CC BY
267
and thy Pxophyt of Islam Mгhammad, thy xyasons fou thy appyarnncy of "Sгhиatnoma" and thy cxyativy idyas of thy poyt axy statyd.
Thy main pavtt of thy mysnyvi consists of tyn chaptyxs, namyd "magala" (convyxsation, spyych), which consycatyd to thy most vital qгystions of thy moRal ythics thy wayfa^yR of thy sprni^al jœmyy p^yachys.
Thy analysis of "Sгhиatnoma" shows that in thy intyvpvytation of his mysnyvi Krnmani fyll гndyк thy inflгyncy of Saadi Shymzi's "Иoгston" (Thy O^havid). Thoгgh thyvy is no any hint in thy mysnyvi auoгt it, still thy myt^y chosyn иу thy poyt, compositional const^ction and thy st^ct^ of thy foкystatyd woкк иу Saadi sy^vy as an yvidynt prnof of this idya.
Thoгgh пуing thy g^yat masty^iycy "Sгhиatnoma" is wmttyn simply, grncyßlly, withoгt prnfomd implicit hints and allygoку.
M. Caйфyллoeвa
ТАЪСИРИ АДАБИЁТ ВА МАТБУОТИ ЭРОН БА САДРИДДИН АЙНИ ВА ЭЧОДИЁТИ У
Вoжaxoи колиди: Садриддин Айни, адабиёт ва Mam6yom, пайвандхои адабии Эрон ва Точикистон, таърихи матбyотu точик
Устод Садриддин Айни аз овони наврасиаш дар мактаби 6узурги адабиёти форси тарбият ёфтааст. Барои y эчодиёти Фирдавси, Саъди, Хоча Хофиз ва бисёр шоирони эрониасл мисли осори Рyдаки, Носири Хyсpав, Чалолиддини Балхи, Камоли Хyчанди ва Абдуррахмони Чоми мактаби хакикии тарбияи маънави ва ташаккули чахонбинии башардустона, фикру андешахои ватанхохона ва мехнатдусти бyданд. Устод Айни дар шоири ва суханшиноси низ шогирди бовафои хамин мактаби адаби шинохта шудааст.
Садриддин Айни ба мавзуву мазмун, вазну кофия, охангу радифи газалхои шоирони забардасти Эрон пайрави карда, худ газалхои чолибе офаридааст, ки мундаричаи ишки, ичтимои ва гохо фалсафию ирфони дар бар кардаанд. Хамчун намуна порчае аз як татаббуъ ва тазмини газали Саъди меоварем, ки дар он си-фатхои ёр - маъшук ифода ёфтааст. Ин газали таклидист ба Саъди, ки харчанд маъшук ширинадои ва дилрабои кунад хам, шикваи кахрамони ганоиро аз бевафои, бегонапарвари, сангиндили ва беэътиноии маъшук дар бар мегирад. Вай бо байти иктибоси аз газали Саъди анчом мепазирад. Fазали Айни чунин аст: Ёри мaн ширишдои мeкyнaд, Xap зaмoн cad дилpaбoи мeкyнaд. MeHyHad бо дустон бeгoнaги, Дyшмaнoнpo ошнои мeкyнaд. Дap вaфoяш умр шуд, он шух низ Xaмчy yмpaм бeвaфoи мeкyнaд. Айнии мискин 6a xacби холи худ Бaйтe aз Соъди гaдoи мeкyнaд: "Ёри мaн aвбoшy кaллoш acmy ринд, Бapмaн aммo порсои мeкyнaд" (1,ч.8,83) Дар эчодиёти Айни баъзе шеърхое хастанд, ки ба тарики тазмину татаббуъ ё мухаммас бар газали шоире гуфта нашуда бошанд хам, дар асоси мазмун, вазну кофия ва радифи онхо муайян кардан мумкин аст, ки он шеърхо дар пайравии газалиёти классикхои назми Эрон эчод шудаанд. Чунончи, Саъди газале дорад, ки матлааш ин аст:
Нaфace вaкти бaxopaм xaвacи caxpo буд, Бо paфикe ду, ки доим штвон тaнxo буд.
Устод Айни аз ин газали Саъди пайрави карда шеъри худ "Шаби душина"-ро (1901) аз дасти таълиф баровард. Харчанд ки газали Саъди мохияти лирики ва газали Айни мазмуни мутоибави доранд, хар ду асари реалисти мебошанд ва бо як вазну кофияву радиф таълиф шудаанд. Матлаъи газали Айни чунин аст: Шaби душиш, ки дap гyшaи caxнaм чо буд, Cap пур aз гyлгyлaвy сиш пур aз гaвгo буд.
Устод Мухаммадчон Шакури газалхои Саъди ва Айниро киёс карда чунин натича гирифтаанд:
"Устод Лйни пас аз 40 соли таълифи шеъри "Шаби душина" катъан xyкм карда 6уд, ки: "Саъди реалист аст" (11,123). Ин чо аз тафсилоти ин масъала xyддори карда, xаминро гyфтан меxоxем, ки, назари мо, ин xyкми у чон дорад. Реализми ба xyд xоси Саъди дар газали боло xам ифода ёфтааст. Сyжети муайяне доштани он газал, асоси вокеии ин сyжет, падидаxои конкрети замон ва кисси^ти xакикии каxрамони лирики нишонаxои асосии назари реалистии шоир аст" (11,22) Оре, Саъди реалист аст. Реализми осори ин 6узургвор, Aйниро, ки аз у меомyxт, низ ба роxи реализм xидоят намудааст.
Чунонки маълум аст, Aйни бар газалxои Хофиз, Коони, Соиб ва Ягмо мyxаммасxо эчод намудааст. Дар он мyxаммасот низ умумияти мавзуъ, ягонагии кофияву радиф ва вазн дида мешаванд. Маxорати С.Лйни дар xамин зyxyр мекунад, ки у мундарича, мазмун ва мyxтавои газалиёти шоирони эрониро давом дода сатрxое меофарад, ки xам аз лиxози мазмун ва xам аз лиxози шакл аз сyрyдаxои классикxои назми форси ками надоранд.
Бинобар он, метавон натича бардошт, ки омузиш аз устодони назми форси натичаxои мусбат додааст. Хамчун намина мyxаммаси зерини Aйниро бар газали Хофиз меоварем: Сарам чуз xaёлaт швое надорад, Faмaм бе висолат давое надорад, Танам бе наволат навое надорад, "Дилам бе чамолат сафое надорад Чу бегонае, к - ошное надорад ".
Гули рри зебо, бару души насрин, Кади сарви раъно, тани софи симин, Лаби лаъли г)!ё, сари зулфи мушкин -"Хама чиз дорад дилорому лекин -Дарего, ки бо мо вафое надорад! "
Ба он рyu зебо, ба он xолu мушкин, Ба ин кадди раъно, ба ин зулфи пурчин Супурдам дили xешро пок, лекин "Матои дили поки ушшоки мискин Ба бозори xуснaш балое надорад ".
Дили Айни ошуфта гашта чу муят, Шабу руз гардид дар чустучрят, Сафо ёфт оxuр зи руи накуят. " Чу моx аст равшан, ки бе меxрu рyят Дилу чони Хофиз сафое надорад" (1,ч.8д,190)
Fазали Хофиз аслан аз 7 байт иборат аст. Лекин Aйни xамаги 4 байташро интиxоб карда ба ожо мyxаммас бастааст. Мyxаммас xеле равон, таъсирбаxш ва пурмазмун аст. Ба xар байти Хофиз, ки Aйни се сатр илова мекунад, тавсифxое мебошанд, ки нав набошанд xам, xеле зебоанд.
Устод Aйни дар катори дигар класси^ои назми форси эчодиёти Соиби Исфаxониро низ мактаби бузурги омузиши тачрибаи адаби ва саба^ои эчоди мешуморад. Иродатмандии у ба Соиб то чоест, ки ба як газали у ду мyxаммас баста буд. Банди xотимавии мyxаммаси якуми Aйни бар газали Соиб чунин аст: Доманкашон баромад он шу/xu фитнакомат, Айни зи даст дода аз диданаш саломат, "Дигар надида xудро то домани киёмат, Соиб, касе, кирромасту xaроб дида" (1,ч.8,200).
Дар мyxаммаси дуюми Aйни бар газали Соиб банди xотимави ба шакли зайл аст: Кад - нaxлau назокат, тан - пайкари латофат, Лаб - чашмаи xaловaт, ру - матлаи саодат, Айни чу дида он мax боре ба ин киёфат "Дигар надида xудро то домани киёмат, Соиб, касе, киуромасту xaроб дида" (1, ч.8,201).
Садриддин Aйни дар мактуби xyд (31 январи соли 1949) ба унвони адабиётшинос Aбдyлгани Мирзоев менависад: "Хамин газали Соиб дар девонаш, ки дар дасти ман аст, даx байт аст. Aз xамин даx
байт...ман...панч байти осонтарашро (яъне мyxаммас карданаш осонро) интиxоб карда, мyxаммас карда будам" (2,117).
Садриддин AMrh борxо икрор карда буд, ки у аз xyрдсоли ба шеър шавку рагбати зиёд дошт, мутолиаи осори классикони назми форси бошад, таркиби лугавии забони уро гани ва тарзи баёнашро зебову равон намудаанд. Зиёда аз ин, Aйни аз овони чавониаш асарxое офаридааст, ки бо вазни асарxои барчастаи классикии форси гуфта шудаанд. Чунончи, нависанда xамроxи дустонаш ба тамошои саxро баромада таассуроти xyдро дар "Достони сайри Ширбадан" бо вазни "Шоxнома"-и Фирдавси ба риштаи назм мекашад. Дар ин бора xyдаш мегуяд: "Нависандаи ин сатрxо дар аввал бор диданам он сайру сайргоxxоро таассуроти xyдро дар шакли достон ба назм дароварда будам ва меxоxам он достонро интиxоб ва ислоx намуда, ба xонандагон пешкаш намоям. Aзбаски дар он вахт^о ман "Шоxнома"-и Фирдавсиро бисёр меxондам, шакл ва услуби вай ба ин достон бетаъсир намондааст" (ч.7,246).
Aгар достони Aйни бо вазни мутакориб навишта шуда бошад, гоxо дар тарзи баёни вокеаxо низ услуби Фирдавси, баxyсyс тасвири набарди Рустам ва Сyxроб ба назар мерасад: Паи грштин маърака соз шуд, Сри гуштин дuдaxо боз шуд. Хама пaxлaвонu зуру далер Кадам монда нотарс монанди шер. Раванда чу Рустам паи корзор Раванда чу Рустам паи корзор Чу Суxроб дар чанги шсм устувор. Хама чусту чаккону соxuбxунaр Xунaрxо нишон дода бар якдигар..
Мyxаббати Aйни ба назми классикии форси чунон гарму сузон буд, ки дертар достони xyд "Чанги одаму об"-ро низ бо вазни "Шоxнома"-и Фирдавси офарид. Зиёда аз ин, дар бораи шоирони эрони маколаxо ва тадкикотxо эчод кард. Намунаи барчастаи он китобxои у "Дар бораи Фирдавси ва "Шоxнома"-и у" (1934) ва "Шайx Муслжиддин Саъдии Шерози"(1942) ба шумор меоянд. У монографияи xyдро дар бораи Саъди ва эчодиёти у бо чунин ифодаи эътикод анчом медиxад, ки Саъдиро яке аз yстодxои гузаштаи xyд мешуморад ва пайваста аз у меомузад (3,ч.11,126).
Баъд аз инкилоби русии соли 1905 вазъияти сиёсию ичтимои ва фарxанги дар Осиёи Миёна, аз он чумла дар шаxрxои бостонии Самарканд, Бyxоро ва Хучанд, тадричан тагйир меёфт. Равшанфикрон барои таъсиси мактабxои усули чадид ва босаводу бомаърифат кардани фарзандони xалк саъю талош менамуданд. Ташкилоти чамъиятии "Тарбияи атфол" руи кор омад, ки фаъолони он мисли Садриддин Arä^ Aбдyлвоxиди Мунзим, Маxмyдxочаи Беxбyди, Лбдyлкодири Шакури ва дигарон, роxxои осонтари саводнокшавии бачагон ва камсаводони калонсол, ба пояxои баланди фарxанги расондани чавонон ва xатто ба мактабxои нав чалб намудани дyxтаронро дар байни xалк ташвику таргиб мекарданд. Уламои иртичоъпараст, монанди Мулло Камари тотор, мансабдорони амир ва мyллоxои чоxил мукобили ин азму xаракати зиёиёни озодандеш буданд. Дар соли 1910 бо максади xалали чидди ворид кардан ба роxи пешгирифтаи маорифпарварон низои мазxабии шиа ва сунниро эчод карданд. Моxияти гап дар ин аст, ки дар Бyxоро эрониxое, ки ачдодашон дар асрxои гузашта аз мамлакати Эрон куч баста омада буданд, зиндаги ба сар мебурданд. Уламои иртичои эрониxо ва точикони Бyxороро бо баxонае, ки гуё эронжо як талабаи бyxороиро кушта бошанд, ба шур оварданд. Бо ин роxи фитна табакаxои соддалавxи точик ва эрониро алайxи xамдигар чанг андоxтанд. Устод Лйни бо сузу гудоз менависад, ки ин фочиа кyтоxмyддат бошад xам, низои кавмxо буд. Бинобар он, равшанфикрони xакики аз xар ду тараф кушиш ба кор мебурданд, ки одамонро аз xyнрези нигаx доранд. Эронжо точиконро, точикон эрониxоро xоми ва муттако мешуданд.
Устод Лйни дар асари xyд "Таъриxи инкилоби фикри дар Бyxоро" низоъи сунни ва шиаро батафсил тасвир намуда, дар бораи меxрyбонии точикон ва эронжо нисбат ба xамдигар чунин менависад: "Aммо одамоне, ки аклу идрок доштанд, эрониёни паноxоварда ба xyдашонро xимоят карданд, дар саройxо ва xонаxо пинxон намуданд, ба тагйири либос аз шаxр бароварданд. Хосил ба кадри кувва ёрманди намуданд. Дар тарафи Хиёбон авбоши эрониён бакиятуссайфи талабае(ро), ки ба масчиде мyтаxассин шуда буданд, шаби душанбе ба ваxшонияти тамом куштанд, аммо эрониёни боаклу xyш xамсоягони точикашон ва аxолии мадрасаxои тарафи xyдашонро, ки ба балво xамроx нашуда буданд, аз авбоши xyдxошон мyxофиза карданд, то тамоми рyзxои балво ба маxсyрин озука расонданд (Баъд аз таскини балво маълум шуд, ки
хабари арочифи рузи якшанбе тамом беасл будааст. Билъакс, эрониён ба мадрасаи Накиб каровул гузошта, аз авбош мухофиза карда, озука низ расонда будаанд.)" (4,ч.14,84).
Устод Айни хамин факти ибратбахшро, ки аз дустии точикон ба эрониёни мукими Бухоро дарак медихад, дар асари дигари худ "Таърихи инкилоби Бухоро" низ тазаккур медихад: "...Хусусан точик ва эрониёни махалли, ба кадри имкон ба хунрези монеъ шуданд. Чунончи, точикхоэронихои хамсояро дар хонахои худ пинхон карда химоя намуданд.
Инчунин эронихо низ хамсоягони точики худро химоя карданд" (5,63-64). Устод Айни таассуроти худро аз ин фочиа дар як шеъри худ хеле рушан баён карда фитнаи шиаву сунниро сахт махкум мекунад: Инкилоби дaxpy дaвpи чapxy кори рузгор, Дapcи ибpaт мeдиxaд бо xap ки бoшaд хушёр. raр 6u нeъмaт, гap 6u мexнaт, гap 6u иззaт, гap 6u зулл Имтихонгох acт моро caxнaи лaйлy нaxop... Фитнae aфтoд, зоил гaшт aз тaнxo ши^б, Ba^ae cap зaд, ки бepyн шрд aз чонхо димор... То 6u чaндин pexтaн хуни бapoдap чои об? То кучохо кyфтaн 6up фapки мoдap чои мор? Xyдкyши 6uxpu чи? Аз бeгoнaгoн opeм шapм, Дустозори чapo? Аз дyшмaнoн дopeм ор. Xyrn муъмин pexтaн 6up муъминин шй шуд paвo!? Moли муслим тoxтaн 6up муслимин шй шуд шиор!? Mycлим aз муслим caлoмaт бoшaд, ин швли pacyл, Гyфтaacт: "Aл-мyъминyнa иxвaтyн " - Пapвapдигop.
(4,ч.14,89-90)
Вокеияти таърихи точикхо ва эронихоро беш аз пеш ба хамдигар наздик меовард. Баъзе равшанфикрон ва маорифпарварон бо максади саёхат ва омузиши тачрибаи зиндаги ва адабу фарханги Эрон ба он мамлакат сафар ва зиндаги мекарданд. Бархе дигар ба Туркия ба воситаи Эрон мерафтанд. Масалан, Мирзо Сирочи Хаким дар соли 1905 ба Эрон рафта, дар Техрон дар коллечи тибби тахсил намуд. Чунонки дар асари худ "Тухафи ахли Бухоро" менигорад, ин духтур ва нависанда баъди хатми коллечи тибби дар Техрон, Шероз, Исфахон, Кум ва Мозандарон ба табобати мардум машгул мешавад ва китоби номбурдаро хамчун таассуроти ин сафар ва фаъолияти худ пас аз бозгашт ба ватан дар соли 1910 ба дунё меорад.
Шоир ва насрнавис Абдурауфи Фитрат дар соли 1910 махз ба воситаи Эрон ба Туркия сафар мекунад. У фархангу адаби Эронро меомузад. Табиист, ки ин нависандагон пас аз баргаштан ба ватан дар бораи саёхатхои худ бо Садриддин Айни ва дигар маорифпарварони точик сухбатхо меоростанд, аз хусуси адабиёт ва матбуоти Эрон сухан ба миён меоварданд, назар ба Бухоро хеле пеш рафтани Эронро хикоят мекарданд. Устод Айни аз ин сухбатхо таассуроти хуб мебардошт.
Рузномахои форси "Хаблу-л-матин", "Парвариш", "Вакт" ва "Тарчумон", ки дар Истамбул, Миср, Хиндустон ва Богчасарой интишор меёфтанд, ба Бухоро ва Самарканд ба дасти рушанфикрон мерасиданд. Онхо хонандахои точикро аз ахволи сиёси, ичтимои ва фархангии чахон огох намуда боиси кушода шудани фикри эшон мегардиданд, савияи фархангии онхоро баланд мебардоштанд ва мехру мухаббаташонро ба забон, адабиёт ва матбуоти форси меафзуданд. Дар Бухоро рузномаи "Бухорои шариф" (1912) ва дар Самарканд мачаллаи "Оина" (1914) чоп мешуданд. Чолиби таваччух аст, ки мухаррири рузномаи "Бухорои шариф"Мирзо Чалол Юсуфизодаи Кафкозиро равшанфикрони точик, ки дар байни онхо устод Айни хам буд, аз Боку оварда буданд. У забон ва адабиёти форсиро хеле хуб медонист ва ба Айниву ёрони y аз навигарихои адабу фарханги Эрон хикоятхо мекард. Юсуфизодаи Кафкози нависандагони точикро ба навпардози ва тозачуи даъват менамуд. У "Хитоб ба шуаро" ном шеъре ба чоп расонда буд, ки сатрхои зеринро фаро гирифтааст: Эй xaмpaвишoни ишки шaйдo. Дap apcau шоири caфopo! То чaнд acupu тори мyeд? Ё шeфтaи узори Узро? Узрову узори у бипусид, Бигзaшт зaмoни хусни Caлмо. Maфкyд шyдacт дaвpи Maчнyн, Moндacт xикoятe зи Лaйлo. Абрри шмону тири мижгон
Гаштанд xaдaф ба тири ягмо. Гардида равони ишк ворун, Хам шеваи шоири дигаргун (1,ч. 8)
Муаллифи ин шеър тачрибаи адабиёти Эронро омyxта буд. Зеро аз давраи инкилоби машрута сар карда дар Эрон низ xаракати навпардози дар шеър огоз ёфта буд, ки дар ин бора эчодиёти Aбyлкосим Лоxyти, Мyxаммад Такии Баxор ва дигарон шаxодат медиxанд. Устод Aran тавассути сУxбатxои Юсуфизодаи Кафкози аз баъзе рУйдодxои адабиёти Эрон вокиф мегардид. Дар он солxо устод AMrh бо намyнаxои барчастаи насри навини Эрон низ ошнои дошт. Чунончи, у "Саёxатномаи Иброxимбек" ном асари бузурги Зайнулобидини Марогайиро аз назари мутолиа гузаронида буд. Aзбаски дар ин асар нуксожои чиддии xаёти Эрон ба тасвир омада буданд, романи мазкур ба ёди Aйни "Наводиру-л-вакоеъ"-и Лxмади Донишро меовард, ки дар ин асар xам камбyдиxои фалокатиштимоли рузгори Бyxоро инъикос ёфта буданд. Ин аст, ки Aйни дар асари xyд "Таъриxи инкилоби фикри дар Бyxоро" менависад: "Факир xарчанд то ин дам аз матбуоту адабиёти xозира беxабар будам, лекин як орзуи ислоxи макотибу мадорис дар xотирам ноxyне мезад ва аз бидъоти маxдyд байни xyдxо xеле нафрат доштам" (4,ч.14,35).
Садриддин Лйни аз мутолиаи асари сечилдаи Зайнулобидини Марогаи таассуроти фаровон бардошта буд. Зеро вай ба тагйироти фикрии нависанда мусоидат кардааст. Бесабаб нест, ки у бори дигар дар бораи ин асар мегуяд: "Дар ин байн дар Бyxоро баxyсyс "Саёxатномаи Иброxимбек" паxн шуд, ки дар забони форси навишта шуда буд.
Ин китоб xарчанд дар бораи Эрон навишта шуда бошад xам, чоxое, ки танкид мекард, айнан дар Бyxоро xам дида мешуданд. Бинобар ин, мутолиаи ин китоб ба инкилоби фикрии баъзеxо сабаб гардид" (6,1,200) Бояд тазаккур дод, ки дар солxои саъю талоши Aйни барои таъсиси мактаби усули чадид дар Бyxоро ва накшаxои у дар бораи таълифи китобxои дарси дар Эрон асарxои Aбдyраxим Толибов "Сафинаи Толиби ё китоби Лxмад" (1893), "Масоликy-л-мyxсинин" (1905), "Масоилy-л-xаёт"(1906) ва дигарxо шyxрат доштанд, ки моxияти маорифпарвари касб карда буданд.
Шyбxае нест, ки аз ин асарxо устод Aйни тачрибаи эчоди омyxтааст ва чунонки дар "Таържи адабиёти советии точик" таъкид шудааст, барои навиштани китоби С.Aйни барои xонандагони xyрдсол "Таxзибy-с-сибён" илxом xам баxшидааст. (8,202-203).
Шиносои бо адабиёт ва матбуоти навини форси рисолати чамъиятии устод Aйниро xеле рушан карда буд. Яке аз падидаxои он таргиб кардани илму маърифат дар байни мардум ба жсоб меомад, чунонки машрyтаxоxони эрони xам xалкро ба xyшёри, бедории ичтимои ва азбар кардани илму маориф даъват мекарданд. Устод ArnH менависад:
"Ташвик кардани xалк, ба толибони xонданy омузиш xаматарафа ёри додан, адабиёти нав, газета, мачмуа ва рисолаxоро дар байни мардум паxн кардан. Бо ин максад xар узви чамъият ба багалаш як-ду газета, як - ду китоби адабии аxлокиро андоxта чи дар бозор, чи дар xона, чи дар деxот ва чи дар сафарxои роxи оxан, дар xар чо ва xар мавриди муносиб ба xалк xонда медоданд, ба каму беш рагбаткунандагон маччони адабиёти нав паxн карда, агар одами чиддитар ва самимитаре воxyрад, уро ба газетаву мачмyаxо муштари мекарданд" (5,99).
Ба Бyxорою Самарканд матбуоти Эрон паxн мешуд. Устод Шакури низ дар ин xyсyс афкори равшангарии Садриддин Aйниро барраси намуда, чунин навиштаанд: "Пас аз инкилоби Русияи 1905 равшанфикрони точик чуръат пайдо карда, барои фаъолияти амали кадам бардоштанд. Осори Axмади Дониш ва равшангарони дигар, китоби Зайнулобидини Марогаи "Саёxатномаи Иброxимбек", рyзномаxои форсиву турки, ки аз кишварxои гуногун меомад, чунончи ба форси "Хаблу-л-матин" аз Хинд, "Чеxранамо," ва "Парвариш" аз Миср, "Сирочy-л-аxбор" аз Aфгонистон, "Тарчумон"-и турки аз Богчасарои Крим, "Мулло Насриддин"-и озари аз Тифлис мерасид, мачаллаxое, ки аз Тотористону Бошкирдистон мегирифтанд, роxи фикрро кушода, чавонони навназарро ба фаъолияти амали омода карда буд" (10,219).
Дар саxифаxои рузномаи "Бyxорои шариф" дар радифи ашъори Мирзо Сирочи Хаким ва Лбдyраyфи Фитрат навиштаxои И.Мозандарони ном марди эрони низ ба табъ мерасиданд. То ин дам xам, баъзе аз шуарои эрони дар сарзамини точикон xаёт ба сар бурда, бо эчоди бадеи машгул будаанд. Лкадемик Aбдyчаббор Раxмонов дар "Энсиклопедияи советии точик" меоварад, ки "Шоири нимаи дуюми асри Х1Х ва ибтидои асри ХХ Мирзо Хасан Aли мyтаxаллис ба Гавxари аслан аз Эрон буд. Гавxари дар чавони бо рож тичорат озими Бyxоро ва сокини он мегардад ва то окир он чо зиндаги мекунад. Мероси адабии Гавxари асосан аз газалxои ишкию тасаввуфи ва рубои иборат буда, дар девоне фароxам омадаанд. Шоир ба xар як газалаш сарлавxа гузоштааст ва аз ин сарлавxаxо дар татаббуъ ва чавобу пайравии кадом классик эчод шудани газалxои у маълум мегарданд. Як кисм ашъори Гавxари дар баёзу мачмУаxои мyxталифи
китобхонахои Душанбе ва Тошкент махфузанд. Аз девони шоир як нусхаи пурра ва як мунтахабе дар захираи дастнависхои шаркии Академияи улуми Чумхурии Точикистон махфуз аст." (12,ч.2,5).
Аз ашъори шоирони Эрон, ки дар рузномаи "Бухорои шариф" ва мачаллаи "Оина" интишор меёфтанд, Садриддин Айни бахрахо мебардошт, оханги ичтимоии ашъори y баланд мешуд. Дар Машхад "Навбахор" ном чаридае ба нашр мерасид, ки мачаллаи точикии "Оина" (мухаррираш Махмудхучаи Бехбуди) баъзе шеърхоро гирифта чоп мекард. Чунончи, дар шумораи сенздахуми мачаллаи "Оина" (18 январи соли 1914) шеъри Шайх Абулкосими Ганчи, олим ва шоири эрони тахти унвони "Башорати мавлуди шариф" чоп шудааст, ки мохияти ирфони дорад ва матлааш ин аст:
Бaшopaт, эй мусулмонон, ки имррз иди мaвлyд acM, Зи Бaтxo мaзxapи amopu хшк имррз мaвчyд ucm. Ин шеър ба мавлуди шарифи Расули Акрам Мухаммад Мустафо (с) бахшида шудааст. Мактаи шеър чунин аст:
Ало, ramu, omitan пaйpaв 6u шapъy сун^ти ошш, Ки xap тс дap шapaф з-ин py ш бо як исм aфзyдacт Дар мачаллаи "Оина" як шеъри дар шакли мустазод навиштаи шоири забардасти Эрон Маликушшуаро Бахор тахти унвони "Аз мост, ки бар мост" низ иктибосан аз рузномаи "Навбахор" пешкаши хонандагон гардидааст. Пораи аввали шеър чуни наст:
Ин дуди сияхфом, ки aз боми Baтaн xecт,
aз мост, ки 6up мост, B- ин шyълaи сузон, ки дapoмaд 6u чaпy рост,
aз мост, ки 6up мост. Чон гap 6u лaби моpacaд, aз гaйp нaнoлeм,
бо шс нacигoлeм. Аз xeш бинoлeм, ки чони cyxaн ин чост,
aз мост, ки 6up мост (9,16-17). Шубхае нест, ки адабиёт ва матбуоти башардустонаи Эрон Садриддин Айниро ба офариниши ашъори инсонпарварона ва ватанхохона илхом мебахшиданд. Яке аз намунахои ашъори ватанхохонаи устод Айни, ки дар он оханги шеърхои ватанхохонаи Эрон ба гуш мерасад, чунин аст: Эй bumu^
rap aз хшробии ту дигйр шст кopaшoн, Онхо, ки иддaoи волои ту мeкyнaнд. rap xидмaтe ку^нд 6u номи ту филмacaл, Аз 6uxpu номи худ, ш 6upou ту мeкyнaнд. Онхо, ки aз xapими ту мaxчyp мoндaaнд, Чун Айнии гapиб дуои ту мeкyнaнд (1,ч.8,282).
Чи навъе, ки барраси гардид, дар давраи зиндагонии Садриддин Айни дар каламрави Бухоро адабиёт ва матбуоти Эрон дар рохи сабзиш, пешрави ва рушду камоли маънавии y хизмати шоистае ба чо овардааст. Агар y дар давраи хурдсолиаш аввалин намунахои шеъри форсиро аз падари худ шунида бошад, чун ба шахр барои тахсил дар мадрасахои Бухоро бирасид, чи дар доирахои адабии он ва чи хангоми тахсил дар мадраса бо осори шоирони эрони ошноиаш бештар гардид. Аз ибтидои карни ХХ сар карда, таъсири адабиёт ва матбуоти Эрон ба ташаккули чахонбини ва фаъолияти маорифпарварии устод Айни равшантар шуд. Махсусан, сафархои намояндахои пешкадами ахли Бухоро ба Эрон ва шунидани таассурот ва мутолиаи осори эшон чашми Айниро ба суи Эрон калонтар кушоданд. Аз ин лихоз, китоби Мирзо Сирочи Хаким "Тухафи ахли Бухоро" ахамияти калон дошт. Бахусус, мутолиаи асари сечилдаи нависандаи тараккипарвари Эрон Зайнулобидини Марогаи "Саёхати Иброхимбек" боиси боз хам вусъат гирифтани тафаккур ва чахоншиносии Айни гардид. Нависанда манзарахои Эронро, ки дар ин китоб акс андохта буданд, бо вокеияти Бухоро мукоиса карда, дар дили худ азм кард, ки мактаби усули чадид кушода, фарзандони халкро парвариш ва тарбият намуда нафрату карохати онхоро нисбат ба зиштихои хаёт бедор кардан лозим аст. Шиносоии Айни тарики рузномахои "Бухорои Шариф", "Навбахор" ва мачаллаи "Оина" бо намунахои шеъри давраи навини Эрон бошанд, устод Айниро ба натичае овард, ки адабиётро бояд ба хизмати мардум ва болобардории савияи фикрию фархангии y ба хидмат омода намояд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айни С. Куллиёт, ч.8. -Душанбе: Ирфон, 1981.
2. Айни С. Ду мактуб "Садои Шарк", 1978, №5.
3. Айни С. Куллиёт, ч. 11, китоби якум. -Душанбе:Нашрдавлточ, 1963.
4. Айни С. Куллиёт, ч. 14. -Душанбе: Матбуот, 2005.
5. Айни С. Таърихи инкилоби Бухоро. -Душанбе: Адиб, 1978.
6. Айни С. Асарлар. Саккиз томлик, 1 том. -Тошкент: Уз. ССР давлат бадиий адабиёт нашриёти, 1963.
7. Бухорои Шариф, 1912, №43.
8. Мирзозода Х., Сайфуллоев А., Абдуманнонов А. Таърихи адабиёти советии точик. Инкишофи жанрхо. Иборат аз шаш чилд. Ч.1. -Душанбе: Дониш, 1984.
9. Сайфуллоев А. Халкахои пайванди адаби. -Хучанд: Нури маърифат, 2003.
10. Шакури М. Нигохе ба адабиёти точикии садаи ХХ. -Душанбе: Пажухишгохи фарханги форси-точики, 2006.
11. Шукуров М. Насри реалисти ва тахаввули шуури эстетики. -Душанбе: Ирфон, 1987.
12. Энсиклопедияи советии точик. Ч.2. -Душанбе, 1980.
Thy т/1гупсу of pyKiodicalpKinting and lityKa^Ky of Irnn гроп SadKiddin Aini and his woKk М. Sayflloyyva
Kyy woKds: SadKiddin Aini, lityKateKy andpyKiodicals, Шукику connyctions uytwyyn iKan and Tajikistan, histouy of Tajikpuyss
Thy aKticly dwylls on thy dymocKatic philosophy concyrnyd with lify y4pKyssyd uy SadKiddin Aini which is Kyflyctyd in pyKiodicals and fiction.
In thy fiKSt dycadys of thy 20-th cyn^Ky thy wyakynyd tKaditions of tiys uytwyyn Tajik and PyKsian litymteKys wyKy Kystoxyd dгy to thy activy ynlightyning activity of S.Aini and his adhyKynts. Tajikpoyts and WKityKS visityd IKan, thyy wyKy familiaKizyd with nyw dymocKatic lityrn^Ky of IKan and on Kyterning to MothyKland, thyypгulishyd a uook auoгt thyiK tKavylling to this coгntкy. iKanian wKityKs visitydИгkhaкa and SamaKqand, thyy livyd hyKy and mady fKiynds with Tajik myn-of-lyttyKs. Thyy had a stKong inflгyncy on a foKmation of thy pKogKyssivy viyws of S.Aini and othyK Tajik poyts. Ony of thy most UKilliant woKks was "IuKagim's Joгкnyy ^ok" uy thy pKogKyssivy IKanian wKityK Zyiniddin MaKagay (1838-1910) which consists of thKyy paKts. His philosophy of lify had an impact on S.Aini's familiaKizing with this novyl of thy IKanian wKityK, as thy aKtist stKyssys himsylf; thy novyl opynyd his yyys to thy Kyality.
Aini's analytical atti^dy to thy oKdyKs of fyгdal Игkhaкa was cKitical. Иу thy way, S.Aini Kyad with gKyat intyKyst thy PyKsian nywspapyKs which wyKy pгulishyd auKoad. Thy dymocKatic viyws of thy IKanian aгthoкs Malik-Гshгaкo ^hoK, MazandoKani and othyKs pгulishyd in thy Mashhadic nywspapyK "NavuahoK" wyKy KypKintyd in thy magaziny "Oina", ("ZyKkalo") which wasydityd in SamaKqand.
S.Aini myt with IKanian poyts and shaKyd opinions auoгt thy poyt\s placy in thy social and cгltгкal lify of thy coгntкy. It lyft a KymaKkauly tKacy in his lify and had a gKyat impact on thy foKmation of his philosophical uackgкoгnd having ylyvatyd his aKtistic skills which гpon thy wholy chaKactyKizy thy patKiotic, Ыmanistic and ynlightyning woKks of Tajik poyts.
З. Кyргонов
ВИЖАГИИ КОРБУРДИ ЯК НАВЪИ МУРОДИФОТ ДАР ШЕЪРИ ФАРЗОНА
Вожахои Kanudu: Мyродuфотu чyфт, Фарзона, вожашыносы, вохыдхоы чyфт
Забоншиносон аз таърихи пайдоиш ва ахамияти таркибхои чуфт сухан ронда, яке аз чунин таркибхо хисоб ёфтани синонимхои чуфтро низ ишора кардаанд. Мухаккики точик С. Хочиев бар ин андеша аст, ки
