CC BY
20
УДК 8Т. 82.82 (091) Ф.Н.^АЙДАРОВ
ББК 83,3 (0) 3
МАРСИЯ ВА МАКРМИ ОН ДАР АШЪОРИ АМИР МУИЗЗИ
Марсия навъи адабиест, ки баробари пайдоиши каломи мавзун дар адабиёти миллатхои гуногун дар суг бар шахсони наздики аздастрафта ва гузаро будани умр суруда мешавад. Аз ин нигох метавон марсияро як навъи адабии улумибашарй хисобид, ки мухтавои он дар адабиёти тамоми миллатхои чахон муштарак аст.
Марсия сухани таъсирангез аст. Он муассиртарину бозгукунандаи эхсосоти дарунй ва вокеии шоир аст, дар шумори ашъори адабиёти точику форс арзёбй мегардад.
Марсия аз забони арабй гирифта шуда, маънояш овозандозй кардан аст. Марсия жанри лирикиест, ки дар он сифатхои неки мархум, хислатхои мусбат ва боиси тавсифи у бо сузу гудоз аз тарафи шоир баён карда мешавад.
Марсия шеърест, ки дар мотами касе эчод шуда, дар он сифатхои нек, малому мартабаи мархум, гаму андухи мотамзадагон, таъзияи хешовандону наздикони мархум, муносибати гуянда ба масъалаи маргу хаёт бо сузу гудоз баён мешавад (14, 222).
Дар "Энсиклопедияи советии точик" низ дар бораи марсия маколаи мазкур бо каме тагйир оварда шудааст.
Дар "Фарханги тафсирии забони точикй" омадааст: Марсия шеърест, ки ба марг ва сугвории касе дар баёни сифатхои неки у эчод шудааст (15,764).
Адабиётшиноси эронй Зайнулобуддини Муътаман дар "Шеър ва адаби форсй" оид ба марсия менависад: «Рисо ё марсия бар ашъоре итлок мешавад, ки мотами гузаштагону таъзияти хешовандон ва ёрон ва изхори таассуф бар марги салотину судур ва аъёну сирон ва масоиби пешвоёни дин суруда шудааст...» (7, 47).
Ба андешаи Мухаммад Муин «Марсия - гиристан бар мурда ва зикри махомиди (хислатхои неки боиси ифтихор) вай. Навхасарой. Шеъре, ки ба ёди мурда ва дар зикри махосину таассуф аз марги вай гуянд (9, 3994).
Марсия хамчун шакли хоси адабй таърихи кадимй дошта, замони зухури он ба сарнавишти касе пайванд мехурад, ки нахустин бор шеър гуфтааст. Тибки ишораи Мухаммад Авфй дар "Лубоб-ул-албоб" аввалин шеърро хазрати Одам сурудааст ва ин расое (марсияе) будааст дар хакки фарзандаш Х,обил. Яъне таърихи пайдоиши марсия ба замони Хдзрати Одам мерасад. Мухаммад Авфй дар ин боб менависад: «Маймун ибни Мехрон аз Абдуллох Аббос разияллоху анхумо ривоят мекунад, нахустин касе, ки дурри суханро дар силки назм кашид, Одам Сафй ва Халифа вафй буд салавотуллохи ва саломуху алайхи... ва фарзанди азизи худ Хрбилро кушта ёфт, оташ дар дилаш забона гирифт ва об аз дидаи у равон гашт ва дар вафоти он дури исмат ба гавхари хушоби ашк рухсораро дар зевар гирифт ва ба забони дард навхахои дилсуз кард ва ин абётро либоси назм пушонид ба бад-ин ашъор бар фарзанди худ навха кард» (8, 64).
Дар боби ин ривоят муаллифони дигар низ бахс оростаанд. Вале як нуктаро таъкид карданием, ки он чй Авфй ва дигар муаллифони китобхои адабию таърихй дар ин мавзуъ овардаанд, нишоне аз хакикат ва вокеияти рузгори инсонхост. Яъне, ин ривоят ба мо мерасонад, ки сурудани ашъоре, ки иборат аз таассуф бар марги азизон ва гузаштагон бошад, таърихи хеле кадима дорад.
Марсия дар робита бо маросими мотам аз кадим боз мавриди таваччухи омузандагон карор гирифта, дар асрхои минбаъда бештар ахамият пайдо мекунад. Вай дар аввалхо хамчун хиссае аз адабиёти ишфохй зухур карда бошад хам, бо мурури замон ба адабиёти хаттй ворид шуда, рушду такомул ёфтааст.
Тавре ишора рафт, назми сугу гам - марсия яке аз мавзуъхои кадимй ва доимии чахониён мебошад. Дар хар давраи таърихй дар мавзуи маргу мир шеъре навишта шудааст, зеро дар хар як давра шахсиятхои бузург, кахрамонхои халкй ва хешу акрабои суханварон фавтидаанд ва эшон тавассути ашъори рисой муносибати хешро оид ба марг ифода намудаанд. Ин масъала, яъне масъалаи марг, зарурияти пайдоиши марсияро ба миён овард ва аз даврахои кадим дар робита бо маросими мотам чунин сурудахо ба зухур меомад.
Бо вучуди ин, пайдоиши марсия дар адабиёти тонику форс дар шакли пазируфтаи шеърй ба замони устод Рудакй рост меояд ва гурухе аз мухаккикон рочеъ ба масъалаи мавриди назар чунин ишорахо кардаанд.
Адабиётшиноси Эронй Зайнулобуддин Муътаман пайдоиши марсияро дар адабиёти классикии форсу точик аз кадимтарин даврахои зухури шеъру шоирй дониста, аввалин марсияхоро ба устод Рудакй нисбат медихад. Мавсуф аз чумла таъкид менамояд: «Нахустин шоире, ки ашъоре дар рисо аз у бокй мондааст, Рудакй аст. Ба мо маълум нест, ки шуарои мокаблу муосири Рудакй монанди Хднзалаи Бодгисй ва Фирузии Машрикй, Абусалики Гургонй, Мухаммад ва Сайфи Сиистонй, Абушакур, Абулмуайяд ва Шахиди Балхй ва дигарон дар ин замина сухане гуфта, ё нагуфтаанд. Чу девони ин шоирон дар даст нест ва чуз маъдуде шеър аз онон бокй намондааст, вале кадри мусаллам он аст, ки дар ин зумраи осори бокимондаи онон сухане дар рисоъ ёфт намешавад ва аз ин сабаб бояд гуфт, ки ин фан дар адабиёти забони форсй мунхасиран аз Рудакй шуруъ мегардад (7, 49).
Муаллифи «Сабки хуросонй дар шеъри форсй» низ дар адабиёти классикй пайдо шудани марсияро ба давраи Сомониён марбут медонад: «Дар хамон даврон(давраи Сомониён)ФД. марсиясарой низ дар шеъри форсй рох ёфт ва шоирон дар рисои дустони хеш ва амирону шохон шеърхо суруданд»(10, 96).
Академик Абдулганй Мирзоев рочеъ ба масъалаи мавриди назар менависад: «Дар осори адабии асри IX аз марсия нишоне хам дида намешавад. Дар асри Х бошад ин навъи назм хеле вусъат пайдо мекунад ва аввалин марсияхои бо сузу гудоз навиштаи ин давра, хамоно ба Рудакии бузург мансуб мебошад» (1, 249).
Х,амин тавр, бо таваччух ба ашъори то ба мо расидаи шоирон ва инчунин бо такя ба акидаи мухаккикони фавкуззикр метавон натичагирй кард, ки марсия хамчун жанри лирикй дар адабиёти классикии точику форс махз дар асри X пайдо шуда, аввалин намунахои он ба устод Абуабдулло Рудакй тааллук доранд.
Мусаллам аст, ки адабиёти асри X дар таърихи ташаккули минбаъдаи адабиёти классикй сахми беандоза дорад. Дар ин аср бисёр шоирони машхур, аз чумла Рудакй, Шахиди Балхй, Муродй, Абутохири Хусравонй, Кисой, Амораи Марвазй, Фирдавсй ва дигарон умр ба сар бурдаанд, ки хар яке бо осори арзишманди худ дар таърихи адабиёти классикии точику форс макоми босазое доранд.
Дар ашъори то ба мо расидаи баъзе шоирони ин аср мавзуи сугворй - марсия низ ба чашм мерасад. Бо вучуди он ки аввалин марсияхо дар тасри X пайдо шудаанд, ин жанри лирикй хеле вусъат ёфтааст ва шоирони бисёре ба мисли устод Рудакй, Шахиди Балхй, Имораи Марвазй, Абутохири Хусравонй, Кисоии Марвазй ва Рабанчании Бухорой марсия сурудаанд, ки намунахояшон то имруз бокй мондаанд.
Абуабдулло Рудакй чор марсия дорад, ки дутои онро ба марги шогирди худ - Шахиди Балхй ва яктоашро ба фавти дуст ва яке аз хамсухбатонаш Муродии Бухорой (11,53) сурудааст.
Дар адабиёти ин аср (асри X) шоирон, гайр аз марсияхои ба марги дустон гуфтаашон ба марги амирону шохон низ марсия сурудаанд. Абулаббос Фазл ибни Рабанчании Бухорой марсияе дорад, ки дар таъзияти Наср ибни Ахмади Сомонй ва ба муносибати ба тахт нишастани фарзанди у Нухи Сомонй гуфта шудааст (5,131).
Яке аз масъалахои мухими иншои марсия анвои шеърй мебошад. Дар таърихи адабиёти точику форс бештари шоирон барои марсия тарчеъбанд ва касидаро колаби муносиб шуморида, дар ин анво марсия гуфтаанд. Аммо Фирдавсй дар рисои фарзандаш дар колаби маснавй ва ё Х,офиз дар рисои фарзандаш марсияе дар колаби газал сурудааст.
Марсияхо дар адабиёти точику форс аз нигохи мазмуну мундарича низ хеле гуногунранг буда, давраи зиндагй, фаъолияти ичтимой-сиёсй, канда шудани риштаи хаёти инсон, шикоят аз замона ва такдири худ, нафрат ба марг, тасаллии мотамдорон ва даъати онхо ба сабру тахаммул, таассуф ба марги яке ва зинда мондани дигаре ва гайра объекти асосии тасвир карор гирифтааст.
Дар мачмуъ, марсияхо дар адабиёти классикии точику форс ба ашхоси гуногун бахшида шудаанд, ки онхоро аз чихати дарбаргирии мавзуъ ва ба кй бахшида шуданашон ба гуруххои зерин метавон чудо кард:
1. Марсияхое, ки дар фавти шохону амирон ва фарзандону наздикони онхо суруда шудаанд.
2. Марсияхое, ки шоирон ба вафоти фарзандон ва хешу акрабояшон бахшидаанд.
3. Марсияхое, ки онхоро шоирон ба марги дустони наздик ва шуарои дигар бахшидаанд.
4. Марсияхое, ки шоирон пеш аз марг дар хакки хеш сурудаанд.
5. Марсияхое, ба фавти пешвоёни дин бахшида шудаанд.
Ба таври мухтасар марсияхоро ин гуна метавон гурухбандй намуд.
1. Марсияхое, ки дар фавти шохону амирон ва фарзандону наздикони онхо суруда шудаанд.
Марсияхое, ки ба марги шохону амирон ва фарзандону наздикони онхо бахшида шудаанд, бештар аз тарафи шоирони дарборй суруда шудаанд. Табиист, ки шоирони дарбор ашъори худро пеш аз хама ба мадху тавсифи амиру вазир ва дигар ашхоси воломакоми дарбор мебахшанд. Дар баробари мадхи ахли дарбор, агар ба онхо мусибате руй медод, шоирон худро вазифадор мехисобиданд, ки ба ин муносибат марсияе навишта хиссиёт, дарду алам, оху нолаи худ ва шахси азодорро тасвир намоянд.
Аз шоири давраи охири салтанати Сомониён ва аввали хукмронии Газнавиён Абумансур Имораи Марвазй марсияе бокй мондааст, ки он ба муносибати ба катл расидани Абуиброхим Исмоил ибни Нухи Сомонй суруда шудааст. Шоир ба кушта шудани шохзодаи охирини Сомониён таассуф хурда, аз бевафоии умр ва марги бармахал, ки орзую умеди уро барбод додааст, шикоят мекунад:
Аз хуни у чу руи замин лаълфом шуд,
Руи вафо сияу шуду чеури умед зард.
Тегаш бихост хурд уаме хуни маргро,
Марг аз науиби хеш мар-он шоуро бих(в)ард (4, 90).
Оид ба ин гурухи марсияхо марсияи дар зикри вафоти султон Махмуди Газнавй сурудаи Фаррухии Сиистонй хеле чолиби диккат аст ва бо мазмуну мундарича дар навъи худ дар адабиёти классикии форсу точик бехтарин марсия шинохта шудааст.
Мухаммад Чдъфари Махчуб оид ба ин марсия менависад, ки «... ин касида маъруфтар аз он аст, ки ба накли он хочат афтад. Дар ин касида байтхои бисёр шево ва муассир вучуд дорад ва нахве, ки метавон онро дар чузъи фасехтарин ва шурангезтарин маросии форсй ба шумор овард» (10, 507).
Зайнулобуддини Муътаман низ марсияи зикршударо бехтарин марсия дар навъи худ дониста, ишора менамояд, ки: «Марсияи Фаррухй на танхо бехтарин марсияи расмй дар адабиёти забони форсй шинохта шуда, балки ба чуръат метавон онро яке аз бехтарин ашъори умумй дар навъи худ ба шумор овард ва шояд дар адабиёти чахон низ рисое бо ин дарача аз таъсир ва куввати тахрик ва хусни хитобу лутфи баён ёфт нашавад» (7, 50).
2. Марсияхое, ки шоирон ба вафоти фарзандон ва хешу акрабояшон бахшидаанд.
Марсияхое, ки шоирон ба фарзандон ва хешу акрабои худ бахшидаанд, нисбат ба марсияхои ба шохону амирон гуфташуда аз нигохи мазмуну мундарича тафовути калоне доранд. Ин навъи марсия пеш аз хама бо таъсирбахшии зиёд доштанаш фарк мекунад, зеро дар чунин марсияхо сифатхои мархум аз тахти дил баён гардида, хиссиёту илтифоти ботинй ва вокеии шоир инъикос меёбад.
Дар адабиёти точику форс гарчанде чунин навъи марсияхо нисбатан кам ба назар расанд хам, бо вучуди он дар хар девоне, ки вомехуранд, аз чумлаи ашъори бехтарини он шоир ба хисоб мераванд.
Аввалин шоире, ки дар марги фарзандаш марсия сурудааст, Абулкосим Фирдавсй мебошад. Маълум аст, ки дар замони таълифи кисми охири «Шохнома» шароити маишии шоир хеле душвор буд. Дар хамин айём марги писари ягонааш ба вукуъ мепайвандад, ки шоир дар робита ба ин ходисаи мудхиш достони чонгудозе иншо менамояд. Огози марсия чунин аст: Маро сол бигзашт бар шасту панц, На неку бувад гар биёзам ба ганц. Магар баура гирам ман аз панди хеш, Барандешам аз марги фарзанди хеш (2, 107).
Тавре ба назар мерасад, замони даргузаштани чигарбанди ба чону дил баробараш шоир 65-сола будааст.
Шоир хангоми фавти писараш сабру токати худро аз даст дода, нолахои дилхароше мекунад. Дар байтхои зерин у фарзандашро дастгири ягона дониста, дар сини 37-солагй вафот кардани уро бо сузу гудоз ва дили пурхун ба калам медихад:
Зи бадуо ту буди маро дастгир, Чаро роу цустй зи уамроуи пир? Магар уамрауони цавон ёфтй, Ки аз пеши ман тез биштофтй. Чавонро чу шуд сол бар сию уафт, На бар орзу рафт гетй, бирафт. Бирафту гаму ранцаш андар бимонд, Дилу дидаиман ба хун дар нишонд...(2, 108). Шоири дигаре, ки бахшида ба марги фарзанд марсияхои чонгудоз ва мутаассиркунанда сурудааст, Масъуди Саъди Салмон мебошад.
Дар давраи дуюми гирифтории шоир, ки у дар калъаи Маранч махбус буд, писари хурдиаш -Солех вафот мекунад. Ин ходисаи мудхиш барои Масъуд, ки бе ин хам аз бандхои зиндону заъфи пирй азоб мекашид, таъсир расонида, дарду алами уро зиёдтар гардонид.
Шоир аз вафоти фарзандаш Солех хеле мутаассир шуда, бахшида ба ин муносибат зиёда аз 6 марсия эчод кардааст, ки дар онхо азоби рухй, хастадилй, изтироб ва андухи бенихояти у хеле хаячонбахш ифода ёфтаанд.
Х,амзамон, Хоконии Шервонй, Камолиддин Исфахонй, Саъдии Шерозй, Х,офизи Шерозй, Абдурахмони Ч,омй ва дигарон низ ба марги писарашон марсияхои дилхароше сурудаанд.
3. Марсияхое, ки онхоро шоирон ба марги дустони наздик ва шуарои дигар бахшидаанд.
Маъмулан, агар шоире вафот мекард, шоирони дигар ба марги у марсия мегуфтанд. Аз ин ру,
кисми дигари марсияхоро шоирони точику форс ба марги дустон ва хамкасбони худ, яъне шуарои дигар сурудаанд.
Сабаби асосии таълифи чунин марсияхо хамкорй, шеърдустй ва равобити адабии миёни шоирон мебошад. Дар марсияхои сурудаи хеш шоирон аз марги якдигар таассуф хурда, бо баёни гаму андух карзи дустй ва хамзамон инсонии худро адо кардаанд.
Аввалин шоире, ки ба марги дустони худ марсия навиштааст, устод Абуабдулло Рудакй мебошад. Марсияхои у ба марги Абулхасан Муродии Бухорой ва Шахиди Балхй бахшида шудаанд. Марги шоири шухратманди замони салтанати Сомониён Муродии Бухорой, ки яке аз дустони наздики Рудакй буд, ба у мусибати сахте меорад.
Натичаи хамин дустию рафокати ду шоир ва шахси донишманд будани мархум буд, ки марсияи ба Муродй бахшидаи Рудакй хеле таъсирбахш баромадааст. Инчунин сабаби таъсирбахш баромадани марсияи шоир аз табъи саршори у гувохй медихад ва дар ин жанр хам устод будани Рудакиро тасдик менамояд.
Устод Рудакй дусти фавткардаашро ба ганчи зар нисбат дода мегуяд:
Мурд Муроди на %амоно, ки мурд, Марги чунин Хоца на корест хурд. Цони гироми ба падар боз дод, Колбади тира бамодар супурд... (11, 53).
Марсияи дигари Рудакй дар марги Шахиди Балхй мебошад, ки шоир онро чор сол пеш аз марги худ, яъне соли 325 хичрй мутобик ба соли 937 мелодй гуфтааст:
Корвони Ша%ид рафт аз пеш, В-они мо рафта гиру меандеш. Аз шумори ду чашм як тан кам В-аз шумори хирад %азорон беш (12, 687).
Муаллифи «Шеър ва адаби форсй» яке аз марсияхои Масъуди Саъди Салмонро, ки ба вафоти Х,асани Газнавй сурудааст, бехтарин ва сузноктарин марсия хисобида менависад: «Бехтарин шеър аз ин кабил китъаи мутаввили сузноке аст, ки Масъуди Саъд дар зиндон дар рисои шоири ноком Саид Х,асани Газнавй суруд».
Бар ту Саид Хасан дилам сузад, Ки чу ту %ец гамгусор надошт. Тани ман зор бар ту менолад, Ки танам %ец туе ёд надошт. З-он ацал ихтиёри цони ту кард, Ки бе% аз цонат ихтиёр надошт. Теги мардонаги-т занг назад, Гули озодаги-т хор надошт (7, 57).
Низомй ба марги Хоконй марсияе навишта будлааст, вале мутаассифона, мо матни пурраи он дар даст нест. Факат як байти онро, ки маъруф будааст, ин аст:
Хамегуфтам, ки Хоцонй дарегогуи ман бошад, Валекин ман шудам охир, дарегогуи Хоцонй (6, 474).
Саноии Газнавй китъае дар марсияи Амир Муиззй гуфтааст, ки ба воситаи санъати ташхис ба марги мархум таассуф мехурад:
Суханро ба хоб андарун душ гуфтам, Ки гар шуд Муиззи ту доим %амези. Фалак сардбоде бароварду гуфто: Дарего Муиззи, дарего Муиззи (7, 57).
4. Марсияхое, ки шоирон пеш аз марг дар хакки хеш сурудаанд.
Дар адабиёти точику форс марсияхое низ ба назар мерасанд, ки шоирон пеш аз марг дар хакки хеш сурудаанд. Адади чунин марсияхо зиёд нест. Ин навъи марсия дар адабиёти илмй бо унвони марсияхои фалсафй хам ёд мешавад ва ин гуна марсияхоро бештар шоироне сароидаанд, ки ба тасаввуф ва афкори ирфонй ошной доштаанд.
Дар чунин марсияхо шоирон эхсосоти худро нисбат ба масъалаи хаёт ва марг ифода намуда, аз гузаштани давраи чавонй афсус хурдаанд ва дар бораи рехлат кардани худ сухан рондаанд.
Низомии Ганчавй дар байтхои зерин дар хусуси марги худ сухан ронда кайд мекунад, ки баъд аз марг шахсони фавтидаро набояд фаромуш кард:
Ба ёд овар, эй тоза кабки дари, Ки чун бар сари хоки ман бигзарй. Ниуй даст бар шушаи хоки ман, Ба ёд орй аз гавуари поки ман. Фишонй ту бар ман сиришке зи дурр, Фишонам ман аз осмон бар ту нур. Маро зинда пиндор чун хештан Ман оям ба цон, гар ту ой ба тан. Лаб аз хуфтае чанд хомуш макун, Фурурафтагонро фаромуш макун. Чу он цо расй медарафкан ба цом, Суи хобгоуи Низомй хиром (7, 58).
4,алолиддини Румй газале дорад, ки дар он ёрону бозмондагонро ба марги хеш тасаллй медихад:
Ба рузи марг чу тобути ман равон бошад, Гумон мабар, ки маро дарди ин цауон бошад. Барои ман магирю магу: дарег, дарег, Ба доми дев дар афтй, дарег он бошад. Чанозаам ту бубинй, магу: фирок, фирок, Маро висолимулокот он замон бошад... (7, 58).
Ин китъаи Ибни Ямин низ ба ин навъи марсияхо дохил мешавад, чунки шоир бо сузу гудози мутаассиркунандае дар бораи марги худ сухан рондааст:
Мангар, ки дили Ибни Ямин пурхун шуд, Бингар, ки аз ин сарои фони чун шуд. Мусуаф ба кафу чашм ба рау, руй ба дуст, Бо пайки ацал хандазанон берун шуд ( 13, 103).
Боиси зикр аст, ки чунин марсияхо то нимаи дуюми асри XI ва аввалхои асри XII дар адабиёти классики форсу точик ба назар намерасанд.
5. Марсияхои ба фавти пешвоёни дин бахшидашуда.
^исми дигари марсияхо ба марги пешвоёни дин суруда шудаанд ва аз чихати пайдоиш таърихи кадимй хам надоранд. Ин гуна марсияхоро низ мо то нимаи дуюми асри XI ва аввалхои асри XII дар ашъори шоирон мушохида намекунем. Вакте тасаввуф дар нимаи дуюми асри XI ва аввалхои асри XII ба шеър рох ёфт, чунин марсияхо пайдо шуданд.
Микдори марсияхое, ки ба фавти пешвоёни дин суруда шудаанд, дар девони Xоконй бештар аст.
Гайр аз ин марсияхое мавчуд хастанд, ки агар ба фавти яке таассуф баён карда шуда бошад, дигаре мадху муборакбод карда шудааст. Чунин марсияхо дар замоне гуфта мешуданд, ки шох мефавтад ва ба тахти салтанат фарзанд ва ё ягон хеши наздики у менишинад.
Аввалин шоире, ки ин навъи марсияро сурудааст, Абулаббос Фазл ибни Аббоси Рабанчании Бохарзй мебошад, ки он дар таъзияти Наср ибни Ахмади Сомонй ва чулуси фарзандаш Нухи Сомонй аст:
Подшоуо, бирафт поксиришт,
Подшоуе нишаст уурнажод.
Аз бирафта уама цауон гамгин
В-аз нишаста уама цауон дилшод.
Гар чирагй зи пеши мо бардошт,
Боз шамъе ба цои у бинуод.
Ёфт чун шауриёр Иброуим,
Хар ки гум кард шоуи фаррухзод (5, 131).
Xулоса, чи навъе, ки мушохида кардем, дар аксар марсияхои шоирон гаму гуссаи шахсии онхо ва дарду алами хешу акрабои шахсони фавтида хеле хузновар инъикос карда шудааст.
Амир Муиззии Нишопурй дар баробари сурудани анвои гуногуни шеърй вобаста ба мавзуъхои гуногун дар таълифи марсия низ табъозмой карда, марсияхои чонгудоз низ сурудааст. Табиист, ки Муиззй шоири дарбор буд ва марсияхои сурудаи у ба гурухи якуми марсияхо шомиланд, яъне марсияхое, ки дар фавти шохону амирон ва фарзандону наздикони онхо суруда шудаанд.
Вобаста ба мансаби ишголнамуда, Муиззй дар баробари иншои касидахои мадхй ва васфу тавсифи мамдухони худ агар дар рузгори онхо мусибате пеш меомад, вазифаи худ мешуморид, ки ба фавти онхо ва ё фарзандону наздиконашон марсияе сарояд. Микдори марсияхои Муиззии Самаркандй аз 10 адад бештар буда, ба фавти Фахрулмулк, модари султон Санчари Салчукй -Точиддинхотун, писари Мучируддавлаи Курдистонй, Маликшохи Салчукй ва ба вазири хирадманд Низомумулк бахшида шудаанд.
Х,амдулло ^азвинй дар "Таърихи гузида" таъкид менамояд, ки «Низомулмулкро хам дар он чандгох дар сахна фидоиёни мулхид дар сони ушри рамазон санаи хамсу тамомин ва арбаамоя шахид карданд ва ин аввалин хуне буд, ки фидоиён дар Эрон карданд.
Низомулмулк ин абёт иншо кард:
Шеър:
Сй сол ба щболи ту, эй шоуи цауонбахт Гарди ситам аз чеураи офоц сутурдам. Чун шуд зи цазо муддати умрам наваду шаш Андар сафар аз зарбати як тег бимурдам. Маншури накуномию тугрои саодат Пеши маликуларш ба тавцеи ту бурдам. Бигзоштам он хидмати дерина ба фарзанд Уро ба Худову ба Худованд супурдам.
Чун султон Маликшох ба Багдод расид, ба шикор рафт. Х,аво асар кард ва ранчур шуд ва дар шаволи соли мазкур даргузашт. Сухани Низомулмулк, ки дар хакки у гуфта буд: дастори ману точи ту бо хам андар аст, рост омад. Муиззии шоир дар хавди эшон гуфт:
Рафт дар як мау ба фирдавси барин дастури пир Шоуи барно дар пайи у рафт дар моуи дигар. Эй дарего, ончунон шоуе, вазире инчунин Каури яздонй бубину ацзи султонй нигар.
Муддати мулки султон Маликшох бист сол, муддати умраш сию хашт сол. Лакаби у аз дорулхилофати султон алолуддавла Муизиддин Маликшох ямин амиралмуъминин буд. Таърихи чалолй ва Муиззии шоир бад ин алкоб бад - у мансубанд ва Исфахон аз тамомати мамолик ба дорулмулк ихтиёр кард ва хамон чо мадфун шуд»(16, 438).
Пораи шеърие, ки ^азвинй меорад, аз касидаи «Дар марсияи Маликшох ва Xоча Низомулмулк»-и Муиззй мебошад.
Амир Муиззй марсияи дигаре низ дорад, ки дар таассуф ба марги хоча Низомулмулк сароида шудааст. Дар ин марсия Низомулмулк хамчун вазири доно, саховатманд ва фозил мадх шуда, шоир аз гардун шиква намуда, фавти уро натичаи кори дунёи бебако медонад: Ало, эй гардиши гардуни даввор, Надонй цуз бади кардан дигар кор. Нагардй ром бо кас дар замона, Набандй дил ба меури уец дайёр. Гурууеро намой шодмоне В-аз эшон дур дорй ранцу озор. Пас он гау ногауон дуде барорй, Аз он дуда бубини дарду темор.... (3, 406). Дар марсияи Xоча Низомулмулк шоир манзараи катли Низомулмулкро чунин тасвир мекунад: Олиме дар як замон, маъдум шуд дар як макон Уммате дар як нафас, мадрус шуд дар як мацом. Шуд шикори олам он, к-у кард оламро шикор, Шуд ба коми душман он, к-у дид душманро ба ком. Дар рауи Багдод сайёди ацал доме нщод Бас шигарфу мууташам сайде дарафтодаш ба дом... (3, 763).
Амир Муиззй марсияи дигарашро ба Точиддин хотун -модари Санчар бахшидааст.
Добили зикр аст, ки марсияи мазкур бо вижагии хос суруда шудааст. Масалан, агар шоир ба фавти модари султон таассуф баён карда бошад, шохи чахон, яъне султон Санчарро васф намудааст. Барои тасдики фикр овардани ду байти онро чоиз донистем:
Агар ба зери заминрафт, моми шоуи цауон, Ба коми шоуи цауон бод мулки руи замин. Зи боги давлат агар хушк шуд шукуфта гуле, Шукуфта бод гули давлати Муизиддин...(3, 763). Дар девони шоир марсияе мавчуд аст, ки онро барои хоча Фахрулмулк гуфтааст ва матлаи он ин аст:
Тира шуд моуи хирад бар осмони меутарй, Хушк шуд сарви уунар дар бустони сарварй. Рост пиндорй, ки цунбон шуд замин аз зилзила, Пора шуд аз цунбишиу бораи Искандарй... (3, 763). Аз байти мазкур маълум мешавад, ки Фахрулмулк 60 сол умр дида будааст: Гар уаво аз буи хулкат буд мушкин шаст сол, Шуд замин аз буи хулкат то киёмат анбарй... (3, 763). Гайр аз ин Муиззй ду марсияи дигар низ дорад, ки яке ба фавти Фахрулмулк ва вазорати писараш ^авомулмулк Мухаммад ва дигаре ба марги писари Мучируддавлаи Курдистонй бахшида шудаанд.
Бо натичагирй метавон таъкид кард, ки марсия хамчун жанри лирикй дар баробари пайдоиши каломи мавзун дар адабиёти шифохй зухур карда, сипас ба адабиёти хаттй ворид гардидааст. Дар адабиёти классики форсу точик аввалин марсияхо ба устод Рудакй мансуб мебошанд.
Марсияхое, ки шоирон ба марги фарзандон ва хешу акрабои худ бахшидаанд, нисбат ба дигар навъхои марсия таъсирноктар мебошанд, зеро дар онхо хиссиёти ботинй ва вокеии шоирон акс меёбад. Гаму андух дар ин навъи марсия хузновар ва муассиркунанда мебошад.
Баръакс, марсияхое, ки ба фавти шохону амирон ва наздикони онхо аз тарафи шоирони дарборй суруда шудаанд, бештар ба касидахои мадхии тантананок шабохат доранд.
Тавре мушохида мешавад, дар ашъори Муиззй дар катори мавзуъхои дигар марсия низ макоми хоса дорад. Шоир тавонистааст, дар баробари мадхи ахли дарбор, вазирон ва дигар сохибмансабон дар иртибот ба фавти Маликшох, Низомулмулк ва дигарон бо таассуф марсия эчод намуда махрсину хисоли сутудаи мархумро баён намуда, дар баробари дар суги мутаваффо сурудани рисо, оид ба масъалаи маргу мир низ назари худро иброз доштааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдулганй, Мирзоев. Абуабдуллох Рудакй/А.Мирзоев.- Сталинобод, 1958.-554с.
2. Абулкосим Фирдавсй, Шохнома/А.Фирдавсй// Тахияи матн ва лугату тавзехот аз Камол Айнй ва Зохир Ахрорй. -Душанбе: Адиб, 2010.- 416 с. -10 ч.
3. Амир, Муиззй. Девони комил/А.Муиззй// Мукаддима ва тасхехи Носири Х,арй.-Техрон.-1362.-474с.
4. Ашъори хамасрони Рудакй. -Сталинобод. Нашриёти давлатии Точикистон, 1958.- 328 с.
5. Бертельс, Е.Э. Избранние труды. История персидско-таджикской литературы/Е.Э.Бертельс. -М.: Наука, 1960. - 278 с.
6. Забехулло, Сафо. Таърихи адабиёт дар Эрон/З.Сафо. -Техрон, 1338.- 474с.- 2 ч.
7. Зайнулобуддин, Муътаман. Шеър ва адаби форсй/З.Муътаман. -Техрон, 1332. - 462 с.
8. Мухаммад, Авфй. Лубоб-ул-албоб/ Ба тасхехи Эдуард Браун. Бо мукаддимаи Мухаммад ^азвинй ва тасхехоти чадид ва хавошй ва таъликоти Саид Нафисй, М.Авфй. -Техрон, Хурмус 1389. - 64с.
9. Мухаммад, Муин. Фарханги форсй/М.Муин.-Техрон, 1345.- 3994 с. - 3ч.
10.Мухаммад, Ч,аъфари Махчуб. Сабки хуросонй дар шеъри форсй/М.Ч,.Махчуб.- Техрон, 1345.249 с.
11.Осори Рудакй. - Сталинобод. Нашриёти давлатии Точикистон, 1958.- 348 с.
12.Ризокулихони, Хидоят. Мачмаъ-ул-фусахо/РДидоят. -Техрон, 1339. - 494 с. - 2ч.
13.Саъдоншо, Имронов. Ибни Ямини Фарюмадй (чараёни зиндагй ва мероси адабй)/С.Имронов.-Душанбе, 1966. - 120 с.
14.Саъдоншо, Имронов. Марсия/С.Имронов//Энсиклопедияи адабиёт ва санъати точик. - Душанбе; Сарредакцияи илмии энсиклопедияи советии точик, 1989. - 2ч.
15. Фарханги тафсирии забони точикй (иборат аз 2 чилд). Зери тахрири Сайфиддин Назарзода, Ахмадчон Сангинов, Саид Каримов, Мирзо Хасани Султон. - Душанбе. - 2008.- 1ч.
16.Х,амдулло, ^азвини. Таърихи гузида/Х^азвинй//. Бо эхтимоми Абдулхусайн Навони. -Техрон. Муассисаи интишороти Амири Кабир, 1387.- 497 с.
REFERENCES:
1. Abdulghani, Mirzoev. Abuabdulloh Rudaki/A.Mirzoev. - Stalinabad, 1958.-554p.
2. Abulqosim Firdawsi, Shoh-Name/A.Firdawsi// Preparation and commentaries by Kamol Ayni and Zohir Ahrori. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2010. - 416 p. -10. V.
3. Amir, Muizzi. Complete Collection of Compositions/A.Muizzi//Introduction and revised recension by Nosiri Hari. - Tehran, 1362hijra. - 474 p.
4. Rudaki and the Poets of his Period. - Stalinabad: State publishing house of Tajikistan, 1958. - 328 p.
5. Bertels, Ye.E. Selected Works. The History of Persian-Tajik Literature/Ye.E.Bertels. -M.: Science, 1960.278 p.
6. Safo, Zabekhullokh. The History of Literature in Iran/Z.Safo. -Tehran, 1338, - V.2. - 474 p.
7. Zaynulobuddin, Mutaman. Persian Prose and Poetry/Z.Mutaman. - Tehran, 1332. - 462 p.
8. Muhammad, Avfi. Lubobulalbob/M.Avfi // under the editorship of Eduard Brown. Introduction by Muhammad Qazvini, the new edition, revised and enlarged by Said Nafisi. - Tehran: with the participation of Hurmus, the first edition. 1389hijra. - 64 p.
9. Muhammad, Muin. Persian Dictionary/M.Muin. - Tehran, 1345hijra. - 3994 p. - V.3.
10.Muhammad, Jafari Mahjub. Khurasan Style in Persian Poetry/M.J.Mahjub. - Tehran, 1345hijra. - 249 p.
11.Rudakis Works. - Stalinabad: State publishing-house of Tajikistan, 1958. - 348 p.
12.Rizoqulikhoni, Hidoyat. Majma-ul-fusaho/R.Hidoyat. - Tehran, 1339hijra. - 494 p. - V.2. 13.Sadonsho, Imronov. Inbi Yamini Faryumadi (Life Style and Literary Legacy)/S.Imronov. - Dushanbe,
1966. - 120 p.
14.Sa'donsho, Imronov. Marsiya/S.Imronov//Encyclopedia of Tajik Literature and Art. - Dushanbe: Scientific
Home Edition of Soviet Tajik Encyclopedia, 1989. - V.2. 15.Interpretation dictionary of the Tajik language. Volume 1 / Under the editorship of S.Nazarzoda, A.
Sanghinov, S. Karimov, M. Sulton. - Dushanbe, 2008. - 950 p. 16.Hamdullo, Qazvini. Selected History/H.Qazvini//Under the editorship of Abdulhusayn Navoni. - Tehran: Great Amir, 1387hijra. - 497 p.
Марсия ва мацоми он дар ашъори Амир Муиззи
Вожа^ои калиди: Амир Муиззи, марсия, анвои марсия, цасида, марг, гам
Мацола ба баррасии жанри марсия дар эцодиёти шоири охири асри XI ва ибтидои асри XII -и форсу тоцик Амир Муиззии Нишопури ихтисос ёфтааст. Тазаккур меравад, ки дар ашъори Муиззй дар цатори анвои дигари цасида марсия низ мацоми хоса дорад. Таъкид шудааст, ки мицдори марсияуои Муиззи аз 10 адад бештар буда, дар фавти шоуону амирон ва фарзандону наздикони дарбори Салчуци, ки шоир дар ин даргоц хидмат менамуд, суруда шудаанд. Собит мешавад, ки Амир Муиззи тавонистааст, дар баробари мадуи аули дарбор, вазирон ва дигар соуибмансабони Салчуци ба муносибати фавти Фахрулмулук, модари султон Санцари Салцуцй - Тоциддинхотун, писари Муцируддавлаи Курдистонй, Маликшоуи Салцуцй ва ба вазири хирадманд Низомумулк ашъори рисой сарояд.
Элегия и ее место в поэзии Амира Муиззи
Ключевые слова: Амир Муиззи, марсия (элегия), виды элегии, ода, смерть, печаль В статье рассматривается жанр марсия(элегии) в творчестве персидско-таджикского поэта конца XI и начала XII вв. Амира Муиззи Нишопури. Отмечается, что наряду с другими разновидностями классической восточной панегерики марсия/элегия занимает особое место в поэзии Муиззи. Подчеркивается, что перу Муиззи принадлежит более 10 элегий, которые посвящены смерти провителей, их детей и приближенных дворца Салчуки, при котором он служил. Утверждается, что Амир Муиззи, воспевая придворцев, визирей и других знатных лиц Салчука, также посвятил свои элегии смерти Фахрулмулука, матери султана Санцара Салджуки - Тоджиддинхатун, сыну Муджируддавла Курдистона, Маликшоху Салджуки и просвещенному визирю Низомулмулку.
Elegy and its Place in Amir Muizzis Poetry
Key words: Amir Muizzi, marsiya (elegy), types of elegy, ode, death, sorrow
The article dwells on marsiya(elegy) genre in the creation of the Persian-Tajik poet who Amir Muizzii Nishopuri lived at the end of the Xl-th and the beginning of the Xll-th centuries. It is underscored that alongside with other varieties of classical Oriental eulogy marsiya/elegy occupies the main place in Muizzi' poetry. The author of the article lays an emphasis upon the fact that Muizzi composed over 10 elegies which were devoted to governors' death, the one of their children and the superior inhabitants of Salchuqi palace where he served. It is confirmed that Amir Muizzi chanting vazirs and other distinguished persons of Salchuq, also dedicated his elegies to Fakhrulmuluk's death, Sultan Sanjar Saldtuqi' mother, to Tojiddinlhotun, the son of Mujiruddava Kurdiston, to Malikshoh Salchuqi and to the enlightened vazir Nizomumulk. Маълумот дар бораи муаллиф:
Гайдаров Фахриддин Наботович, номзади илмуои филология, дотсент, сардори раёсати таусилоти олии касби ва баъди дипломии Вазорати маориф ва илми Цумуурии Тоцикистон (Цумуурии Тоцикистон, ш.Душанбе), E-mail: fakhrizamon@mail.ru Сведения об авторе:
Хайдаров Фахриддин Наботович, кандидат филологических наук, доцент, начальник отдела ВПУЗ Министерства образования и науки Республики Таджикистан (Республика Таджикистан, гДушанбе), E-mail: fakhrizamon@mail. ru Information about the author:
Haidarov Fakhriddin Nabotovich, candidate ofphilological sciences, Associate Professor, chairman of the department of higher pedagogical educational establishments (HPEE) under the Ministry of Education and Science of Tajikistan Republic (Tajikistan Republic, Dushanbe), E-mail: fakhrizamon@mail.ru
