2YANGI O'ZBEKISTON KONSTITUTSIYASI: DEMOKRATIK ISLOHOTLAR VA HUQUQIY DAVLAT QURILISHI YO'LIDAGI MUHIM
QADAM
Tohir Mahmud o'g'li Fayzullayev
Toshkent davlat transport universiteti talabasi Ilmiy rahbar: Toshkent davlat transport universiteti dotsenti Mafura Muxtarxanova
Inagamova
ANNOTATSIYA:
Ushbu maqolada O'zbekiston Respublikasining yangi Konstitutsiyasi tahlil qilinadi. Konstitutsiyaviy islohotlarning asosiy yo'nalishlari, uning demokratik tamoyillari va inson huquqlarini ta'minlash borasidagi yangi mexanizmlar o'rganilgan. Tadqiqot natijalariga ko'ra, yangi Konstitutsiya mamlakat taraqqiyotining yangi bosqichini belgilab beruvchi huquqiy asos sifatida xizmat qilishi aniqlangan.
Kalit so'zlar: Konstitutsiya, konstitutsiyaviy islohotlar, demokratik tamoyillar, inson huquqlari, huquqiy davlat, Yangi O'zbekiston
O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi Vatanimiz mustaqilligi, xalqimiz tinch osoyishta hayoti, fuqarolarning huquq va erkinliklari qonuniy manfaatlarining mustahkam huquqiy kafolatidir. Har bir davlat o'z taraqqiyot yo'lini tanlar ekan, xalqning xohish va irodasidan kelib chiqib, tinch va farovon turmush tarziga huquqiy asos bo'luvchi tartiblarni asosiy qonunida mustahkamlab oladi.
O'zbekiston mustaqillikka erishganidan so'ng, 1992-yilda qabul qilingan Konstitutsiya mamlakatning asosiy qonuni sifatida xizmat qilib keldi. Biroq, zamonaviy talablar, globallashuv jarayonlari va jamiyatning yangi ehtiyojlari konstitutsiyaviy islohotlarni taqozo etdi. 2022-yilda boshlangan konstitutsiyaviy islohotlar jarayoni 1-may 2023-yilda yangi Konstitutsiyaning qabul qilinishi bilan yakunlandi .
Ma'lumki, 2023-yil 10-martda O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi qarori va Senatning 14-martdagi uni ma'qullashga oid qaroriga muvofiq, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritilib, uning yangi tahririni tasdiqlash to'g'risidagi O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy qonunining loyihasi matbuotda e'lon qilindi. Bu esa mamlakatimizdagi konstitutsiyaviy islohotlarning yangi bosqichini anglatadi. Avvalgi Konstitutsiyamiz 128 moddadan iborat edi. Referendumga qo'yilgan Konstitutsiyaviy qonun loyihasida Asosiy qonunimizning moddalari 155 tani tashkil etdi. Agar
158
2024-yil, 7-dekabr
avvalgisida 275 ta norma mavjud bo'lgan bo'lsa, yangilangan Konstitutsiyada ularning soni 434 tani tashkil etdi. Boshqacha aytganda, Bosh qonun matnining qariyb 65 foizi yangilandi.1
Yangi O'zbekiston Konstitutsiyasini kompleks tahlil qilish quyidagi asosiy muammolar va yo'nalishlar bo'yicha muhim o'zgarishlarni ko'rsatdi.
Birinchidan, inson huquqlari va erkinliklari sohasida yangi Konstitutsiya muhim yangilanishlarni o'zida aks ettirdi. Jumladan, ilk bor shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish, raqamli huquqlar, ekologik huquqlar konstitutsiyaviy normaga aylandi . Insonning qadr-qimmati oliy qadriyat sifatida e'tirof etildi. Shaxsning daxlsizligi va xavfsizligi bo'yicha yangi kafolatlar kiritildi. Bu esa O'zbekistonda inson huquqlarini himoya qilishning yangi bosqichini boshlab berdi.2
Ikkinchidan, davlat hokimiyati organlari tizimida sezilarli o'zgarishlar amalga oshirildi. Prezidentlik muddati 7 yil etib belgilandi. Senat va Qonunchilik palatasi vakolatlari qayta ko'rib chiqildi. Hukumat mas'uliyati oshirildi . Parlament nazorati kuchaytirildi. Bu yangi tizim "checks and balances" tamoyilini to'liqroq ta'minlash imkonini beradi.
Uchinchidan, mahalliy hokimiyat va o'zini o'zi boshqarish tizimi takomillashtirildi. Xalq deputatlari Kengashlari vakolatlari kengaytirildi. Mahalliy hokimiyat organlari mustaqilligi oshirildi. Mahalla instituti konstitutsiyaviy maqomga ega bo'ldi. Hokimlar hisobdorligi kuchaytirildi. Bu o'zgarishlar mahalliy darajada demokratik boshqaruvni rivojlantirishga xizmat qiladi.
To'rtinchidan, ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi huquqlar va kafolatlar kuchaytirildi. Xususiy mulk daxlsizligi, tadbirkorlik erkinligi, mehnat huquqlari yanada mustahkamlandi. Ijtimoiy himoya tizimi takomillashtirildi. Kambag'allikni qisqartirish davlatning vazifasi sifatida belgilandi. Bu esa aholining ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarini ta'minlashning yangi mexanizmlarini yaratdi.3
Beshinchidan, sud-huquq tizimida tub islohotlar amalga oshirildi. Sud hokimiyati mustaqilligi yanada mustahkamlandi. Konstitutsiyaviy sud vakolatlari kengaytirildi. Fuqarolarning konstitutsiyaviy sudga bevosita murojaat qilish huquqi joriy etildi. Sudyalar mustaqilligi kafolatlari kuchaytirildi.
Oltinchidan, ta'lim va ilm-fan sohasida muhim yangiliklar kiritildi. Uzluksiz ta'lim tizimi konstitutsiyaviy darajada belgilandi. Majburiy ta'lim muddati uzaytirildi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi: // O'zbekiston Respublikasi qonuni. O'zbekiston Respublikasi Toshkent shahri 01.05.2023 19-modda Qonunchilik ma'lumotlari milliy bazasi, 01.05.2023-y., 03/23/837/0241-son
2 Rahmonov D. "O'zbekiston yangi Konstitutsiyasida inson huquqlari kafolatlari". Davlat va huquq, // Darslik 2023 yil 78-89 b
3 Ahmedov, F. "Yangi Konstitutsiyada ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar". Huquqshunoslik masalalari, 2023 yil, 67-82 b.
2024-yil, 7-dekabr Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
159
Oliy ta'lim muassasalari avtonomiyasi ta'minlandi. Inklyuziv ta'lim huquqi mustahkamlandi.
Yettinchidan, ekologik xavfsizlik va atrof-muhit muhofazasi konstitutsiyaviy normaga aylandi. Orolbo'yi ekologik muammolari alohida e'tirof etildi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish tamoyillari belgilandi. Fuqarolarning ekologik huquqlari kafolatlandi.
Sakkizinchidan, xalqaro hamkorlik va tashqi siyosat sohasida yangi qoidalar kiritildi. Xalqaro huquqning umume'tirof etilgan prinsiplari ustunligi belgilandi. Tinchliksevar tashqi siyosat tamoyillari mustahkamlandi. Xalqaro shartnomalarning milliy qonunchilikdan ustunligi ta'minlandi.4
Yuqoridagi o'zgarishlar yangi Konstitutsiyaning asosiy mazmun-mohiyatini tashkil etib, ular O'zbekistonda huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurilishini yangi bosqichga ko'tarish imkonini beradi. Bu islohotlar mamlakat hayotining barcha sohalarini qamrab olgan bo'lib, O'zbekistonning zamonaviy demokratik davlat sifatida rivojlanishiga xizmat qiladi .
Yangi Konstitutsiya O'zbekistonning demokratik rivojlanish yo'lidagi muhim qadami hisoblanadi. U zamonaviy talablarga javob beruvchi, xalqaro standartlarga mos keladigan va mamlakatning yangi taraqqiyot bosqichiga mos keladigan huquqiy poydevorni yaratdi. Shuningdek, yangi Konstitutsiya inson huquqlari va erkinliklarini ta'minlash borasida xalqaro standartlarga mos keladigan yangi mexanizmlarni joriy etdi. Shaxsiy ma'lumotlar himoyasi, raqamli huquqlar, ekologik huquqlar kabi zamonaviy huquqlarning mustahkamlanishi O'zbekistonning yangi taraqqiyot bosqichiga o'tganini ko'rsatadi.
Davlat hokimiyati organlari tizimida amalga oshirilgan islohotlar hokimiyat tarmoqlari o'rtasida yanada samarali muvozanatni ta'minlash imkonini beradi. Prezident, parlament va hukumat o'rtasidagi vakolatlarning qayta taqsimlanishi "checks and balances" tizimini mustahkamlashga xizmat qiladi.5
Mahalliy hokimiyat organlarining vakolatlarini kengaytirish va mahalla institutining konstitutsiyaviy maqomga ega bo'lishi mamlakatda demokratik boshqaruv tamoyillarini rivojlantirishning muhim kafolati bo'lib xizmat qiladi. Ijtimoiy davlat tamoyillarining mustahkamlanishi, ijtimoiy himoya va iqtisodiy huquqlar kafolatlarining kuchaytirilishi aholining farovonligini oshirishga qaratilgan davlat siyosatining ustuvor yo'nalishlarini belgilab berdi.
4 Inagamova M.M. Konstitutsiyaviy islohatlarda inson-jamiyat davlat masalalarining rivojlanish bosqichlari // 'O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati" mavzusidagi
ilmiy amaliy konfirensiyasi. Toshkent. 01.12.2023 yil 59-64 b.
5https://api.stienceweb.uz/storage/publication files/7311/24327/66067bcb6f310 yangi o%e2%80%98zbekiston konstitutsiyasi huquqiy demokratik davlat,erkin.pdf
2024-yil, 7-dekabr
160
Toshkent davlat transport universiteti Konstitutsiya — inson qadri uchun
Tashkent^tate^ransport^niversit^^^^^^^^^^^^^T^eCOnSti
Xulosa qilib aytganda, bugun Konstitutsiyamizning yangi normalarida asosiy e'tibor inson, jamiyat va davlatning barqaror rivojlanishini ta'minlashga qaratilganini ishonch bilan ta'kidlash mumkin. Yangi tahrirdagi Asosiy Qonunning qabul qilinishi bilan bu borada yanada mustahkam konstitutsiyaviy-huquqiy asos yaratildi. Binobarin, Yangi O'zbekiston o'zining ushbu sohalardagi xalqaro majburiyatlariga qat'iy sodiqligini yana bir bor namoyon etdi.Konstitutsiyamizda Yevropa, Osiyo, SHarq va Amerika mintaqalarida joylashgan dunyo davlatlarining ijobiy konstitutsiyaviy tajribasi o'z aksini topgan. Asosiy Qonunimiz huquqshunos olimlar, siyosatshunoslar, ko'plab xalqaro tashkilotlar mutaxassislari tomonidan sinchiklab o'rganilgan bo'lib, unga inson huquqlari bo'yicha xalqaro huquq normalari qo'shimcha ravishda uyg'unlashtirilgandir.
REFERENCES
1. Инагамова М.М. Сифатли таълим тизимини ривожлантиришнинг баъзи стратегик асослари //Республикаси ИИВ Малака ошириш институти ахборотномаси. Т.- 2023. № 3. 63-70 б.
2. Инагамоыв М.М .Узбекистонда аёлларга нисбатан зуравонлик масалалари: муаммолар, ютуклар ва истикболлар/Лnternational Journal of Intellectual and Cultural Heritage Volume: 3 Issue: 06 | 2023 ISSN: P - 2181-2306, E - 2181-2314. Р. 107-112
3. Инагамова М.М., Журабоев Н. Ю. . Туркистонлик аёлларнинг сиёсий макоми//Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. (E)ISSN: 2181-1784 4 (5), May, 2024. Б.78-90
4. Инагамова М.М Оила, никох муносабатларида махалла институининг ташкилий-хукукий жихатлари/Yangi O'zbekiston taraqqiyotida ilm-fan istiqbollari" mavzusidagi davra suhbati materiallari to'plami. - Toshkent. Jamoat xavfsizligi universiteti nashriyoti. 2022. - Б. 48-55
5. Инагамова М.М . Конституциявий ислохотларда инсон-жамият- давлат масалаларининг ривожланиш боскичлари//«O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi - inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati» mavzusidagi ilmiy amaliy konfirensiya. - Toshkent. Republican Scientific and Practical Conference. December 1. Т.: 2023. Б. 59-64.
6. Инагамова М.М Конституциявий ислохотлар - аёл хукуклари химоясининг гарови// Конституция - тинчлик ва тараккиёт кафолати: Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинган куннинг 27 йиллиги байрамини нишонлаш максадида утказилган Республика илмий-амалий конференция
161
2024-yil, 7-dekabr
материаллари (2019 йил 5 декабрь). -Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2020. -Б.121-125.
7. Узбекистоннинг максадли тараккиёт стратегияси уюшган жиноятчилик, экстремизм ва терроризмга карши курашишнинг хукуки кафолати//Трансмиллий уюшган жиноятчилик, терроризм ва экстремизмга карши курашда ички ишлар органларининг роли хамда хамкорлик йуналишлари: Республика илмий-амалий конференция туплами / Масъул мухаррир техника фанлари номзоди, доцент О.Т.Ахмедов. -Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ Малака ошириш ошириш институти, 2023. - Б.5-9.
8. O'zbekiston spublikasi Konstitutsiyasi. (2023). Toshkent: Adolat.
9. Rahmonov, D. (2023). "O'zbekiston yangi Konstitutsiyasida inson huquqlari kafolatlari". Davlat va huquq, 78-89
10. Ahmedov F. (2023). "Yangi Konstitutsiyada ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar". Huquqshunoslik masalalari, , 67-82.
11. Respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasi materiallari 2023 yil 6 dekabr
12. Lex.uz.www
13.Дадашева А.А. The role of mass media in the development of civil society in new Uzbekistan // Educational Research in Universal Sciences VOLUME 2.ISSUE 4. 2023. Р. 203-207.
14. Дадашева А.А. Янги Узбекистонда махаллий ижро органлари фаолиятида жамоатчилик назорати// Фалсафа ва хукук. 2022/2. Б-137-138.
15. Дадашева А.А. Давлат хизматини ислох килиш шароитида хокимлар фаолияти устидан жамоатчилик назоратини амалга оширишнинг асосий йуналишлари// Tashkent State Transport University Google Scholar indexed Prospects for Training International Specialists in the Field of Transport DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1 Volume 3 TSTU Conference 1 2022 . Б. 117-122.
16. Дадашева А.А. Жамоатчилик фикри-фукаролик жамиятини ривожлантиришнинг мухим омили// Узбекистон Республикаси Президент хузуридаги давлат бошкаруви академияси. Жамият ва бошкаруви. Тошкент. № 2 (92). 2020. Б-125-129.
17. Дадашева А.А. Махаллий ижро хокимияти фаолияти устидан жамоатчилик назоратини натижадорлигини оширишнинг илмий-назарий ечимлари// Хукукий тадкикотлар журнали. 2-махсус сон. Тошкент. 2020. Б-227-232
162
2024-yil, 7-dekabr
