CC BY
111
Ш. Тoчибoeв
ТААММУЛЕ ДАР "СУХБАТНОМА"- И ИМОДИ ФАКЕХИ КИРМОНИ
Вoжaxoи калиди:Имоди Факех, маснави, "Сухбатнома", маколат, одоби суфия, хикоят
Хоча Имодуддин Али ибни Мaxмyд, ки дар иклими aдaбy cyxaнвapи xaмчyн Имоди Факехи Кирмони иштихор дорад, аз шоирону орифони мaъpyфи карни чaxopдaxyми милодист. Вай дар cypyдaни шеър дасти расо дошта, бештар дар каволиби газал, касида ва маснави гавхари маъни cyфтaacт. Шайх Озари мефармояд, ки "аз cyxaни Хоча Имод 6уи абир меояд, ба машоми xyнapвapoн ва сохибдилон, балки (cyxaни у-Т.Ш.) аз буи чон зеботар менамояд"(7,104; 3,654).Ин гуфта аз латофати табъ ва муассирии сухани Имоди Факех дарак медихад.Вокеъан, кудрату чирадастии у аз девони ашъораш бармало хувайдост.
Имоди Факех дар маснависарои низ гуйи сабкат дар даст дошта, осори мухталифе дар ин колаби шеър ба зухур овардааст, ки инхо "Сухбатнома", "Мухаббатнома", "Хумоюннома", "Тарикатнома", "Мунис-у-л-аброр" ва "Дахнома" мебошанд.Хар яке аз ин осор ховии мавзуоти хосе аз мабохиси ирфону тасаввуфанд, ки дар масири маснависароии форсиву точики чойгохи шоистаеро сохибанд. Аз ин ру, дар ин мухтасар вочиб донистем, дар хусуси маснавии "Сухбатнома", ки аз таълифоти ибтидоии Имоди Факех дар фанни маснависароист, харфе чанд пеш оварда бошем.
"Сухбатнома" аз аввалин маснавихои Имоди Факех буда, шомили 1054 байт аст. Аммо дар баъзе сарчашмахо шумораи абёти асарро 954 нишон додаанд (1, 103; 2,423; 9,503; 11). Маснавии мазкур дар соли 731 хичрии камари( мутобики соли 1350-51-и милоди) ба зевари табъ ороста шудааст, ки дар ин бора муаллиф дар фасли "Хотимаи китоб" мегуяд: Зи xичрaт шуда шфтсаду сиву як, Шуд ин маснави xирзи дарди малак. Ба oxиррасид ин xумoюнмиcoл Ба тавфики Бoри ба таърили зoл (5, 63).
Вожаи "зол" дар ин абёт, хамон гуна ки ишора мешавад, моддаи таърих буда, дар хисоби чумал "зол"-700, "алиф"-1 ва "лом"-30-ро ифода менамоянд, ки хосили чамъи онхо ба 731 баробар аст.
"Сухбатнома" чун маснавихои дигари адабиёти форси-точики бо мадхале шуруъ мешавад, ки дар он баробари тахмид, муночот ва наъту мадх дар хасби холи хеш, шикоят аз замон, сабаби назми китоб таваккуф намуда, бар он фусуле дар шархи холи дил ва ишк, сухбат ва вафо афзуда, дар хамин чо хикояти Асхоби кахфро чун талхиси ин кисмати асар арза доштааст.
Аз кисмати мадхали асар маълум мешавад, ки Имоди Факех маснавии хешро ба вазири Элхониён Гиёсуддин Мухаммад Рашидуддини Фазлуллох эхдо намуда, хатто фаслеро "Мадхи султон Гиёсуддин Мухаммади вазир" номгузори кардааст.
Имоди Факех "Дар сабаби назми китоб" менависад, ки нафаре аз ахли иродат, ки шахсияташ дар маснави ба дурусти мушаххас нест, аз вай хохиши сурудани асаре рахнамо дар одоби суфия намудааст: Нигарам дари дурчи дурр бoз кард, Зи мaрчoн гуxaррeзи oгoз кард. Ки:-"Эй киблаи мукбилoн куи ту, Мубoрaк ба алли caфo руи ту. Муридoнa xaр руз пири cипexр, Бари рoят oвaрдa качкули мexр. Дилам карда акли зaмoнрo видoъ, Зи ду^ни табъат гушoдa фукюъ. Дар ин аср суфии coфи туи, Мaрo Шибливу Бишри Xoфи туи. Мaрo тaрбиятнoмae лoик аст,
Ки бар р$и cyхбат дилам ошик аст.
Касеро, ки набвад адаб рахнамо,
Гар ояд ба мачлис набошадраво"(5,19).
Имоди Факеx дар racyx ба ин гуфтааст:
Бад-y гуфтам: - "Эй дил гаматро надим, Кунам машварат бо китоби кадим. Ба зори кунам истихорат зи Хак Ки то худ чи ояд ишорат зи Хак"(5,19).
Ба xамин минвол, cyxанваp баъди роз гуфтан бо xиpад ва аз даргож Хyдованд истжора xоcтан, ба иншои ин маснави паpдоxтааcт. Сабаби "Сyxбатнома" унвон кардани манзyмаи xешpо Имоди Факеx дар асар cаpеxан зикр накардааст. Вале аз фаxвои абёти кисмати мукаддимави равшан мегардад, ки y дар ин маснави андешаxои xикамивy тарбиятии xешpо бо рангу тобиши ирфони чун cyxбат ё гуфтугу барои мубтадиёни pоxи тарикат манзур намудааст: Бирав, срхбати ахли дил кун гузин, К-аз эшон тавон ёфт дунёву дин. Сухо з-он сабаб шрхраи олам аст, Ки бо кавкабе мех зи худ хамдам аст... Агар дар чавони муриди куни, Ба пири раси Боязиди куни(5, 22).
Мавзуи баxcи асосии "Сyxбатнома" шаpxy авсофи одобу аxлокеcт, ки аxли тарикат дар фаро гирифтани ожо бояд талош ба xаpч диxанд. Манзури аслии cyxанваp низ аз зеби ракам намудани ин тасниф xамоно панд, наcиxат, тарбия ва таълим аст. Бале, "Сyxбатнома" як асари комилан аxлокивy тарбияви буда, мyxотаби Имоди Факеx низ дар бештари маворид соликони навомуз ва мубтадиёни pоxанд. Бад-ин далел, ин маснавии таълимии ирфониро баpxе "Тарбиятнома" (1,103; 9,503; 11) низ мегуянд.
"Сyxбатнома" аз даx боб фаpоxам омадааст, ки Имоди Кирмони xаp бобро "маколат" номидааст. Маколати даxгонаи маснави ба тарики зайл мудавван шудаанд:
1. "Дар одоби аxли xyrnw ва фармон бо аxли cyxбат ва абнои замон", 2. "Дар одоби аxли тарик", 3. "Дар одоби толибилмон", 4. "Дар одоби аxли дунё", 5. "Дар одоби остонадорон"(яъне, cоxибони xонакоx), 6. "Дар одоби мусофирон", У. "Дар одоби аxли футувват", 8. "Дар одоби аxли ишк", 9. "Дар одоби xyбpyён", 10. "Дар одоби муганниён".
Равиши кори Имод дар шаpxи маколати даxгонаи "Сyxбатнома" xеле соддаву равон аст. У дар огози xаp маколат, наxycт баxcи назариеро дар ташpеxи яке аз одоби суфия пеш оварда, баъдан xикояти тамсилиеро, ки василаи таквияти андешаxояш карор гирифтааст, ироа медорад ва дар нжоят бо зикри наcоеxy панд, аз мавзуи баxcи xyд натича мегирад.
Барои он ки фазои куллии ин асар ба тасаввур гузарад ва ошноии бештаре бо сабку шеваи баёни Имоди Факеx, дар тавзеxи одобу аxлоки суфия, xоcил шавад, таxлили яке аз маколати "Сyxбатнома" -ро ин чо лозим медонем.
Орифи cyxанваp дар маколати савум - "Дар одоби толибилмон" cyxанpо аз макому мартабаи устод шуруъ менамояд ва xидматxои Уро дар нашри илму одоб ва аxлок арч мегузорад: Хушо, вакти донои ом^рзгор, Ки зоеъ нашуд як дамаш ррзгор. Аз y ёфт хар боги дил оби илм, В-аз y тоза шуд чони арбоби илм. Назад дам, ки фикри бадоеъ накард, Ба бехуда авкот зоеъ накард. Ба хар гyшае ёдгоре гузошт, Надид обу хоке, ки тухме накошт (5, 33).
Сипас, дар xrn^ ба толибилм арза медорад, ки дар ом^тани илм чидду чаxд намояд. Ба андешаи Имод илму дониш камолу шараф ва бедониши ранчу тааб ба бор меорад: Касе толиби илми дин мешавад, Ки бахти баландаш карин мешавад. Чи хуш гуфт донои ширинмакол, Ки бе дониш инсон наёбад камол.
Aлo, эй чaвoни caoдaттaлaб, Шараф дар xacaб чуй, ш дар насаб. Нагирад турo даст илми падар, Чу набвад насибат зи фазлу xунaр. Биёмуз илмe, ки гарди азиз, Ки бe дoниш инcoн наярзад ба чиз. Зи дoниш физoяд турo чoxу кадр Ки oрaд зи саффи н^лат ба садр(5, 33).
Баъд аз тамхиди ин мукаддимоти назари орифи суханвар аз одобу сифатхои ахлокии толибилм сухан ба миён меорад ва барои хар туллоб тавсия медихад, ки дар риояи шарту шароити зерин талош варзад:
1) фармонбардори; 2) эхтироми устод; 3) хушодоби; 4) ботакво будан; 5)доим дар намоз хозир шудан; 6) саъй дар амали илм; 7)дури аз пургуи ва алфози бехуда; 8)эхтироз аз орзу ва талабхои барзиёд; 9) пархез аз мардуми пургуй ва забондароз; 10) худдори аз ширкат дар халкаи зохидони тазвирчуй ва кутахназар; 11) канорагири аз обидони риёкор; 12) фаромуш накардани хакки устод; 13) тарки худпарасти; 14) ичтиноб аз худраъйи.
Шинохт аз ин суннати санийяи толибилм аксаран дар махдудаи як мисраъ ё байте анчом ёфта, ин амр абёти "Сухбатнома"-ро чун такбайтхои хикамиву ахлоки муаррифи намудааст: Чу илмат бувад саъй кун дар амал, Ки дар кйри динат наёяд xaлaл(5, 34).
Xaдиce дуруст аст дар 6o6u илм, Ки тoaт xуш oяд зи aрбoби илм(5, 34).
Tурo гар бувад илму maквo ба шм, Сaрaфрoзи oлaм шави чун алам(5,34).
Фaрoмуш макун шкки уcmoди илм, Ки бар xиммamи уст бунёди илм(5, 34).
Дар тавзехи одобу суннати ахлокии толибилмон Имоди Факех кутохбаёнии фавкулодда нишон дода, аз овардани истилохоти гуногун ва изхори матолиби душвор канора чустааст. Мурооти эчоз ва дастрасии маони дар ин чо ба хаддест, ки чое барои шарху тавзехи иловаги намемонад.
Имоди Факех дар поёни бахси назари хамон гуна, ки дар маколати мавриди тахлил мушохида менамоем, абёти панду андарзи меорад: Нигax дoр адаб 6o aдибoни xeш, Чудoи мачуй азрaкибoни xeш. Дар ин 6o6 бишнав нaзирe гариб, Ки бoши муаддаб магар 6o адиб(5, 34).
Пас аз ин, дар алокамандии мавзуи бахс ва ин абёт "Хикояти чавони муаддаб"-ро накл намуда, чанбаи амалии бахсро кави менамояд, ки мухтасари он хикоят ин аст:
Чавони хушодобу ахлок ва донишманду фархехта, ки боре хам амале носавоб, ба андозаи донаи арзан ва ё нуги сузан аз у сар назада буд, шабе барои намоз вузу гирифтан хост. Бо ин максад сари чашмаи обе рафт ва тахорат намуд. Ногах касе расиду гуфт: Ачаб, гар нamoбaд зи ту бaxmру Ки бoлoи уcmoд карди вузу(5, 35).
Вакте он чавон ин сухан шунид, сахт хичил шуд ва зонуи хичолату надомат бар замин зад. Сар ба осмон баланд карду бо дидаи пурнаму синаи пургам аз даргохи Худованд зориву илтичо менамуд, то узраш бипазирад ва ин бехурматиашро нисбати устод афв намояд.
Пас аз чанд гох ба хобаш касе омад ва гуфт, ки туро дар он сарой, бад-ин амал чой дар кучо бошад: чаннат ё дузах? Чавон посух дод, ки Худованд пазирандаи узри бандаи хокист. Умедам ин аст, ки рухи устод аз ман розиву хушнуд бошад.
Дар фароварди хикояти мазкур Имод андарзи хешро бад-ин тарик матрах менамояд: Кaceрo адабрaxнaмoй кунад, Ки 6o у xирaд oшнoй кунад. Дилeрo, ки бoшaд нишoни адаб, Бувад рузу шаб дар миёни тараб.
Макаш сар зи рохи адибон, Имод, Ки бинмоядат бахтр^йи мурод(5, 35).
Тору пуди маколоти ин асар ба xамин тарз бофта шуда, дар нжояти xаp бобу фасл таxаллycи шоир мукарраран зикр гардидааст. Дар поёни фусулу абвоби маснави овардани таxаллyc то андозае аз конунияти жанри мазкур берун аст. Ба андешаи мо, вукуъи ин чузъиёт дар заминаи xамон тозачуиву навпаpдозиxое, ки шуарои аcpxои 14-15 бештар дар аносири шаклии маснави ба вучуд меоварданд, зyxyp намудааст.
Имоди Факеx барои мисдоки кавли xеш, дар xаp маколати маснавии мавриди таxлил, ба истиснои маколати шашум ("Дар одоби мусофирон") ва нyxyм ("Дар одоби xyбpУён"), ки шомили ду xикоятанд, як xикоят накл намудааст. Афзудани жкоёт дар бобxои шашум ва нУxyм, эxтимол бар иллати бартарии xикмати назарию амалии онxо дар одобу аxлоки тарикати Имоди Факеx ва ё орову андешаи суфиёнаи у сурат гирифта бошад. Ба xаp xол зеxни илмиву неруи тафаккури cyxанваp ва огоxии комили у аз нyктаxои мyxимми одоби ирфони боис шудаанд, ки вай таxти тасарруфи ин мавзуот бештар карор бигирад ва дар баёни макосиди xеш ба ин тарафи масъала эътибори бештаре ба амал оварад.
Харчанд шеваи Имоди Кирмони дар сурудани ин маснави аз тамоюли умумии маснависароии аxд, ки аксар омезиш ба каломи оростаи маснуъ ва афзудани пеpояxои лафзи дар либоси маъни доштанд, мутабойин аст, вале мо дар чанд мавриди маъдуде сояеро аз он майлон, назири касрати истифодаи санъати тарсеъ ва овардани як газал дар маколати даxyм ("Дар одоби муганниён"), мyшоxида менамоем. Вале ин авомил xаpгиз ашъори уро бо маснавжои маснуву такаллуфомези ин давр дар як радиф карор намеджад, зеро истифодаи зиёди тарсеъ, ибрози устодиву маxоpати у дар сурудани ашъор буда, ба иcтеxкоми маънави ва мантики лафзии каломи у латмае ворид накардаанд. Абёти зер намунае аз ин шеваи уст: Равон дар бадан, шавк аз y ёфта, Забон дар дахан, завк аз y ёфта. Инони сухан з-y ба дасти забон, Чахони бадан з-y ба фармони чон. (5, 4)
Иродат ба хидмат мукаррар шавад Саодат ба хикмат муяссар шавад. (5, 50)
Чамоли ту мехроби хар зохиде, Хаёли ту хамхоби хар шохиде. Зи р$ят дурафшонии шамъи мо, Зи мрят парешонии чамъи мо. Гузаргохи ушшок кри ту бод, Назаргохи муштокр$и ту бод. (5, 55)
Бо вучуди он ки Имод дар накли жкоёт ибтикори xоcе зоxиp накардааст, вале xикоёти у xовии сабки шево, лаxни расо, панди гиро ва фоидаи коргаранд. Ба назар чунин мерасад, ки аксари жкоёти "Сyxбатнома" чанбаи вокеиву xакики доранд, зеро истифодаи зиёди лафзи "шунидам" дар раъси xикоёт бар ин дол аст. Огози xикоёти Султон Маxмyди Газнави (боби 1), Исо алайxиccалом (боби 2), чавони муаддаб (боби 3), cоxиби дастфидонамуда (боби У) ва ошики чонбоxта (боби 8) бо xамин калима аст. Агар ин лафз бар пояи xакикате устувор бошад, пас метавон изxоp намуд, ки Имод баxше аз ривоёту киccаxои xондавy шунида ё вокеоту xодиcоти замоне пешгузашта ва ё xакикати даврони xешpо чомаи манзум пушонидааст.
Аммо, аз эxтимол дур нест, ки гузидани лафзи "шунидам" дар садрулбайти xикоёти "Сyxбатнома" сирояте аз сабки "Бустон"-и Саъди бошад. Сyxанваpи Шероз ин вожаро бисту чор бор дар бадви xикоёти "Бустон" чой додааст.
Дар ин маврид xак ба чониби Мyxаммадpизо Сарфи ва Дориюши Козимист, ки дар амри таcxеxy нашри маcнавиxои Имоди Факеx саъю кушиши бисёр мабзул доштаанд. Ин cоxибназаpон бар онанд, ки cyxанваpи Кирмон дар назму танзими "Сyxбатнома" ба "Бустон"-и Шайxи ачалл мутобиат дошта, кушидааст, ки дар мукобили xаp яке аз абвоби маснавии Саъди маколаеро аз "Сyxбатнома" ба руй оварад (5, 8).
Таxкикy баррасии "Сyxбатнома" нишон медиxад, ки осори таъсири "Бустон"-и Саъди дар афкору азxони Имод бармало ба чашм меxypад, ки тафсили он фурсати дигареро xоxон аст.
Аз ^тисо^ти дигари "Сyxбатнома" он аст, ки бештари фаслу бобxои асар бо мурочиат ба xонанда бо алфози "биё", "дило" ва "ало" шуруъ мешаванд. Аз ин миёна истеъмоли зиёди xитобаи "ало", ба маънии
"бидон ва огох бош"(6, 126) бештар эхсос мешавад. Бобхои чорум, панчум, хафтум ва нухум бо хамин лафзи хитоб ифтитох ёфтаанд. Ин нукта бори дигар бар он далолат мекунад, ки маснави барои ашхоси мубтади нигошта шудааст.
Нуктаи дигаре, ки зикри он чоиз менамояд, он аст, ки Имоди Кирмони боби аввали маснавии "Тарикатнома"-и хешро низ дар дах фасл ба масъалаи одоби суфия ихтисос додаст. Аммо дар "Тарикатнома" ин мавзуъ назар ба "Сухбатнома" густурда ва фарогир ба назар мерасад. Тарзи гузоришу баёни масоили одоб низ дар "Тарикатнома" кобили таваччух аст. Дар фусули дахгонаи боби аввали "Тарикатнома" дар таносуб ба "Сухбатнома" матолиби изофаеро дар хусуси одобу русуми ахли тарикат ба карори зайл ироа медорад: "Дар одоб ба хазрати Рабубият", "Дар одоб бо хазрати рисолат(с)", "Дар одоби мурид ва шайх","Дар одоби сухбату салох ва фасоди он", "Дар одоби маишат", "Дар одоби тачрид ва тааххул", "Дар одоби сафар", "Дар одоби таом",
"Дар одоби либос", "Дар одоби хоб". Аз киёси ичмоли номгузинии фаслу бобхои ин ду асар низ ба осони пай бурдан душвор нест, ки "Сухбатнома" барои соликони навомузу наврох нигошта шудааст. Далели ин кавл шеваи хуби таълимиву тарбиятии асар буда метавонад. Баъид нест, ки Имоди Факех боби аввали "Тарикатнома"-ро дар такмилаи "Сухбатнома" бар асоси таваччух ва майли суфия бар ин мавзуъ ва барои мунтахиёни рохи тарикат нигошта бошад.
ПАЙНАВИШТ:
1.Адабиёти форсу точик дар асрхои Х11-Х1У. - Душанбе: Дониш, 1983.
2.Гулшани адаб. Намунахои назми форсу точик, иборат аз панч чилд, Ч.2. - Душанбе, 1975.
3.Самарканди, Давлатшох. Тазкирату-ш-шуаро. Бо эхтимом ва тасхехи Эдвард Браун. - Техрон: Асотир, 1382.
4.Имоди Факех.Тарикатнома. Бо тасхех ва тахшияи доктор Рукниддин Хумоюнфаррух. - Техрон: Асотир, 1374.
5.Кирмони, Имод. Маснавихо. Тасхехи дуктур Мухаммадризо Сарфи ва Дориюши Козими.- Кирмон: Анчумани осор ва мафохири фарханги, 1380.
6.Муин, Мухаммад. Фарханги форси (якчилди). Бо эхтимоми Азизуллох Ализода. - Техрон: Нидо, 1382. 7.Озари, Шайх.Чавохиру-л-асрор. Нусхаи № 910, шуъбаи дастхатхои Пажухишгохи шаркшиносии АУ Точикистон.
8.Сафо, Забехуллох.Таърихи адабиёт дар Эрон. Ч.4. -Техрон,1373. 9.Энсиклопедияи адабиёт ва санъати точик. Ч.1.-Душанбе, 1988, С. 503.
10.Дурчи 3. Китобхонаи электруники шеъри форси (дар лавхи фишурда-CD КОМ).- Техрон: ширкати "Мехрарком роёна",1384.
11.Imodi Fakуh // http: www^isoLtj- охирин бознигари: 3 январи 2009.
Cogitations on thy mysnyvi of Imodi Fakyhi KiKmoni s "Sгhиatnomа" Sh. Tadjiuayv
Kyy woKds: Imad Fakih, mуsnуvi, "Sгhиatnoma ", уthics of sгfizm, mysticism.
Thy aKticly is dyvotyd to a thyoKytical analysis of PyKsian-Tajik mysnyvi (poym) mysticism of thy 14-th cynteKy uy Imod Fakyh KiKmoni namyd "Sehuatnoma". Thy aethoK of thy aKticly pays paKticelaK attyntion to thy stedy of idyological pyceliaKity and ynclesivynyss of thy mysnyvi styly. Thy KysyaKch also givys UKiyf charnctyKistics of thy stKecteKy of KiKmani's mysnyvi incleding his moKal and ythical viyws.
"Sгhиatnoma" ("Thy uook on convyKsation") is ony of thy fiKst mysnyvis of Imodi Fakyhi KiKmoni. It is also known endyK thy titly "TaKuiyatnoma" ("Thy uook on epuKinging") sincy it contains dyuatys auoet moKal admonition coming fKom thy wayfavyK of a spiKiteal joemyy. It was WKittyn uy thy mytxy "metagoKiu", in A.H. 731 (A.D.1350/51). Thy poyt indicatys this ynact daty of complytion of thy mysnyvi. Thy nemuyK of coeplyts is 1054, uet somy soeKcys woeld attyst that "Sгhuatnoma" covyKs 954 coeplyts. Thysy distinctivy data tystify to an ynisting divyKgyncy of thy manescxipts of KiKmoni s mysnyvi. Thy mysnyvi was dydicatyd to thy viziyK fKom thy dynasty of Ylkhanids Giyaseddin Mehammad Kashideddin Fazlellah who is laedyd uy thy poyt in thy pKyledy to his woKk.
Hy its compositional stKecteKy thy mysnyvi is dividyd into thKyy paKts: thy pKyledy, thy main paKt and thy ypilogey. In thy pKyledy, accoKding to thy Kaditions of PyKsian-TajikpoytKy, aftyK laeding thy Almighty God
and thy Pxophyt of Islam Mгhammad, thy xyasons fou thy appyarnncy of "Sгhиatnoma" and thy cxyativy idyas of thy poyt axy statyd.
Thy main pavtt of thy ^s^vi consists of tyn chaptyxs, namyd "magala" (convyxsation, spyych), which consycatyd to thy most vital qгystions of thy moRal ythics thy wayfa^yR of thy sprni^al jœmyy p^yachys.
Thy analysis of "Sгhиatnoma" shows that in thy intyvpvytation of his ^s^vi Krnmani fyll гndyк thy inflгyncy of Saadi Shymzi's "Иoгston" (Thy O^havid). Thoгgh thyvy is no any hint in thy mуsnуvi auoгt it, still thy myt^y chosyn иу thy poyt, compositional const^ction and thy st^ct^ of thy foкystatyd woкк иу Saadi sy^vy as an yvidynt prnof of this idya.
Thoгgh пуing thy g^yat masty^iycy "Sгhиatnoma" is wmttyn simply, grncyßlly, withoгt prnfomd implicit hints and allygoку.
M. Сайфуллоева
ТАЪСИРИ АДАБИЁТ ВА МАТБУОТИ ЭРОН БА САДРИДДИН АЙНИ ВА ЭЧОДИЁТИ У
Вожахои калиди: Садриддин Айни, адабиёт ва Mam6yom, пайвандхои адабии Эрон ва Точикистон, таърихи матбyотu точик
Устод Садриддин Айни аз овони наврасиаш дар мактаби бузурги адабиёти форси тарбият ёфтааст. Барои y эчодиёти Фирдавси, Саъди, Хоча Хофиз ва бисёр шоирони эрониасл мисли осори Рудаки, Носири Хусрав, Чалолиддини Балxи, Камоли Хучанди ва Aбдyppаxмони Чоми мактаби xакикии тарбияи маънави ва ташаккули чаxонбинии башардустона, фикру андешаxои ватанxоxона ва меxнатдycти буданд. Устод Айни дар шоири ва cyxаншиноcи низ шогирди бовафои xамин мактаби адаби шиноxта шудааст.
Садриддин Айни ба мавзуву мазмун, вазну кофия, оxангy радифи газалxои шоирони забардасти Эрон пайрави карда, xyд газажои чолибе офаридааст, ки мундаричаи ишки, ичтимои ва гоxо фалсафию ирфони дар бар кардаанд. Хамчун намуна порчае аз як татаббуъ ва тазмини газали Саъди меоварем, ки дар он си-фатxои ёр - маъшук ифода ёфтааст. Ин газали таклидист ба Саъди, ки xаpчанд маъшук ширинадои ва дилрабои кунад xам, шикваи каxpамони ганоиро аз бевафои, бегонапарвари, сангиндили ва беэътиноии маъшук дар бар мегирад. Вай бо байти иктибоси аз газали Саъди анчом мепазирад. Fазали Айни чунин аст: Ёри ман ширинадои мекунад, Хар замон сад дилрабои мекунад. Мекунад бо д^стон бегонаги, Душманонро ошнои мекунад. Дар вафояш умр шуд, он шух низ Хамчу умрам бевафои мекунад. Айнии мискин ба хасби холи худ Байте аз Саъди гадои мекунад: "Ёри ман авбошу каллош асту ринд, Бар ман аммо порсои мекунад" (1,ч.8,83) Дар эчодиёти Айни баъзе шеъpxое xаcтанд, ки ба тарики тазмину татаббуъ ё мyxаммаc бар газали шоире гуфта нашуда бошанд xам, дар асоси мазмун, вазну кофия ва радифи ожо муайян кардан мумкин аст, ки он шеъpxо дар пайравии газалиёти класси^ои назми Эрон эчод шудаанд. Чунончи, Саъди газале дорад, ки матлааш ин аст:
Нафасе вакти бахорам хаваси сахро буд, Бо рафике ду, ки доим натвон танхо буд.
Устод Айни аз ин газали Саъди пайрави карда шеъри xyд "Шаби душина"-ро (1901) аз дасти таълиф баровард. Харчанд ки газали Саъди моxияти лирики ва газали Айни мазмуни мутоибави доранд, xаp ду асари реалисти мебошанд ва бо як вазну кофияву радиф таълиф шудаанд. Матлаъи газали Айни чунин аст: Шаби д^шина, ки дар г^шаи сахнам чо буд, Сар пур аз гулгулаву сина пур аз гавго буд.
Устод Мyxаммадчон Шакури газалxои Саъди ва Айниро киёс карда чунин натича гирифтаанд:
