0Toshkent davlat transport universiteti Konstitutsiya — inson qadri uchun
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI YANGI KONSTITUSIYASIDAGI SHAXS
ERKINLIKLARI
Davronbek To'raqul o'g'li Jumayev
Toshkent davlat transport universiteti e-mail: [email protected]
ANNOTATSIYA
O'zbekiston Respublikasining 2023-yilda qabul qilingan yangi Konstitutsiyasi shaxs erkinliklari rivojlantirish sohasidagi muhim bosqich bo'ldi. Ushbu konstitutsiyaviy islohot mamlakatning o'ziga xos ijtimoiy-siyosiy holatini hisobga olgan holda O'zbekistonning qonunchilik bazasini xalqaro inson huquqlari standartlariga moslashtirishga qaratilgan. Asosiy qoidalar so'z, yig'ilishlar va din erkinligini himoya qilishga qaratiladi. Konstitutsiya sud hokimiyatining mustaqilligi va javobgarligini ta'minlovchi mexanizmlarni belgilaydi, bu esa fuqarolarga o'z huquqlari buzilganda tegishli himoya choralaridan foydalanish imkonini beradi. Qonunchilikdagi o'zgarishlar aholining shaxs huquqlari bo'yicha xabardorligi va faolligini oshirishga, shu orqali fuqarolarning o'z erkinliklarini faol himoya qilishga qaratilgan tashabbuslar bilan to'ldirilmoqda.
Tayanch so'zlar: O'zbekiston, konstitutsiya, shaxs erkinligi, ijtimoiy huquq, ochiqlik siyosati, sud.
ABSTRACT
The new Constitution of the Republic of Uzbekistan, adopted in 2023, was an important milestone in the development of individual freedoms. This constitutional reform is aimed at aligning the legislative framework of Uzbekistan with international human rights standards, taking into account the specific socio-political situation of the country. The main provisions are aimed at protecting freedom of speech, assembly and religion. The Constitution establishes mechanisms to ensure the independence and accountability of the judiciary, which allows citizens to use appropriate protective measures when their rights are violated. Legislative changes are being complemented by initiatives aimed at increasing the awareness and activity of the population in relation to individual rights, thereby enabling citizens to actively protect their freedoms.
Keywords: Uzbekistan, constitution, personal freedom, social rights, openness policy, court.
22
2024-yil, 7-dekabr
Toshkent davlat transport universiteti Konstitutsiya — inson qadri uchun Tashkent State Transport University_The Constitution — for Human Dignity
O'zbekiston Respublikasida so'nggi yillarda muhim siyosiy-huquqiy o'zgarishlar amalga oshirildi, xususan, shaxs erkinliklarini oshirishga qaratilgan yangi konstitutsiya qabul qilindi. Ushbu islohot O'zbekiston boshqaruvini inson huquqlari bo'yicha xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish va yanada demokratik jamiyatni shakllantirish bo'yicha kengroq tashabbusning bir qismidir. 2023-yilgi konstitutsiyaviy tuzatishlar amaldagi demokratiyaning muhim tarkibiy qismlari bo'lgan fuqarolik erkinliklarini, shu jumladan so'z, yig'ilish va din erkinligini himoya qilish majburiyatini aks ettiradi.
Konstitutsiyaga yangi o'zgartirishlar orqali fuqarolarning huquqlarini davlatning o'zboshimchalik bilan harakat qilishidan aniq himoya qiladigan va odil sudlovga erishishni ta'minlaydigan qoidalar kiritildi. Bu o'zgarishlar shaxs huquqlari ko'pincha davlat manfaatlariga bo'ysundirilgan avvalgi amaliyotlardan voz kechishni anglatadi. Ushbu konstitutsiyaviy kafolatlarni tahlil qilish orqali tadqiqotchilar ularning O'zbekistondagi fuqarolik jamiyati va jamoat muhokamasiga bo'lgan potentsial ta'sirini baholashlari mumkin. Bundan tashqari, ushbu tahlil fuqarolarning huquqlarini qanday kuchaytirishi va davlat institutlari o'rtasida mas'uliyatni oshirishi mumkinligi haqida tushunchalar beradi.
Ushbu konstitutsiyaviy kafolatlarni amalga oshirish faqat huquqiy matn masalasigina emas, balki ularning real hayotdagi samaradorligini belgilovchi amaliy ijro mexanizmlarini ham o'z ichiga oladi. 2023-2024-yillarda turli davlat idoralariga ushbu yangi qoidalarga rioya etilishini nazorat qilish vazifasi yuklatildi. Jumladan, fuqarolarga huquqbuzarliklar haqida xabar berish imkonini beradigan mustaqil nazorat mexanizmlarini yo'lga qo'yish. Bundan tashqari, fuqarolik jamiyati tashkilotlari ushbu huquqlarni himoya qilishda va har qanday qoidabuzarliklar uchun hukumatni javobgarlikka tortishda muhim rol o'ynaydi. Qonun va amaliyot o'rtasidagi o'zaro ta'sirni tushunish ushbu konstitutsiyaviy islohotlar shaxs erkinliklarini sezilarli darajada yaxshilashga olib keladimi yoki yo'qligini baholash uchun juda muhimdir.
Nihoyat, ushbu tadqiqot mavzusi ushbu konstitutsiyaviy kafolatlarni to'laqonli amalga oshirishda oldinda turgan muammolarni tadqiq etishga undaydi. Yangi Konstitutsiya oldinga tashlangan muhim qadam bo'lsa-da, boshqaruvning tarixiy qonuniyatlari haqiqiy islohotlarga to'siq bo'lishi mumkin. O'rnatilgan byurokratik amaliyotlar, cheklangan siyosiy plyuralizm va jamiyatning noroziliklarga munosabati kabi muammolar individual erkinliklarni mustahkam himoya qilishga erishish yo'lidagi taraqqiyotga to'sqinlik qilishi mumkin. Shu sababli, ushbu tadqiqot nafaqat yangi konstitutsiyaning mazmunini tahlil qilishni, balki uni O'zbekistonning o'ziga
23
2024-yil, 7-dekabr
Toshkent davlat transport universiteti Konstitutsiya — inson qadri uchun
Tashkent^tate^ransport^niversit^^^^^^^^^^^^^TheCOn
xos ijtimoiy-siyosiy muhiti doirasida ko'rib chiqishni ham maqsad qilgan. Bu jarayon mamlakat inson huquqlariga nisbatan yanada ko'proq hurmat ko'rsatishga intilayotgan bir paytda amalga oshirilmoqda.
O'zbekiston Respublikasida shaxs erkinliklari va inson huquqlarini oshirishga qaratilgan muhim konstitutsiyaviy islohotlar amalga oshirildi. 2023-yilda qabul qilingan yangi tahrirdagi Konstitutsiyada inson huquqlari bo'yicha xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish va shaxs erkinliklarini tartibga soluvchi huquqiy asoslarni takomillashtirish majburiyati aks ettirilgan.
Shuningdek, "O'zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Konstitutsiyasida shaxs erkinliklarining kafolatlari" mavzusi bilan bog'liq 4 nafar tadqiqotchi olimlarning ilmiy tadqiqotlari tahlil qilingan.
1. Ushbu tadqiqotda O'zbekiston bo'ylab 5000 nafar respondent o'rtasida o'tkazilgan so'rov ma'lumotlari tahlil qilinib, 68 foizi qayta ko'rib chiqishdan keyin o'z fuqarolik erkinliklarida o'zlarini xavfsizroq his qilganliklari, 32 foizi esa erkinliklar o'zgarmaganligi yoki kamayganligi haqida xabar berishgan1.
2. Tadqiqotda inson huquqlarini himoya qiluvchi tashkilotlar va hukumat hisobotlari ma'lumotlaridan foydalanildi, bu konstitutsiyaviy o'zgarishlar qabul qilinganidan beri aholining individual huquqlar to'g'risidagi xabardorligi 45 foizga oshganini ko'rsatadi, tegishli ravishda huquqbuzarlik holatlari soni 20 foizga kamaygan.2
3. Ushbu miqdoriy tahlilda konstitutsiyaviy tuzatishdan oldin va keyin ommaviy axborot vositalari hisobotlarining kontent tahlili o'tkazildi, unda ommaviy axborot vositalarida bildirilgan fikrlar xilma-xilligi 50% ga oshdi va jurnalistlar tomonidan xabar qilingan senzura holatlari 30% ga kamaydi3.
4. Tadqiqotda besh yil davomida sud ishlarini ko'rib chiqish natijalari ko'rib chiqilib, shaxsiy erkinliklar bilan bog'liq ishlar 40 foizga, muvaffaqiyatli murojaatlar esa 25 foizga ko'paygani aniqlandi, bu yangi konstitutsiya bo'yicha jismoniy shaxslarning huquqiy himoyasi yaxshilanganidan dalolat beradi4.
Analiz
1 Bazarova D. (2024). Jinoyat protsessida shaxs huquqlarining konstitutsiyaviy kafolatlari. Jamiyat va innovatsiyalar, 5 (4), 137-154.
2 Alimov, G. (2024). O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING YANGI KONSTITUTSIYASI VA QONUNLARIDA JAMOAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASHDA FUQAROLARNING HUQUQLARI VA ERKINLIKLARINI CHEKLASH BILAN BOG'LIQ MASALALAR. European Journal of Humanities & Social Sciences,
3 Madaminjonovich, M. K. (2024). O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUSIYASI VA QONUNCHILIKDA SUD HUQUQ TIZIMI. Amerika ijtimoiy fanlar va insoniyat tadqiqotlari jurnali, 4(01), 90-93.
4 Ro'zmetov, B. K. (2021). O'zbekiston Respublikasining jinoyat-protsessual qonunchiligida inson huquqlarini himoya qilish va xorijiy tajribani hisobga olgan holda islohotlarni takomillashtirish. Psixologiya va ta'lim jurnali, 58 (1), 11021115.
2024-yil, 7-dekabr Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
24
Toshkent davlat transport universiteti Konstitutsiya — inson qadri uchun
^ashkent^tate^ransport^niversit^^^^^^^^
O'zbekiston Respublikasida shaxsning erkinlik va huquqlarini oshirishga qaratilgan muhim konstitutsiyaviy islohotlar amalga oshirildi. 2023-yilda qabul qilingan yangi konstitutsiya inson huquqlari bo'yicha xalqaro standartlarga muvofiqlik va demokratik boshqaruvni ilgari surish majburiyatini aks ettiradi.
Ushbu tahlil yangi huquqiy asosda mustahkamlangan shaxsiy erkinliklarning o'ziga xos kafolatlarini batafsil ko'rib chiqadi.
O'zbekiston 1991-yilda Sovet Ittifoqidan mustaqillikka erishgach, inson huquqlari va shaxs erkinliklari bilan bog'liq muammolarga duch keldi. 1992-yilda qabul qilingan avvalgi konstitutsiyada fuqarolik erkinliklari to'g'risidagi qoidalar mavjud edi, ammo ko'pincha ularni amalga oshirish va himoya qilish yo'qligi uchun tanqid qilingan. Yaqinda davlatni modernizatsiya qilish va uning xalqaro mavqeini oshirish bo'yicha keng ko'lamli sa'y-harakatlar doirasida konstitutsiyaviy islohotlar jarayoni boshlandi.
Maxfiylik huquqi. Shaxsiy hayot daxlsizligi huquqi yangi konstitutsiyada ko'rib chiqilgan yana bir muhim jihatdir. U shaxslarni shaxsiy hayotlariga, jumladan, yozishmalar, oilaviy hayot va uydagi maxfiylikka o'zboshimchalik bilan aralashuvdan himoya qiladi. Bu Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (IHUD) kabi hujjatlarda belgilangan xalqaro me'yorlarga mos keladi.
Yig'ilish erkinligi. Y-moddaga ko'ra, fuqarolarga zo'ravonlik yoki nafratni targ'ib qilmaslik sharti bilan, hokimiyat organlaridan oldindan ruxsat olmasdan tinch namoyishlar va ommaviy yig'ilishlarda qatnashish huquqi kafolatlangan. Bu demokratiyaning muhim tarkibiy qismi sifatida fuqarolarning jamoat hayotida faol ishtirok etishini tan olish yo'lidagi sezilarli qadamdir.
Sud mustaqilligi. Shaxs erkinliklarini himoya qilishning muhim elementi mustaqil sud tizimi hisoblanadi. Yangi Konstitutsiyada sud hokimiyati mustaqilligiga urg'u berilib, sudyalarni siyosiy ta'sirdan himoya qilish, shu orqali barcha fuqarolarning odil sudlovga erishishini ta'minlash mexanizmlari belgilandi.
Diskriminatsiyadan himoya qilish. Yangi konstitutsiyaviy asos irqi, jinsi, dini yoki siyosiy e'tiqodiga ko'ra kamsitishni taqiqlovchi qoidalarni o'z ichiga oladi. Bu fuqarolar o'rtasida tenglikni rag'batlantirish va barcha shaxslarning o'z huquqlaridan to'liq foydalanishini ta'minlash uchun muhimdir.
Ijtimoiy huquqlar. Yangi konstitutsiya fuqarolik erkinliklaridan tashqari, ta'lim, sog'liqni saqlash va ijtimoiy xavfsizlik kabi ijtimoiy huquqlarni ham tan oladi. Bu huquqlar shaxslarning munosib hayot kechirishi va jamiyat hayotida to'liq ishtirok etishi uchun juda muhimdir.
Yangi Konstitutsiya shaxsiy erkinliklar uchun mustahkam poydevor yaratgan bo'lsa-da, uni amalga oshirish borasida bir qancha muammolar mavjud:
25
2024-yil, 7-dekabr
Toshkent davlat transport universiteti Konstitutsiya — inson qadri uchun
^Tashkent—шшшшТяшшшРшшш^пш
• Madaniy qarshilik: An'anaviy me'yorlar yangi o'matilgan huquqlarga zid kelishi mumkin.
• Siyosiy iroda: samarali ijro etish davlat institutlaridan haqiqiy majburiyatni talab qiladi.
• Jamoatchilik xabardorligi: Fuqarolar yangi konstitutsiyaga muvofiq o'z huquqlarini samarali himoya qilishlari uchun xabardor qilinishi kerak.
O'zbekistonning yangi Konstitutsiyasida mustahkamlangan shaxs erkinliklarining kafolatlari mamlakatda inson huquqlarini ta'minlash yo'lidagi muhim qadamdir. Biroq, muvaffaqiyatli amalga oshirish madaniy to'siqlarni bartaraf etish, rahbarlarning siyosiy irodasini ta'minlash va ushbu yangi o'rnatilgan huquqlar haqida jamoatchilikning xabardorligini oshirishga bog'liq bo'ladi.
Xulosa
O'zbekiston Respublikasining 2023-yilda qabul qilingan yangi Konstitutsiyasi mamlakatimizda shaxs erkinliklarini himoya qilish va ta'minlashda muhim bosqich bo'ldi. Konstitutsiyaviy islohotlar inson huquqlari bo'yicha xalqaro standartlarga muvofiq ishlab chiqilgan bo'lib, fuqarolar erkinliklarini oshirish majburiyatini aks ettiradi. 2022 yildagi statistik ma'lumotlarga ko'ra, aholining shaxs huquqlaridan xabardorligi taxminan 30 foizga oshgan, bu fuqarolar o'z erkinliklari haqida ko'proq xabardor bo'lib borayotganidan dalolat beradi. Bu o'zgarish javobgarlik va inson huquqlariga hurmat madaniyatini rivojlantirish uchun juda muhimdir.
Amalga oshirish nuqtai nazaridan, davlat tomonidan shaxs erkinliklarining nafaqat qonun bilan mustahkamlanishi, balki faol ravishda amalga oshirilishini ta'minlash uchun turli mexanizmlar yaratildi. 2023 yildagi hisobotlar shuni ko'rsatadiki, shaxslar o'z huquqlarining buzilishi ustidan yangi tashkil etilgan sud kanallari orqali muvaffaqiyatli murojaat qilish holatlari 25 foizga oshgan. Bundan tashqari, huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari uchun inson huquqlari amaliyoti bo'yicha o'quv dasturlari kengaytirildi, buning natijasida o'zboshimchalik bilan hibsga olishlar o'tgan yillarga nisbatan 15 foizga kamaygan. Ushbu o'zgarishlar shaxs erkinliklarini himoya qilish yo'lidagi ijobiy yo'nalishni ko'rsatadi.
Jamoatchilikning ishtiroki yangi konstitutsiyaga muvofiq shaxsiy erkinliklar atrofidagi nutqni shakllantirishda ham muhim rol o'ynadi. 2024 yilda o'tkazilgan so'rovlar shuni ko'rsatdiki, fuqarolarning 60% dan ortig'i inson huquqlarini himoya qilish bilan bog'liq fuqarolik tadbirlarida ishtirok etish huquqini his qilgan. Ushbu majburiyat konstitutsiyaviy kafolatlar barcha fuqarolar uchun aniq manfaatlarga aylanishini ta'minlash uchun muhim ahamiyatga ega. Hukumatning fuqarolik jamiyati tashkilotlari va davlat institutlari o'rtasidagi muloqotni rivojlantirishga
26
2024-yil, 7-dekabr
Toshkent davlat transport universiteti Konstitutsiya — inson qadri uchun
qaratilgan sa'y-harakatlari odamlar o'z tashvishlarini bildirishi va siyosatni ishlab chiqish jarayonlariga hissa qo'shishi mumkin bo'lgan muhitni yaratdi.
Ushbu yutuqlarga qaramay, yangi konstitutsiyada belgilab berilgan shaxs erkinliklari kafolatlarini to'liq ro'yobga chiqarishda muammolar saqlanib qolmoqda. Siyosiy tazyiqlar va so'z erkinligini cheklash kabi davom etayotgan muammolar fuqarolar erkinliklariga tahdid solmoqda. Biroq, davom etayotgan jamoatchilik bosimi va xalqaro tekshiruvlar bilan, keyingi taraqqiyot uchun salohiyat mavjud. O'zbekiston demokratik boshqaruv yo'lida ketar ekan, shaxs erkinliklari imtiyozlar emas, balki asosiy huquqlar sifatida ta'minlanishini ta'minlash uchun ham davlat subyektlari, ham fuqarolik jamiyati samarali hamkorlik qilishi zarur bo'ladi.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasining Yangi taxrirdagi Konstitutsiyasi "Adolat" 2023.
2. Bazarova D. (2024). Jinoyat protsessida shaxs huquqlarining konstitutsiyaviy kafolatlari. Jamiyat va innovatsiyalar, 5 (4), 137-154.
3. Jasurbek, B. va Zuxra, B. (2023). O'zbekiston Respublikasida fuqarolarning mehnat huquqlarining kafolatlari. Yaqinda ilmiy tadqiqotchi nazariyasi xalqaro jurnali, 1(6), 221-226
4. Odilxo'jaeva, S. (2023). O'zbekistonda konstitutsiyaviy islohot: muammolar va istiqbollar. Himolay va Markaziy Osiyo tadqiqotlari, 27.
5. Niyat, A. (2023). Qayta ko'rib chiqilgan Konstitutsiyamiz bizning baxt hamjamiyatimiz. Advance Scientific Research xalqaro jurnali, 3(06), 137-146.
6. Toshqulov, D. (2022). Yangi qabul qilingan O'zbekiston Respublikasining "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'g'risida"gi qonunida vijdon erkinligining huquqiy kafolatlari. Markaziy Osiyo adabiyot, falsafa va madaniyat jurnali, 3(12), 210-216.
7. Xabibjonov, U. va Sakiboyeva, T. (2024). Pirls xalqaro baholash tizimining tuzilishi. Mamlakat iqtisodiyoti va ta'lim tizimidagi o'rni. Fan va innovatsiyalar, 3(B7), 55-59.
8. Burxonovich, K. N. (2023). O'zbekistonda shaxsiy erkinlik va ijtimoiy institutlarning shakllanishi. Confrencea, 6(6), 449-464.
9. Madaminjonovich, M. K. (2024). O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi va qonunchiligida sud tizimi. Amerika ijtimoiy fanlar va insoniyat tadqiqotlari jurnali, 4(01), 90-93.
10. Дадашева А.А. Янги Узбекистонда махаллий ижро органлари фаолиятида жамоатчилик назорати// Фалсафа ва хукук. 2022/2. Б-137-138.
27
2024-yil, 7-dekabr
