CC BY
25
УДК 002.4 М. А. САИДХОЧДЕВА
ББК 76.17
МАФ^УМ ВА МО^ИЯТИ ТАНЦИД ДАР АВВАЛИН МАКРЛА^ОИ МАЧАЛЛАИ "РА^БАРИ ДОНИШ"
Мачаллаи илмиву адабии «Рахбари дониш» дар айни навсозй ва навшукуфии Точикистони шуравй ба вучуд омада, аввалин ходимони он адибону мунаккидони насли нави точик ба шумор мерафтанд. Ин насл дар симои Сотим Улугзода, Чалол Икромй, Абдурауфи Фитрат, Туракул Зехнй, Рахим Х,ошим, Набй Фахрй, Х,амид Бакозода, Бахриддин Азизй, Ганй Абдулло, Шарифчон Хусейнзода ва даххо дигарон бо рохнамоии маънавии Садриддин Айнй ва Абулкосим Лохутй дар таъсис ва ривочи мачалла сахм гирифтанд. Аз ин чихат, ба чойгохи мачалла ба сифати намунаи аввалини матбуоти адабй ва яке аз манобеи мухими ташаккули накди сифатан нави точик бахо додан мумкин аст.
Бо баъзе аз мулохизахо оид ба маколахои адабй ва интикодии мачаллаи «Рахбари дониш» дар асархои мухаккикони даврони шуравй ошно мешавем (аз чумла ниг.: 4), дар таърихнигории шуравии точик низ аз боби накши мачалла дар хаёти мадании халки точик изхори назар шудааст (аз чумла ниг.: 12). Баъди истиклолияти миллй ин масъала мавриди таваччухи боз хам бештари мутаххассисони таърихи адабиёт, матбуот ва накди адабии точик карор гирифтааст. Адабиётшиносон А. Набиев (7; 8), М. Рачабй (9), Ч,. Хдмроев (11), С. Аъзамзод (2), мухаккики таърихи матбуоти точик Х. Андамов (1) ва дигарон ба маколахои адабй-интикодии мачалла аз пахлухои мухталифе таваччух кардаанд. Дар маколаи муаллифи ин сатрхо (дар хаммуаллифй бо С. Аъзамов) чойгохи "Рахбари дониш" бори аввал аз нуктаи назари гузориши ташаккули "накди матбуотй" ва асосхои ичтимоии масъалахои матбуот дар мачалла мавриди гуфтугу карор гирифтааст (3).
Тадкики падидахои адабй ва наккодии солхои 20-уми асри ХХ ба ин натича меоварад, ки зухуроти зиндагии ичтимоиву фархангии шуравй барои дар сатхи комилан нав ва ба ниёзхои замон созгори адабиёт ва накди адабй мусоидат намудааст. Шаклгирии накди адабй дар ин давра аз ниёзхои матбуоти нави точик дар ин солхо низ сарчашма мегирад.
Дар маколахои илмй-танкидии "Рахбари дониш" масоили мубрами назарии адабиёту накди адабй ва афкори адабии муаллифон ва хайати тахририяи мачалла тачассум ёфтаанд, ки онхоро метавон ба ин сурат гурухбандй кард:
1. Сармакола, макола, суханронй ва гузоришхое, ки характери умумй дошта, онхо бештар ба шархи назарияи марксистии адабиёт ва тафсири асноду хуччатхои хизбй алокаманд мебошанд;
2. Макола ва навъи дигари асархои танкиди адабй, ки дар онхо масъалахои сирф адабй тахлилу баррасй шудаанд;
3. Маколаву такризхо оид ба асархои чудогонаи адабй ва китобиёт;
4. Навиштахое бо имзои хайати тахририяи мачалла («Аз идора») зери рубрикахои «Охирсухан», «Чавоб ба эзох» ва гайра, ки дар онхо матлаб хеле фишурдаву кутох ва муъчаз мавриди тавзех ва ё эрод карор гирифтаанд.
Бисёре аз таълифоти адабй-интикодии мачаллаи "Рахбари дониш" арзиши илмй-назарй дошта, мухтавои муборизахои ичтимоиву фархангии солхои 20-уми асри ХХ-ро тачассум намудаанд. Дар ин гуна навиштахо масъалахое, монанди суннат ва суннатгарой, суннату навоварй, вахдати шаклу мазмун, шакли шеър, вазну кофия ва гайра мавриди таваччух карор гирифтанд. Таълифоти адабй-интикодии адибону мухаккикон Собит Маннофзода «Инкилоби адабй» (1927, №2), «Порчахои адабии мо» (1928, №1-2), Рахим Х,ошим «Якумин киссаи инкилобии точик «Одина» (1928, №6), Мирзо Иброхимй «Адабиёт ва санъат дар партави марксизм» (1928, №№8, 11-12), Сотим Улугзода «Як нигох ба насри точикй» (1930, №1), А. Пирмухаммадзода «Адабиётамонро ба омма наздик кунем!» (1930, №2), Ш. Х,усейнзода «Мубориза дар чабхаи адабиёти точик» (1930, №№4-5, 6) ва гайра нахустин пояхои накди адабии замони навро гузоштаанд. Дар як силсила маколахои устод С. Айнй, М. Иброхимй, С. Маннофзода, Т. Зехнй, Р. Х,ошим, Н. Бектош, А. Фитрат ва дигарон асосан мафохими адабиётшиносй ва муаммохои мубрами назарии забону адабиёт ва фолклор шарху тафсир ёфтанд.
Дар сахифахои мачалла бо як тарзи нави баёни андешахои интикодй вомехурем, ки дар поварак ё охири макола чой дода шудаанд. Ба назари мо, анъанаи мазкур аз матбуоти форсизабони ибтидои асри ХХ ибтидо мегирад. Тахлили муфассали таълифоти мачаллаи
«Рахбари дониш» дар заминаи накди адабй барои таъйини чойгохи афкори адабй-интикодии замон заминаи мусоид фарохам меоварад ва фурсати бештареро такозо дорад. Дар маколаи хозир ба таври фишурда аз боби бархе аз нуктахои танкидй дар мачалла изгори назар мешавад.
Таълифоти мазкур дар заминаи талаботи мафкуравй ва ичтимоиву эстетикии он солхо -давраи аввали таъсиси Чумхурии Точикистон арзи вучуд карда, руйдодхои марбут ба сохтмони фархангу адаби навини точикиро дар каламрави шуравй дар бар гирифтаанд. Дар ин гуна осори наккодии мачалла равиши хос ва мумтози замон - равиши марксистии ошной ва бахрамандй аз адабиёт ва баходихй ба чойгохи осори адабй мавкеи мухим дорад. Аз ин чихат, ин асархо аз намунахои хуби накди ичтимой ба шумор рафта, талошу кушиш ва диккати муаллифонро ба масъалахои мубрами забон ва адабиёти точик бозгу мекунанд.
Яке аз хусусиятхои асосии таълифоти илмй-танкидии замон мавчуд будани тамоюли фикрй дар мукаррар кардани арзу тули адабиёти гузаштаи точикон мебошад. Як зумра аз мухаккикон, нокидони адабй ва ходимони матбуот дар мукобили назарияхои пантуркй кушиш ба харч доданд, ки кадимй будани адабиёти точикро дар Осиёи Миёна исбот намоянд. Чунин тамоюл хоса дар тазкираи С. Айнй «Намунаи адабиёти точик» расмият пайдо карда, куввати устувор ёфт. Тамоми ин тазкира барои исботи ин нукта равона шудааст, ки аз кадим каламрави Осиёи Миёна макони пайдоиши миллати точик буда, дар тули беш аз хдзор сол точикон барои ба миён овардани адабиёти оламшумул дастёб шуданд.
Дар навиштахои мачаллаи «Рах,бари дониш», аз чумла дар маколаи мунаккид ва ходими матбуот, узви Ч,амъияти илмии точикшиносй (Чдмъияти омузиши Точикистон ва эрониёни берун аз худуди он) Собит Маннофзода «Инкилоби адабй» зимни тахлилу баррасии масъалаи тавлиди ин;илоби асрй дар адабиёти имрузаи точикон сохиби адабиёти хазорсола муаррифй шудаанд. Муаллиф байни «ифтихору болидан» аз адабиёти хазорсола ва «та^лиду пайравии осори асрхои гузашта» хеле тафовут гузошта, таваччух ба таърихи адабиётро аз чашмандози талаби ичтимоии замон такозо кардааст. У ба ин нукта эътимоди комил дорад, ки «адабиёти хазорсола, он услуб, он шева, он тарз барои хар точик аз ну;таи назари забон ва таърих ахамиятдор аст» (5, 19). Аммо, ин маънои онро надорад, ки шоири нав «хамон услуб, хамон мафкура ва хамон мазмунхои кухнашударо «ба воситаи та^лид» аз нав ба бозор биёварад.
Аз ин нуктаи назар на танхо мохияти ходисахои адабй аз хамин гуна дигаргунй иборатанд, балки маънии зиндагии сиёсиву ичтимой ва фаъолияти нави ичтимой хамин шеваи муносибати ахли чомеаро такозо кардааст. Рушди сохахои фаъолияти ичтимоии инсон дар хар давр дар робита ба таъсири дигаргунихои инкилобй сурат мегирад, зеро «дар ;онуни табиат, дар сохаи зиндагонй хар чиз дар хама ва;т ба усули ин;илоб ва такомул тобеъ мебошад ва адабиёт хам яке аз хамин чизхо аст» (5, 19).
Андешахои муаллиф оид ба таърихи адабиёт тавъам бо рухи кавии публитсистй баён шудаанд: «Шумо гумон накунед, ки ин ин;илоби адабй як шиори нави имруз аст. Х,ар гох, ки ба таърихи адабиёти хазорсолаи точикй ди;;ат намоед хохед ёфт, ки хамин ин;илоб, хамин такомул дар асрхои гуногун хам ба вучуд омада ва каму беш осори худро дар адабиёт зохир кардааст» (5, 19).
Аз ин нуктаи назар, таърихияти андеша дар боби яке аз конунхои умдаи такомул ба шумор рафтани инкилобхои асрй барои дарки амики назарияхои адабии замон мусоидат мекунад. Аз чунин тарзи муносибати адибони замони нав ба мероси адабии гузашта мохияти навоварй ва дигаргунихо дар даврони мухталифи таърихи адабиёт равшан мешавад. Ба адибону нокидони замон дар рохи фахмонидани мохияти инкилоби нави дахсолаи дувуми асри ХХ назарияхои адабии гузаштагон хидмат кардаанд. Ба маънидоди онхо хар шоири бузург дар замонашон нисбат ба адабиёти асрии худ тачаддудгаро ва ин;илобчй будаанд. Аз чумла, афкори яке аз устодони бузурги шеъри форсй-точикй Низомии Ганчавй барои фахмиши мохияти тачаддудгарй дар адабиёти асрй ба хидмат омадааст. С. Маннофзода дар робита ба тахлили андешахои шоирони форсу точик дар мукоиса бо афкори марксистии файласуфони гарбй нуктахои чолиб ба миён гузоштааст: «Низомй бо ;удрати ;алам ва дахои шеърии худ як шакл ва услуби махсуси «^унт-дидоктик» (дидактикаи Кант) дар назми форсй ба вучуд оварда, хама ва;т аз та;лид ва пайравии афкори дигарон дурй карда ва мазмунхои кухнашударо дар шеъри худ дохил нанамудааст» (5, 19).
Ин андешахои мунаккид бо пораи зерине аз ашъори Х,аким Низомй дар пайравй аз назарияи Кант хамоханг аст:
Орияти кас напазируфтаам, Он чй дилам гуфт, бигу, гуфтаам. Шуъбадаи тоза барангехтам, Байкале аз цолаби наврехтам...
Зо^иду ро^иб суйи ман тохтанд, Хирцаву зуннор дарандохтанд. Гар бинамоям сухани тозаро, Сури циёмат кунам овозаро (5, 19).
Низомии Ганчавй барои мафкураи нав аз ин лихоз дорои ахамият арзёбй шудааст, ки ба гайр аз як нависандаи мутачаддид, як инкилобчии адабй будан «дигар шоиронро хам ба хамин рох чег мезанад ва ба инкилобчигарии адабй ташвщ менамояд»:
Магу он, ки донои пешина гуфт, Ки бар дар нашояд ду сурох суфт. Дар ин пеша чун пешвои навй, Кууангаштагонро макун пайравй. Чу неруи бикрозмоят %аст, Ба %ар нимхурда маёлой даст (5, 19).
Адабиётшинос М. Рачабй дар накди масъала ба ин натича расида, ки «гуфтори М. С. мантикан чандон устувор нест, зеро Низомии Ганчавй «инкилоб» нахостааст ва як замони мушаххасро хам дар назар надорад, мавриди андешааш («нав» гуфтан) танхо рисолати таърихии эчодкор аст» (9, 76). Аввалан суоле сар мезанад, ки мурод аз «инкилоб» (махз дар нохунак) дар бардошти мунтакиди замони мо аз чй иборат аст? Албатта ин бардошти адабиётшинос, ки Низомии Ганчавй дар сурудаи мазкураш аз рисолати таърихии эчодкор сухан кардааст, сахех аст, аммо, ба назари мо, бардоштхои С. Маннофзода хам аз фармудаи шоири гузашта чандон галат ба назар намерасад. Мохияти фахмиши у аз гуфтори шоир инкилоб ба маънии рух додани дигаргунии адабй дар хар давру замон аст. Дар ин андеша низ мохияти рафтори кур-курона ва таклиди махз ба гузашта танкид шудаасту халос.
Солхои 20-уми асри ХХ мархалаи нави такомули накди ичтимой мебошад, ки аз матбуоти аввалини точик, аз чумла нашрияхои «Бухорои шариф», «Ойина», «Шуълаи инкилоб» ва гайра сарчашма мегирад (7, 100-146). Аммо аз нимаи дувуми солхои 20-ум накди ичтимоии адабй шевахои хосеро пайгирй карда, дар он гузориш ва халлу фасли масоили чории адабй арзиши бештар пайдо кардааст. Осори накди ичтимоии он солхо дар бисёр маврид чанбаи пуркуввати илмй ва тахлилй дошта, афкори бархе муаллифон аз назарияхои мухталифи илмии пешрафта маншаъ мегирад. Аз ин гуна асархои интикодй бо андешахои неруманди ичтимой метавон шиносой пайдо кард. Ба назари мунаккидон «адабиёт хам монанди дигар шууни зиндагонй ба инкилоб ва такомул мачбур аст ва омили ин инкилоб хам ахволи ичтимой, вазъияти иктисодй ва шароити зиндагонии инсонхо аст, ки аср то аср дигаргун мешавад ва шоирону нависандагони бузургро ба вучуд овардани ин инкилоб мачбур мекунад» (5, 20).
Маколаи дигари С. Маннофзода «Порчахои адабии мо» давоми мантикии «Инкилоби адабй» аст, ки дар он эчоди адабии навкаламон ва шоирони чавони точик баррасй шуда, осори адабии онхо аз назари усули нав ва адабиёти асрй мавриди тахлил карор гирифтааст. Дарки талаботи замон ва нияти ривоч додани кори накди адабиёт ва мухокимаи осори адабй имконият фарохам овардааст, ки дар сахифахои матбуоти руз чунин силсилаи маколахо ба нашр расанд.
Дарки талаботи замон ва нияти ривоч додани кори накди адабиёт ва мухокимаи осори адабй имконият фарохам овардааст, ки дар сахифахои матбуоти руз чунин силсилаи маколахо ба нашр расанд.
Ин макола аз лихози гузориши масъалахои ягонагии шаклу мазмун ва рисолати адиб дар чомеа мавкеи мухим дошта, дар он оид ба танкид ва хадафхои он дар раванди такомули адабиёти нав сухан рафтааст. Мохияти афкори адабии С. Маннофзода дар маколаи адабиётшиноси факид Ч. Бакозода амик мукаррар шудааст (5). Адабиётшинос Ч. Х,амроев маколаи С. Маннофзодаро, аз як тараф, камзарф арзёбй карда, аммо, аз тарафи дигар, онро «бо хама камзарфиаш чун як навъи дастури методологй дар накди он замон» (11, 356) ба шумор меоварад. Дар ин макола бо вучуди дарбаргирии охангхои камзарфи замонй нуктахои чолиби таваччухе низ ба назар мерасанд. Ба эътикоди муаллиф «аксари навкламони мо калимаи танкидро ба маънои тахкир ё танбех мегиранд ва аз шунидани ин лафз саросема мешаванд. Инхо гумон мекунанд, ки танкид кардани як макола ё як китоб хатман аз руи душманй ва гаразнокй ба амал меояд ва як нафар мунаккид (танкиднавис) то ба касе гарази шахсй надошта бошад, мумкин ест, ки асари уро танкид намояд» (6, 37).
Таваччух ба мундарича ва вежагихои асари бадей дар накди даврон зиёд аст. Вале доир ба шаклхои нави адабиёти нав «андешахои мухолиф» баён шудаанд. Назар ба пайбурди Ч. Бакозода аз як тараф, шакли нав ва бадеияти шеърро таргиб намоянд, аз чониби дигар, баъзехо эчоди шакли навро аз мавкеи гайриилмй маънидод кардаанд. Маколаи С. Манофзода «аввалин шакли нави баёни афкори интикодй оид ба наср» мебошад (5, 222).
Дар хамин замина масъалаи мафохим ва истилохоти марбут ба накд ва интикод низ арзишу афзалият пайдо кардааст. Бо ин равиш заминахои аввалини сохтмони истилохоти илмй дар накд гузошта шуда, маънии аслии «танкид» ва «накд» бо назардошти тачрибахои халкхои дигар гушзад шудааст: «Танкид» ё «интикод» хануз дар байни мардуми точик «маънои вокей ва ахамияти адабии худро нашиносонида ва аз замони пеш ба таври гайрисахех машхур шуда мондааст» (6, 37).
Ин муаммо аз нуктаи назари зер мавриди гуфтугу карор гирифтааст:
1. «Аксарияти навкаламони мо калимаи танкидро ба маънои тахкир ва аз шунидани ин лафз саросема мешаванд. Инхо гумон мекунанд, ки танкид кардани як шеър, як макола ё як китоб хатман аз руи душманй ё гаразронй ба амал меояд ва як нафар мунаккид (танкиднавис) то бо касе гарази шахсй надошта бошад, мумкин нест, ки асари уро танкид намояд» (6, 37).
2. «Эхтимол хам хаст, ки дар вактхои гузашта баъзан хамин хел танкидхои гаразолуд дар баъзе хусусхо навишта шуда ва маънои лафзи танкидро расво кардааст! Вале мулохизоте, ки баъд аз ин мо дар кисми танкидии ин мачалла хохем навишт, тамоман бар зидди назарияхои мазкур буда, факат кимат ва мохияти илмй, адабй ва ичтимоии як асарро ба таври бегаразона нишон хохад дод» (6, 37).
Ба назари мо, хамин тарзи гузориши мохияти танкид барои фарохам овардани фахмиши дурусти он ва равнаку ривочи заминахои накди нави точик мусоидат кардааст. Дарч шудани намунахои афкори адабй дар сахифахои мачаллаи «Рахбари дониш» барои чалби бештари рагбати нависандагон низ мухим буданд.
Аз ин нуктаи назар яке аз мухимтарин чихати хуби макола намунаи танкиди вокеъбинона будани он аст. Махз аз ин меъёр шеъри Зуфархон Ч,авхарй «Навбахори дониш», Шайхалй Пинадуз «Ба шарафи «Рахбари дониш» ва шеъри адиби эронй Алии Чдвхарулкалом «Х,акикат» интикод шуда, ин шеърхо аз лихози таносуби шаклу мазмун тахлил шудаанд. Мулохизаи аввалини интикодй дар сахифаи аввали кисми адабии ин шумора ба шеъри Зуфархон Чдвхарй «Бахори дониш» дахл дорад, ки бо байти зер огоз мешавад:
Навбахори хуррамщо, яъне, айёми шубоб Дафтари гул дар багал дорад зи авроци китоб.
Дар накди мазкур кабл аз хама сухан аз эътибори шеъри Ч,авхарй аз лихози «салосати баён ва матонати услуби шоир» меравад. Х,арчанд дар колабхои кухна чой додани маънихои замонй нукси бузурги шеъри у ба шумор омадааст, мулохизаи С. Маннофзода оид ба шоирони офаридгор ва «мукаллид», шеваи накди мазкур чолиб аст. Аз ин байт зехни хонанда пеш аз хама ба айёми рангин ва дилангези «навбахори хуррамихо» ва «айёми шубоб» равона мешавад, ки «аз авроки китоб дафтари гул дар багал дорад». Гояи аслии шеър ситоиши замони нав мебошад: «Чдвхарй яке аз устодони кухансоли шеъри точикй дар Осиёи Миёна аст. Бештар дар мазмунхои шеърии худ афкор ва хиссиёти асриро мепарваронад».
Аз он сабаб, ки «инкилоби адабй» ва ё «инкилоби асрй» аз ахли адаб дар мавзуъ ва тарзи баёну ифодаи навро такозо мекард, баён ва ифодаи шоир бо сабки кухан танкид шудааст. Дар ин маврид шеъри Зуфархон Чдъфарй хамчун фарогирандаи «хиссиёти нозанини чомахои дарида ва мундарис пушида», ки «дар киёфатхои нописанд арзи андом мекунад», бахо гирифта, шоир барои истифода аз имконоти мактаби класситсизм ё ба таъбири муаллиф «тарзи девонй»-и шоирони классикии форсу точик танкид шудааст.
Бахси мачаллаи «Рахбари дониш» оид ба шеъри Зуфархон Чдвхарй дар таълифоти илмии адабиётшиносон А. Эдельман, Х. Мирзозода, А. Сайфуллоев, М. Рачабй ва дигарон мавриди гуфтугу карор гирифтааст. Аз чумла, профессор А. Сайфуллоев дар рисолаи «Зуфархон Ч,авхарй» оид ба муносибати накди он солхо ва солхои баъд ба эчодиёти шоир сухан ронда, бахои мачалларо айбчуёнаву вулгарй ва ин танкидро «силаи сахте» ба руи офаранда ба шумор овардааст. Ба кавли мухаккик «дар вазъияте, ки шоир ба майдони адабиёти нав бо чуръати тамом кадам мегузошт, дар ситоиши хаёти тоза, мактабу маориф, Ватани озод шеърхои пурмазмун месуруд, танкиди вулгар ба у хучум меовард, ба гардани шоир айбу эродхое мегузошт, ки Чдвхариро илхоми тоза намебахшиданд, балки аз эчодкорй нигох медоштанд» (10, 52).
Ба андешаи А.Сайфуллоев «ба таклиди класситсизм ва класситсизми бардуруги рус гунахгор сохтани Чдвхарй хеч гуна асос надошт, зеро шоир аз ин равияхои адабиёти рус бехабар буд. Умуман, сабки бедилй ва анъанахои онро бо классисизми рус ва ё аврупой киёс кардан маънй надорад. Зеро хусусиятхои ин ду сабки бадей аз хамдигар фаркхои куллй доранд. Агар мачалла ба чои ин гуна эродхои бемаврид ба содагии ифода ва тасвири хакконии хаёт ру овардани Чдвхариро таъкид мекард, шояд ин муносибати хайрхохона боиси равнаки эчодии шоир мегардид. Дар вокеъ, шеъри «Навбахори дониш» чи аз чихати мазмун ва чи аз чихати шакл услуби тоза пеш гирифтани Чдвхариро нишон медихад» (10, 53).
Албатта, харчанд дар мачалла шеваи Чавхарй танкид шудааст, аммо ин аз талаботи он айём ба равиши кори эчодй мебошад. Дар ин маврид, ба назари мо, айбдор кардани мачалла чандон мохияти масъаларо муайян намекунад, балки чунин шеваи накди шеъри шоир аз чониби нокиди солхои 20-уми асри ХХ дар асоси нишондоди ичтимой ва гоявиву эстетикии замон сурат гирифтааст. Замони нави чусторхои адабй шеваи Бедил ва бедилпарастиро инкор мекард. Дар матбуоти он солхо аксари адибон ба чунин танкид гирифтор шудаанд. Шеъри Чавхарй хам аз ин нуктаи назар дар киёс бо ашъори девонии шоирони пешин бахои ночиз ёфта, дар мукаррар кардани мохияти эчодиёти шоир «завку зехнияти замон аз лихози шакл ва сохтмони назмй» ба назар гирифта шудааст:
Вацти баргу бори фан овардан аст, эй цони ман, Ту чу нахлу а^ди ин Шуро бауор асту сацоб». Танкиди адабии замон талаб мекунад, ки шоир «фикри нав»-ро аз зери «кухнагихои шаклу мазмун» берун барорад. Ба тафсири интикодии зерин диккат медихем, ки аз мутолиаи шеъри Чавхарй бармеояд ва ба шакли баён, ахамияти фикрй ва хосаи шеърии у дахл дорад:
«Фасли бахор; гармии зиндагибахши офтоб табиати хобидаро бедор карда ва ба хол оварда, куху сахро аз шукуфтани гулхои рангоранг чомаи нав ва латиф пушида, мургон бо таронахои хуш ба пешгохи махбубаи хаёт, яъне хуршед, арзи табрик мекунанд... Дар ин хол як нафар одамизод, ки ба касди тамошои табиат баромадааст, аз гушаи сахро дида мешавад, ин одам ба гайр аз чомахои дароз ва пашмине, ки дар бар дорад, як пустини зимистонй хам аз болои онхо пушида, сар, руй ва гардани худро махкам печидааст. Бо ин шакли ачиб, бо ин кисваи зимистонй, ки аслан барои фасли бахор муносиб нест, дар зери харорати латифи офтоб кадам мезанад, аз тамошои чаман ва манзараи гулхо гуё лаззат мебарад, вале намехохад, ки ин пустини кухна, ин чомахои гарми зимистониро аз тан дур карда, бо озодй ва истирохат тамоми вучуди худро ба боду хавои хуши форами бахор маъруз дорад ва аз он истифода кунад...» (6, 39).
Дар ин шарх нафаре, ки бо либосхои дароз ва пашмини зимистонй дар фасли гармои бахор арзи вучуд кардааст, ишора ба истифодаи шаклу шеваи баёни кухнаи классикй дар остонаи бахори нав - фаро расидани давраи нави инкилобй ва ичтимои шуравй мебошад, ки ба бахор монанд шудааст. Х,адафи ин тафсир интикоди шоир дар шаклу шеваи баён буда, аз у даъват шудааст, ки баъд аз ин «шакли баён ва сохтмони шеърии худ»-ро «то мумкин бошад кисваи асрй бипушонанд ва, ба ин восита, завки адабии имрузаи хонандагонро таъмин намоянд» (6, 39).
Бо вучуди ин, гузориши мазкури масъала барои фарохам овардани фахмиши нави танкид дар замони дигаргунихои ичтимой замина ба миён овардааст. Бо хама махосин ва маойиби маколоти мазкури мачалла аввалин маротиба мулохизахои ичтимоии танкидй оид ба адабиёт ва кори эчоди бадей ба вучуд омаданд, ки барои равнаку ривоч ёфтани заминахои накди нави точик мусоидат карданд. Дарч шудани намунахои афкори мухталифи адабй дар сахифахои мачаллаи «Рахбари дониш» барои чалби бештари рагбати нависандагон ва равнаки накди сифатан нави адабии точик сабаб гардидааст.
Мусалламан, накди нави адабй дар он солхо бунёди назарии худро асосан ба пояи меъёрхои накду сухансанчии русиву аврупой нихода, ба нуктахои мухим расидааст. Накду баррасии бархе аз маколот ин нуктаро собит мекунад, ки иддаи мунаккидон кушиши расидан ба чахони танкид дар робита ба талаби замон бар пояи илмй доштанд, харчанд бино ба таъкиди мухаккикон сатху савияи ин навиштахо дар як поя карор надоштанд. Аз ин лихоз, баъзе аз асархои накди адабй дар ин солхо имруз низ омузанда ва сазовори тахкики хосаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Андамов, Х. «Рахбари дониш» - мачаллаи маорифй ва адабй / Х.Андамов.-Душанбе: Истеъдод, 2017.-128 с.
2. Аъзамзод, С. Адабиёт ва маърифати накд (Масъалахои шинохти таърихи адабиёт ва накди адабии точикии садаи бист): Мачмуаи маколахо / С.Аъзамзод.-Хучанд: Анис, 2012.-200 с.
3. Аъзамов, С. Матбуотшиносй ва накди матбуотй: Асосхои ичтимоии масъалахои матбуот дар мачаллаи "Рахбари дониш" /С.Аъзамов, М. Саидхочаева // Номаи донишгох : Силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй.-2017.-№°2(51).-С. 115-122.
4. Бакозода, Ч. Инкилоби Октябр ва афкори адабию эстетикии точик дар солхои бистум / Ч. Бакозода // Нависанда ва идеали замон.-Душанбе: Адиб, 1987.-С. 205-223.
5. М. С. Инкилоби адабй / С. Маннофзода // Рахбари дониш.-1927.-№2.-С. 19-20.
6. Маннофзода, Собит. Порчахои адабии мо / С. Маннофзода // Рахбари дониш.-1928.-№1-2(5).-С. 37-41.
7. Набавй, А. "Бухорои шариф" - сарогози матбуоти миллй / А. Набавй.-Душанбе: Бухоро, 2012.-182 с.
8. Набиев, А. Адабиёт ва накди адабй / А. Набиев.-Душанбе: Адиб, 1993.-260 с.
9. Рачабй, М. Таърихи танкид ва адабиётшиносй (Асосх,ои назариву эстетикии адабиёти точикии мархдлаи якум. Солхои 1920-1954) / М. Рачабй.-Душанбе: Адиб, 1997.-208 с.
10. Сайфуллоев, А. Зуфархон Ч,авх,арй: Тахкдки хдёт ва эчодиёти у / А. Сайфуллоев.-Душанбе, 2002.-211 с.
11.Х,амроев, Ч,. Таърихи танкиди адабй / Ч,. Х,амроев.-Душанбе: Ирфон, 2006.-436 с.
12.Шукуров, М. Очерки таърихи ташаккули маданияти сотсиалистии точик (солх,ои 1917-1929) / М. Шукуров.-Душанбе: Ирфон, 1969.-184 с.
REFERENCES:
1. Andamov, Kh. «Rahbari Donish» (Guide-Book for Knowledge) being considered as Educational-Literary Journal/Kh.Andamov. - Dushanbe: Talent, 2017. - 128 p.
2. Azamzod, S. Literature and Critique Studies (Issues Concerned with the History of Literature Study and Tajik Literary Criticism Referring to the XX-th Century): Collection of articles/ S. A'zamzod. - Khujand: Anis, 2012. - 200 p.
3. A'zamov, S. Studies of Press and «Printed Criticism »: Social Grounds of the Problem Associated with Press in the Journal «Rahbari Donish» (Leader of Knowledge) / S. A'zamov, M. Saidkhojaeva // Scientific Notes. Series of Humanity and Social Sciences. - 2017. - №2(51). - P. 115 - 122.
4. Baqozoda, J. The October Revolution and Tajik Literary Aesthetical Ideas Referring to the 20-ies of the Past Century / J.Baqozoda // Writer and the Ideal of Time. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. - P. 205 -223.
5. M.S. Literary Revolution / S. Mannofzoda // Guide-Book for Knowledge. - 1927. - №2. - P. 19 - 20.
6. Mannofzoda, Sobit. Fragments from the Literature of ours/S.Mannofzoda // Guide-Book for Knowledge. -1928. - №1-2(5). - P. 37-41.
7. Nabavi, A. "Saint Bukhara" as the Beginning of National Press / A. Nabavi. - Dushanbe: Bukhara, 2012. -182 p.
8. Nabiev, A. Literature its Criticism / A. Nabiev. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1993. - 260 p.
9. Rajabi, M. From the History of Critiques and Literary Criticism (Theoretical-Aesthetic Grounds of Tajik Literature Referring to the first Stage Including the Years of 1920-1954) /M.Rajabi. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1997. - 208 p.
10. Sayfulloev, A. Zufarkhon Javhari: His Life and Creations / A. Sayfulloev. - Dushanbe, 2002. - 211 p.
11. Hamroev, J. The History of Literary Critiques/J.Hamroev. - Dushanbe: Cognition, 2006. - 436 p.
12. Shukurov, M. Essay on the History of Tajik Socialist Culture Development (1917-1929) / M.Shukurov. Dushanbe: Cognition, 1969. - 184 p.
Маф^ум ва мохияти танкид дар аввалин мацола^ои мацаллаи "Рахбари дониш "
Вожа^ои калиди: нацди адабй, тащид, тащиди ицтимой, мацаллаи "Рахбари дониш ", мацолауои илмй-тащидй, тацриз, афкори адабй-интицодй,
Таулили муфассали таълифоти мацаллаи «Рахбари дониш» дар заминаи нацди адабй барои муайян кардани цойгоуи афкори адабй-интицодии нимаи дувуми солуои 20-уми асри ХХ замина фароуам меорад. Дар мацола чанд нуктаи мууим дар заминаи мафуум ва моуияти танцид дар мацалла изуори назар шудааст. Муаллиф зимни тадцици падидауои адабй ва наццодии солуои 20-уми асри ХХ ба натицае расидааст, ки зуууроти зиндагии ицтимоиву фаруангии шуравй барои дар сатуи комилан нав ва ба ниёзуои замон созгори адабиёт ва нацди адабй мусоидат намудааст. Ин марщлаи щссос ва сарнавиштсози нацди адабй аз нигоуи таърихи ташаккул мебошад. Мулоуизоти муаллиф дар бораи мафуум ва моуияти танциди адабй барои муцаррар кардани заминауо ва цанбауои мухталифи фаумиши ин соуаи адабиётшиносй мууиманд.
Суть и понятие критики в первых статьях журнала «Рахбари дониш»
Ключевые слова: литературная критика, социальная критика, журнал ««Рахбари дониш», научно-
критические статьи, рецензия, литературно-критические взгляды Подробный и всесторонний анализ литературно-критических материалов журнала ««Рахбари дониш» способствует выявлению особенностей литературно-критических воззрений второй половины 20-х годов XX века. В статье высказываются некоторые замечания о понятиях, сущности и специфике критики в журнале. На основе изучения литературно-критических материалов 20-х годов XX века автор статьи приходит к выводу, что явления социальной и культурной жизни
советского периода способствовали тому, что литература и литературная критика поднялись на совершенно новый уровень и начали соответствовать требованиям времени. Этот период литературной критики является судьбоносным и значимым с точки зрения ее формирования и развития.
Размышления и выводы автора статьи относительно понятийного аппарата, сути и специфики литературной критики представляются важными для выявления предпосылок и изучения различных аспектов данной сферы литературоведения.
Gyst and Notion of Criticism in the first Articles Published in "Rahbari Donish" (Guide-Book for Knowledge) Journal
Key words: literary criticism, social criticism, journal "Rahbari Donish"(Guide-Book for Knowledge), scientific-critical article, review, literary-critical view
Designing on the premise of detailed and versatile analysis dealing with literary-critical materials of the journal titled "Rahbari Donish"(Guide-Book for Knowledge) the author reveals the peculiarities of literary-critical views referring to the second half of the 20-ies of the XX-th century. In her article the author speaks about a number of remarks in reference to notion, essence and specificity of criticism in the journal. Proceeding from the study related to literary-critical materials of the 20-ies of the past century, the author of the article comes to the conclusion that social-cultural life of the Soviet period promoted the literature and literary criticism in their elevation to the quite new level, so that they started to correspond to the required the moment of the new time. The relevant period is considered to be as fateful and significant from the viewpoint of its formation and development, upon the whole.
The authors ruminations and conclusions beset with conceptional apparatus, gyst and specificity of the literary criticism are considered to be important for eliciting the prerequisites and studies in regard to various aspects of the relevant sphere.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Саидхоцаева Маликахон Алиевна, унвонцуи кафедраи журналистика ва назарияи тарцумаи факултети филологияи тоцики Донишгоуи давлатии Хучанд ба номи академик Бобоцон Fафуров(Цумцурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail:malikakhon-5@mail.ru
Сведения об авторе:
Саидходжаева Маликахон Алиевна, соискатель кафедры журналистики и теории перевода Худжандского государственного университета имени академика Бободжана Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail:malikakhon-5@mail.ru Information about the author:
Saidkhojaeva Malikakhon Alievna, claimant for candidate degree of the department of Journalism and theory of translation under Khujand State University named after acad. B.Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail:malikakhon-5@mail.ru
