil, 7-dekabr
183
Iqtisodiy sohadagi konstitutsiyaviy normalar takomillashtirildi. Xususiy mulk daxlsizligi, tadbirkorlik erkinligi kafolatlari kuchaytirildi. Davlat budjetini shakllantirish va ijro etishda jamoatchilik nazorati mexanizmlari joriy etildi [2].
Yangi Konstitutsiyada ekologik huquqlar va majburiyatlar alohida e'tibor bilan mustahkamlandi. 49-moddada har bir insonning "qulay atrof-muhitga, uning holati to'g'risidagi ishonchli axborotga ega bo'lish huquqi" belgilandi. Davlatning ekologik siyosati asosiy prinsiplari mustahkamlandi.
Ta'lim sohasiga oid konstitutsiyaviy normalar yangilandi. Bepul umumiy o'rta ta'lim olish huquqi kafolatlandi, oliy ta'lim muassasalarining akademik erkinligi belgilandi.
Yuqoridagi tahlil natijalariga ko'ra, yangi Konstitutsiya O'zbekistonda huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishning mustahkam poydevorini yaratdi. Konstitutsiyaviy islohotlar natijasida inson huquq va erkinliklarining kafolatlari kuchaytirildi, davlat hokimiyati organlari faoliyatining samaradorligini oshirishga qaratilgan yangi mexanizmlar joriy etildi.
Xorijiy ekspertlarning fikriga ko'ra, O'zbekistonning yangi Konstitutsiyasi zamonaviy demokratik konstitutsiyachilik talablariga to'liq javob beradi va xalqaro standartlarga mos keladi. Konstitutsiyaviy islohotlar jarayonida xalqaro tajriba, xususan rivojlangan demokratik davlatlarning konstitutsiyaviy amaliyoti hisobga olingan.
XULOSA
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yangi tahriri mamlakatda huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishning mustahkam poydevorini yaratdi. Konstitutsiyaviy islohotlar natijasida inson huquq va erkinliklarining kafolatlari kuchaytirildi,4 davlat hokimiyati organlari faoliyatining samaradorligini oshirishga qaratilgan yangi mexanizmlar joriy etildi. Yangi Konstitutsiya O'zbekistonning demokratik taraqqiyot yo'lidan izchil rivojlanishini ta'minlash uchun zarur huquqiy asos yaratdi.
REFERENCES
1. Инагамова М.М. Сифатли таълим тизимини ривожлантиришнинг баъзи стратегик асослари //Республикаси ИИВ Малака ошириш институти ахборотномаси. Т.- 2023. № 3. 63-70 б.
4 Inagamova M.M. Konstitutsiyaviy islohatlarda inson-jamiyat davlat masalalarining rivojlanish bosqichlari // "O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati" mavzusidagi ilmiy amaliy konfirensiyasi. Toshkent. 01.12.2023 yil 59-64 b.
2024-yil, 7-dekabr
184
2. Инагамоыв М.М .Узбекистонда аёлларга нисбатан зуравонлик масалалари: муаммолар, ютуклар ва истикболлар//International Journal of Intellectual and Cultural Heritage Volume: 3 Issue: 06 | 2023 ISSN: P - 2181-2306, E - 2181-2314. Р. 107-112
3. Инагамова М.М., Журабоев Н. Ю. . Туркистонлик аёлларнинг сиёсий макоми//Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. (E)ISSN: 2181-1784 4 (5), May, 2024. Б.78-90
4. Инагамова М.М Оила, никох муносабатларида махалла институининг ташкилий-хукукий жихатлари/ZYangi O'zbekiston taraqqiyotida ilm-fan istiqbollari" mavzusidagi davra suhbati materiallari to'plami. - Toshkent. Jamoat xavfsizligi universiteti nashriyoti. 2022. - Б. 48-55
5. Инагамова М.М . Конституциявий ислохотларда инсон-жамият- давлат масалаларининг ривожланиш боскичлари//«O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi - inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati» mavzusidagi ilmiy amaliy konfirensiya. - Toshkent. Republican Scientific and Practical Conference. December 1. Т.: 2023. Б. 59-64.
6. Инагамова М.М Конституциявий ислохотлар - аёл хукуклари химоясининг гарови// Конституция - тинчлик ва тараккиёт кафолати: Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинган куннинг 27 йиллиги байрамини нишонлаш максадида утказилган Республика илмий-амалий конференция материаллари (2019 йил 5 декабрь). -Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2020. -Б. 121-125.
7. Узбекистоннинг максадли тараккиёт стратегияси уюшган жиноятчилик, экстремизм ва терроризмга карши курашишнинг хукуки кафолати//Трансмиллий уюшган жиноятчилик, терроризм ва экстремизмга карши курашда ички ишлар органларининг роли хамда хамкорлик йуналишлари: Республика илмий-амалий конференция туплами / Масъул мухаррир техника фанлари номзоди, доцент О.Т.Ахмедов. -Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ Малака ошириш ошириш институти, 2023. - Б.5-9.
8. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi (2023 yil 1 maydan kuchga kirgan yangi tahriri). - Toshkent: Adolat, 2023.
9. Saidov A.X. O'zbekiston Konstitutsiyasi: tahlil, sharh, tafsir. - Toshkent: Adolat, 2023.
10. Odilqoriyev X.T. Konstitutsiyaviy huquq. - Toshkent: TDYU, 2022.
11. Azizxo'jayev A.A. Davlatchilik va huquq nazariyasi. - Toshkent: O'zbekiston, 2021.
12. Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. - М.: Норма, 2021.
185
2024-yil, 7-dekabr
13. Хабриева Т.Я. Конституционная реформа в современном мире. - М.: Наука, 2022.
14. Rakhmonov D. Constitutional Reforms in Uzbekistan: Progress and Prospects // Central Asian Survey. 2023. Vol. 42. No. 1.
15. Smith J. Constitutional Development in Central Asia // Asian Journal of Law and Society. 2023. Vol. 10. No. 2.
16. Toshev B. O'zbekistonda konstitutsiyaviy islohotlar // Huquq va burch. 2023. №5.
17. Karimov N. Yangi O'zbekiston: konstitutsiyaviy rivojlanish bosqichlari // Jamiyat va boshqaruv. 2023. №4.
18. Дадашева А.А. The role of mass media in the development of civil society in new Uzbekistan // Educational Research in Universal Sciences VOLUME 2.ISSUE 4. 2023. Р. 203-207.
19. Дадашева А.А. Янги Узбекистонда махаллий ижро органлари фаолиятида жамоатчилик назорати// Фалсафа ва хукук. 2022/2. Б-137-138.
20. Дадашева А.А. Давлат хизматини ислох килиш шароитида хокимлар фаолияти устидан жамоатчилик назоратини амалга оширишнинг асосий йуналишлари// Tashkent State Transport University Google Scholar indexed Prospects for Training International Specialists in the Field of Transport DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1 Volume 3 TSTU Conference 1 2022 . Б. 117-122.
21. Дадашева А.А. Жамоатчилик фикри-фукаролик жамиятини ривожлантиришнинг мухим омили// Узбекистон Республикаси Президент хузуридаги давлат бошкаруви академияси. Жамият ва бошкаруви. Тошкент. № 2 (92). 2020. Б-125-129.
22. Дадашева А.А. Махаллий ижро хокимияти фаолияти устидан жамоатчилик назоратини натижадорлигини оширишнинг илмий-назарий ечимлари// Хукукий тадкикотлар журнали. 2-махсус сон. Тошкент. 2020. Б-227-232
186
2024-yil, 7-dekabr
