УДК: 330.322.1
ТАШАККУЛЁБИИ ЩТИДОРИ САРМОЯГУЗОРИИ НО^ИЯ^ОИ ТОБЕИ ЧУМ^УРЙ ДАР ЗАМОНИ ИСТЩЛОЛИЯТ
Зубайдов Ч,.И.
Ашурзода Ш.М.
Аннотатсия. Дар мацола замина%ои ташаккулёбии ицтидори сармоягузори, алалхусус муайян кардан ва сафарбар намудани имконият%ои молиявии нощщои тобеи цум%ури %амчун объекти тащицоти барраси мегардад.
Дар мацола шароит ва хусусият%ои ташаккули ицтидори сармоягузории но%ияви %амчун омили таъсисдщандаи тарацциёти босуботи минтацави барраси карда мешавад. Усул ва равищои омузишию та%лилии вазъи ицтимоию ицтисодии нощщо тавассути ба эътибор гирифтани имконият%ои худи нощщо мавриди истифода царор дода шудааст. Муаллиф кушиш кардааст, ки суръати воцеии нишондщандауои макроицтисоди ва но%иявиро дар заминаи тамоилгирии афзоиши мацмуи ма%сулоти дохили (ММД) ва мацмуи ма%сулоти минтацави (МММ) бо таносуби суръат гирифтани маблаггузори арзёби намояд.
Натица%ои бадастомадаро метавон дар цараёни коркарди санад%ои меъёриву %уцуции нав ва ворид намудани тагйирот ба санад%ои меъёриву %уцуции амалкунанда, дар фаъолияти цори ва дурнамои ицтидори сармоягузории минтаца%ои кишвар, аз цумла нощщои тобеи цум%ури истифода намуд.
Калидвожахр: низоми сармоя, ицтидори сармоягузори, захира%ои молияви, захира%ои зе%ни, хавф%ои сармоягузори, нишондщандауои макроицтисоди, фазои сармоягузори, сармоягузори ба сармояи асоси, сармоягузории давлати, сармоягузории ташкилот%о, сармоягузории а%оли, лоща^ои сармоягузори.
Барои ицтибос: Зубайдов Ц.И. Ташаккулёбии ицтидори сармоягузории нощщои тобеи цум%ури дар замони истицлолият /Ц.И. Зубайдов, Ш.М Ашурзода.// Паёми молия ва ицтисод.- 2024№4 (43) - С. 465-476.
ФОРМИРОВАНИЕ ИНВЕСТИЦИОННОГО ПОТЕНЦИАЛА РАЙОНОВ РЕСПУБЛИКАНСКОГО ПОДЧИНЕНИЯ В ПЕРИОД НЕЗАВИСИМОСТИ
Зубайдов Дж.И. Ашурзода Ш.М.
Аннотация. В статье рассматриваются предпосылки формирования инвестиционного потенциала, в частности определение и мобилизация финансовых возможностей районов республиканского подчинения в качестве объекта исследования.
В статье рассматрываются условия и особенности инвестиционного потенциала региона как фактор и возможности устойчивого регионального развития. Методы и подходы изучения и анализа социально экономического развития региона предопределяются с позиции мобилизации внутренных возможностей самих регионов. Автор отмечает что, реальный рост макроэкономических и регионалных
показателей оценивается на базе тенденции роста ВВП (Валовый внутренний продукт) и ВРП (Валовый региональный продукт) с учётом темпа соотношения инвестиций.
Полученные результаты могут быть использованы в процессе разработки новых нормативно-правовых актов и внесения изменений в действующие нормативно-правовые акты, в текущей деятельности и перспективах инвестиционного потенциала регионов страны, в том числе районов республиканского подчинения. Ключевые слова: система капитала, инвестиционный потенциал, финансовые ресурсы, интеллектуальные ресурсы, инвестиционные риски, макроэкономические показатели, инвестиционный климат, инвестиции в основной капитал, государственные инвестиции, инвестиции организаций, инвестиции населения, инвестиционные проекты
FORMATION OF THE INVESTMENT POTENTIAL OF THE DISTRICTS OF REPUBLICAN SUBORDINATION DURING THE PERIOD OF INDEPENDENCE
Zubaidov J.I. Ashurzoda Sh. M.
Annotation. The article examines the prerequisites for the formation of investment potential, in particular, the identification and mobilization of financial opportunities in areas of republican subordination as an object of research.
The article is considered the conditions and features of the investment potential of the region examines as a factor and conditions of sustainable regional development. The methods and approaches of studying and analysing the socio-economic development of a region are predetermines from the position of mobilizing the internal capabilities of regions. The author gives notice that the real rate of macroeconomic indicators and regional economy estimates on the basis of slope in correlation with GDP and GRP.
The results obtained can be used in the process of developing new regulatory legal acts and making changes to existing regulatory legal acts, in the current activities and prospects of the investment potential of the country's regions, including Areas of republican subordination. Keywords: capital system, investment potential, financial resources, intellectual resources, investment risks, macroeconomic indicators, investment climate, investments in fixed assets, public investments, investments of organizations, investments of the population, investment projects.
Гузориши масъала. Мавриди зикр аст, ки тахдиди чанбахои методии фарохамоварии фазои сармоягузорй барои имконияти рушду тадвияти идтидори сармоягузорй аз мавдеи радобатии Чумхурии Точикистон дар бозорхои дохилй ва берунй мусоидат мекунад. Дар ин асос талабот ба дарёфти роххои ба амал овардани
466
сармоягузорй дар минтада ба вучуд омада, масъалаи тахлил ва баррасии таъсири омилхои ташаккулёбии идтидори сармоягузории минтада мухим арзёбй мегардад.
Тахлили тах,кикотх,ои охир ва нашриёт. Дар заминаи самтхои стратегии рушд, чалби сармоя ва роххои
ташаккулёбии иктидори сармоягузорй накши салохияти иктисодии минтакахо баландтар мешавад, ки натичаи он ба васеъшавии иктидори иктисодии кишвар оварда мерасонад. Вобаста ба ин, тахкики минбаъда ва коркарди тадбирхои дарёфти роххои нави афзун гардонидани иктидори сармоягузорй, тахия ва асоснок намудани онхо мухим буда, барои таъмини рушди минтака, алалхусус минтакахои дар холати рушд мавкеъгирифта хеле зарур мебошад.
Максади макола. Омузиши асосхои назариявй ва амалии коркарди роххои ташаккулёбии иктидори
сармоягузории нохияхои тобеи чумхурй дар шароити гузариш ба иктисоди индустриалй-аграрй буда, асоснок намудани роххои чолибияти сармоягузории сохахои иктисодиёт ва истифодаи окилонаи иктидори сармоягузории минтака мебошад.
Мух,тавои асосии мавод. Ташаккули иктидори сармоягузорй яке аз омилхои мухимми амалисозии
маблаггузорй ба иктисоди миллй мебошад. Дар шароити кунунй густариши босуръати равандхои хамгироии иктисодй зарурати фаъолгардонии накши сармоягузориро дар рушди минтакахо ба миён меорад. Масъалахои омузиши иктидори
сармоягузорй дар шароити Чумхурии Точикистон солхои охир мавзуи тахкикоти олимон карор гирифта, ахаммияти илмй ва амалии калон дорад. Иктисоди миллии хар кишвар барои амалигардонии
такрористехсол ба хачми муайяни захирахои сармоягузорй ниёз дорад. Интихоб ва коркарди сиёсати сармоягузорй бештар аз вазъи макроиктисодии миллй, захирахои сармоягузорй ва иктидори сармоягузорй вобаста мебошад.
Дар мархилаи муосир
ташаккулёбии иктидори сармоягузорй ва истифодаи он дар таркиби нишондихандахои асосии ичтимоию иктисодии кишвар муайянкунанда баромад мекунанд. Дар соли 2022 сармоягузори ба сармояи асосй ба андозаи 16655,2 млн сомониро ташкил медихад, ки нишондихандаи мазкур нисбат ба ММД 14,4% мебошад, ки он соли 2015 ба 19,1% баробар буд4. Бо дарназардошти он ки сармоягузорй хамчун кисми таркибии нишондихандаи макроиктисодй баромад мекунад, ба назари мо, барои бехтар кардани вазъи иктидори сармоягузорй дар кишвар аз имкониятхои минтакавй бояд истифода бурд. Тибки маълумоти оморй солхои 20152022 маблаггузорй аз хисоби хамаи манбаъхои сармоядихй дар нохияхои тобеи чумхурй мутаносибан ба 2968,9 ва 5364,1 млн сомонй баробар мебошад. Х,арчанд нишондихандаи мазкур 1,8 маротиба афзоиш ёфта бошад хам, аммо дар таносуб бо МММ-и нохияхои тобеи чумхурй дар давраи тахлилй мутаносибан ба 39% ва 27,9% баробар мебошанд5. Х,амин тавр, дар мукоиса маълум мегардад, ки такмили сармоягузорй дар сатхи чумхурй ва нохияхои тобеи чумхурй зарурати баланд бардоштани дарачаи онро барои рушд ба миён овардааст. Дар нохияхои тобеи чумхурй бо рохи сафарбар намудани сармоягузорихои ахолй дар минтакахо метавон ин корро амалй кард ва бо ин максад бояд аз механизми дастгирии сохибкории хурд, васеъ кардани чойхои корй бо дарназардошти коркарди ашёи хоми махаллй, аз кабили махсулоти растанипарварй, богу токпарварй, махсулоти чорво ва дигар намуди хизматрасонихои сайёхию рушди дехот
4 Омори солонаи Чумхурии Точикистон. Мачмуаи
оморй. - Душанбе, 2023. - С. 214, 291.
5 Хисоби муаллиф дар асоси маълумоти Агентии омори назди Президенти Ч,Т. Мачмуаи омори солона. - Душанбе, 2023. - С. 212, 293.
истифода бурд. Дар ин самт, мавкеи асосиро маблаггузорй аз хисоби хамаи манбаъхои сармоягузорй дар нохияхои тобеи чумхурй ишгол менамояд. Барои арзёбии хачм,
таркиб ва дигаргуншавии маблаггузорй аз хисоби хамаи манбаъхои сармоягузорй аз соли 2015 то 2022 маълумоти зеринро пешниход менамоем (Ч,адвали 1).
Ч,адвали 1. - Маблаггузорй аз хисоби хамаи манбаъхои сармоягузорй дар нохияхои тобеи
чумхурй аз соли 2015 то 2022 (млн сомонй)
Шахру нохияхои тобеи чумхурй 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
ш. Рогун 1391 2245 3207 4387,9 3854 3704,3 3064 3971,7
ш. Турсунзода 154,2 103,4 83,5 129,9 134,4 143,3 157,4 396,9
ш. Х,исор 296,6 141,4 69,7 56,6 63,7 85,2 129,5 139,0
н. Рудакй 147,1 119,5 170,1 243,0 231,8 240,8 96,7 156,3
ш. Вахдат 724,2 694,4 215,2 326,7 97,4 61,6 62,2 101,6
Х,амагй 2713,1 3303,7 3745,5 5144,1 4381,3 4235,2 3509,8 4765,5
н. Нуробод 22,8 54,5 27,4 53,5 34,6 15,5 444,3 449,1
н. Рашт 50,4 21,4 32,4 39,2 38,4 32,3 116,9 31,4
н. Шахринав 47,8 32,6 9,0 9,4 26,9 31,4 57,7 33,1
н. Варзоб 40,8 7,3 13,8 156,5 68,8 35,1 74,3 23,6
Х,амагй 161,8 115,8 82,6 258,6 168,7 114,3 693,9 537,2
н. Файзобод 29,4 32,3 35,2 270,5 105,5 30,4 17,5 55,6
н. Сангвор 4,5 5,2 5,3 3,0 5,7 8,9 13,9 6,5
н. Точикобод 10,2 19,1 7,7 17,2 5 10,2 9,9 17,4
н. Лахш 50,4 26,0 29,4 2,0 1,1 5,8 2,8 5,1
Х,амагй 94,5 82,6 77,6 292,7 117,3 55,3 44,1 84,6
Сарчашма: Тахияи муаллиф дар асоси омори минтакахои Чумхурии Точикистон. Душанбе, 2023. - С. 113-115
Маълумоти чадвали 1 хачми маблаггузориро аз хисоби хамаи манбаъхои сармоядихи дар солхои 2015-2022 дар бар мегирад. Аз руйи дарачабандй онхо макоми минтакахоро дар ин самт ба се гурух баррасй мекунанд. Х,амин тавр, тибки таснифот ба гурухи якуми минтакахо аз
руйи рушд чудо карда шуд, ки хачми умумии маблаггузорй дар соли 2022-ум 88,5%-и сармояи чалбшударо ташкил медихад. Гурухи дарачаи миёна бошад, 9,9% ва гурухи дарачаи поёнй 1,6% рост меояд. Лекин барои халли масъалахои ташаккули иктидори сармоягузории
минтака дарачабандиро аз руйи таносуб ва тамоюлгирии он дар давраи тахлилй бояд анчом дод.
^айд кардан ба маврид аст, ки дар баробари сарчашмахои маблаггузории дохилй дар шароити муосир, алалхусус дар доираи муносибатхои байналмилалии пеш бурдани фаъолияти рушди муносибатхои байналмилалй фарохам овардани шароит ва чалби сармоягузорони хоричй хеле мухим мебошад. Х,амин аст, ки дар солхои охир маблаггузорихои мустаким ва
гайримустаким ба Чумхурии Точикистон ворид гардида истодаанд. Масалан, дар соли 2021 хачми сармоягузорихои хоричй ба Чумхурии Точикистон 718,3 млн долларро ташкил медихад, ки ин нишондиханда дар мукоиса бо соли 2015 ба андозаи 27% кам гардидааст6. Дар ин самт лозим аст, ки барои чалби сармояи хоричй ба иктисоди Чумхурии Точикистон ва минтакахои алохидаи он, аз чумла нохияхои тобеи чумхурй бояд субъектхои сармоягузор барои маблаггузории худ хавасманд бошанд. Яъне сармоягузорон аз имтиёз ва сабукихои ватанй бархурдор бошанд. Айни хол тибки андешаи коршиносони ватанй дар Точикистон чунин шаклхои
хавасмандгардонй ташаккул ёфта истодаанд, аз кабили бартараф кардани андозхои гарон, шароити мусоид овардан ба сохибкорон, пешгирии холатхои номатлуби коррупсионй ва мухайё намудани мухити ракобатпазирии озод ва монанди инхо.
Тибки тахлили Бонки чахонй аз соли 2022 дар бораи иктисодиёти Точикистон чунин омадааст, ки дар баробари пешравихои назарраси кишвар дар
6 Х,исоби муаллиф дар асоси маълумоти Агентии омори назди Президенти ЧТ. Мачмуаи омори солона. - Душанбе, 2022. - С. 238.
7 Х,исоботи Бонки чахонй дар бораи иктисодиёти
Точикистон, соли 2022 [Манбаи электронй]. -
солхои охир осебпазирии он то хол чой дорад. Х,иссаи зиёди пешравихо аз хисоби интиколи маблагхои мухочирони мехнатй мебошад. Айни хол хатари баланди бухрони карзй ва зарурати диверсификатсияи иктисодиёт дар асоси афзун гардонидани содирот чой дорад. Воридшавии маблагхои интиколшудаи мухочирони мехнатй сеяки ММД-и солонаро ташкил медихад. Х,амзамон, андозаи бахши хусусй на он кадар каноаткунанда буда, сахми он 15% аз хачми умумии маблаггузорй, 30%-и истехсолоти саноатй ва наздики 13% шугли расмиро ташкил медихад. '
Х,амин тавр, маълум мегардад, ки хусусиятхои ташаккулёбй ва истифодаи иктидори сармоягузорй дар кишвар аз мавчудияти хассоснокии кишвар ба мухити беруна, инчунин нокифоя истифода бурдани фишангхои низоми бозорй (нарх, ракобати озод, сифат) баромада, таквият додани онхо барои рушд ахаммияти махсусро дар пешравии нохияхои тобеи чумхурй пайдо мекунад. Аз маълумоти оморй бармеояд, ки соли 2022 сармоягузории хоричй ба иктисоди Точикистон 2 576,8 миллион долларро ташкил намудааст, ки аз он 618,4 млн доллар ба сармояи мустаким рост меояд. Дар доираи ИДМ кишвархои асосии сармоягузори Точикистон - Федератсияи Россия ва Казокистон мебошанд, ки хачми сармояи мустакими онхо мутаносибан ба 41,7 ва 4,8 млн доллар баробар аст. Байни сармоягузорони мамлакатхои хоричи дур бошад, мавкеи асосиро Чин ишгол карда, сармояи мустакими он 429,8 млн долларро
о
ташкил медихад.8
Хусусиятхои ташаккулёбй ва истифодаи иктидори сармоягузории
Х,олати дастрасй:
https ://www.vsemirnvjbank. org/ru/country/taj ikistan/ov erview кушода (санаи мурочиат 15.02.2024) 8 Омори солонаи Чумхурии Точикистон. Мачмуаи оморй. - Душанбе, 2023. - С. 242-243.
нохияхои тобеи чумхуриро, пеш аз хама, микдору сифати ташаккули унсурхои таркибии он дар доираи мухити мушаххас муайян мекунад. Аз чумла воситахои пулй, пасандозхои бонкй, сахмияхо ва дигар навъхои когазхои киматнок, технология, мошину тачхизот, ичозатномахо, аз чумла нишонхои молй, карзхо ва хар амволи дигар ё хукуки амвол, дороии зехнй мебошанд. Мачмуи ин унсурхо хамчун объекти фаъолияти сохибкорй баромад карда, асоси ташаккулёбии даромади онхо мебошад. Махз хамин нишондиханда дар оянда хамчун замина ва омили ташаккулёбии иктидори сармоягузорй дар минтакахои нохияхои тобеи чумхурй бояд ба воситаи механизми идоракунй ва пурмахсул ба рох
мондани унсурхои тахлилй ва хулосабарорй баромад кунад. Чунки ташаккул ва тагйирёбии иктидори сармоягузорй махз дар заминаи имкониятхои сафарбаркунии захирахо хамчун шарти рушд баромад мекунад.
^айд кардан ба маврид аст, ки дар шароити имрузаи Чумхурии Точикистон тибки хадафхои стратегй бо дарнардошти ба кор даровардани корхонахои амалкунанда ва сохтани корхонахои хурди саноатй дар заминаи коркарди ашёи хоми ватанй заминаи моддии ташаккул ёфтани иктидори сармоягузорй вучуд дорад. Дар ташаккули даромади умумии кишвар макоми хоссаро истифодаи ММД мегирад (Чадвали 2).
Ч,адвали 2. - Нишондихандахои дарача ва таносуби ММД, МММ, сармоягузузори ба сармояи асоси дар чумхурИ ва НТЧ, (бо нарххои амалкунанда, млн сомонй)
Нишондихандахо Солхо
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
ММД 50977,8 54790,3 64434,3 71059,2 79109,8 83958,3 101076, 3 115739, 4
Сармоягузузорй
ба сармояи асосй дар 9749,9 11179,7 11371,6 13361,0 12517,8 11775,5 15124,9 16655,2
чумхурй
МММ-и НТЧ 7590,6 8913,7 9719,8 11073,5 12287,7 13532,6 17314,1 19173,7
Сармоягузузорй ба сармояи 2968,9 3502,1 3905,4 5695,4 4666,5 4405,2 4246,3 5387,4
асосй НТЧ
Сарчашма: Омори солонаи Чумхурии Точикистон /Мачмуаи оморй. - Душанбе: Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон, 2023. - С.214-291 ва хисобкунихои муаллиф.
Чй тавре аз маълумоти чадвали 2. бармеояд, агар соли 2015 ММД 50977,8 млн сомонй бошад, пас нишондихандаи мазкур дар соли 2022 ба 115739,4 млн сомонй баробар буда, афазоиши он 2,3 маротибаро ташкил медихад. Дар давраи тахлилй хиссаи
сармоягузорй ба сармояи асосй нисбат ба ММД аз 19,1%-и соли 2015 ба 14,4% дар соли 2022 баробар гардида, кохишёбии он 4,7 банди фоизй мебошад. Инчунин, МММ-и НТЧ аз 7590,6 млн сомонии соли 2015 ба 19173,7 млн сомонй дар соли 2022 баробар
гардида, афзоиши он 2,5 маротиба мебошад. Х,амзамон, агар хиссаи сармоягузорй ба сармояи асосй нисбат ба МММ-и НТЧ дар соли 2022 ба 28,1 фоиз баробар бошад, нишондихандаи мазкур дар соли 2015 - 39,1 банди фоизиро ташкил дода, кохишёбй дар давраи тахлилй 11%-ро ташкил медихад, ки ин асосан ба махсусияти хоси инфрасохтории минтакахои алохида тааллук дошта, хусусияти муваккатй дорад.
Тахлили мукоисавй нишон медихад, ки новобаста аз он ки хиссаи сармоягузорихо ба сармояи асосй дар сатхи чумхурй ва минтакаи НТЧ майли кохишёбиро гирифтааст, хамзамон кайд кардан бамаврид аст, ки бехтар кардани мухити сармоягузорй имкониятхои зиёди рушди минтакахоро дар бар мегирад. Яъне дар баробари суръати хиссачудокунии
Чй тавре аз маълумоти чадвали 3 бармеояд, мохиятан хачми сармоягузорй ба сармояи асосй аз сармоягузории давлатй, сармоягузории ахолй ва сармоягузории ташкилотхои дигар иборат аст. Аз чумла, дар давраи тахлилй хиссаи сармоягузории
сармоягузорй ба сармояи асосй аломатхои самаранокй низ ба назар мерасад. Аз чумла раванди тахлил нишон медихад, ки ба хар як вохиди хиссачудокунй дар мачмуъ афзоиши нишондихандахои макроиктисодй чой дорад, ки ин ба назари мо, заминаи моддии дар оянда ба кор даровардани иктидори сармоягузории махаллй махсуб мегардад. Айни хол майли чойдошта, дар хакикат, самараи дар оянда афзоиш ёфтани суръати иктидорхои махаллиро заминагузорй менамояд.
Бо максади асоснок кардани мавкеи пажухишй ва муайянсозии сабаби кохишёбии хиссаи сармоягузорй ба сармояи асосй нисбат ба МММ-и НТЧ динамикаи таркиби сармоягузориро ба сармояи асосй дар НТЧ дида мебароем (Чадвали 3).
давлатй ба сармояи асосй аз 61,9%-и соли 2015 ба 76,6% дар соли 2022 ташкил додааст. Х,амзамон, агар ба ин масъала аз руйи таркиб назар намоем, маълум мегардад, ки макоми сармоягузории ахолй дар хамин давра мутаносибан ба 3,6 ва 2,7%
Чадвали 3. - Динамикаи таркиби сармоягузорй ба сармояи асосии НТЧ дар солхои 20152022 (млн сомонй)
Нишондих,андах,о Солх,о
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
Сармоягузорй ба
сармояи асосии 2968,9 3502,1 3905,4 5695,4 4666,5 4405,2 4246,3 5387,4
нтч
Сармоягузории давлатй 1836,7 2528,9 2963,7 4479,9 4022,1 152,9 3208,8 4127,3
Сармоягузории ахолй 107,6 58,5 87,8 128,7 110 10,5 82,7 147,3
Сармоягузории ташкилотхои дигар 1024,6 914,7 853,9 1086,8 534,4 4248,7 954,9 1112,8
Сарчашма: Минтакахои Чумхурии Точикистон /Мачмуаи оморй. - Душанбе: Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон, 2023. - С.113 ва хисобкунихои муаллиф.
тагйир ёфтааст. Сармоягузорихои ташкилотхои дигар бошад, мувофикан дар давраи тахлилй аз 34,5 то 20,7% тагйир ёфтаанд. Чихати мухимме, ки дар ин чо ба назар мерасад, ки мо бояд самтеро пеш гирем, ки гаронии зиёд ба бучети давлатй рост наояд. Баръакс, мавкеъеро мо бояд интихоб намоем, ки дар оянда маком ва фаъолнокии сармоягузории ахолй ва дигар ташкилотхоро чоннок намоем. Бинобар ин, он чихате бояд ба эътибор гирифта шавад, ки дар вакт ва макон сахми хар як омили номбаршуда арзишнокии дифференсиалиро дар бар гирад. Майли чойдошта дар хамон маврид имконияти рушд пайдо мекунад, ки агар дар баробари сармоягузории давлатй имкониятхо тавассути танзими давлатй
дарёфт ва сафарбар карда шаванд. Дар баробари ин, пайваста таносуби сармоягузорй ба сармояи асосй аз хисоби таквият бахшидани сармоягузорихои ахолй ва дигар ташкилотхо хамачониба дастгирй бояд ёбад. Аз чумла, ба таври густурда ташвику таргиб намудани дастгирии молиявии давлатии сохибкории хурду миёна дар махалхо, коркарди ашёи хоми махаллй, васеъгардонии имкониятхои чойдошта, ки боиси тавсеаи иктидори сармоявии махаллй хоханд гашт. Х,амаи ин дар шароити рушди махал, алалхусус минтакахо бо фаъолият намудани бахши вокей, аз чумла истехсолот ва хизматрасонихои махаллй алокамандии зич дорад (Чадвали 4).
Ч,адвали 4. - Сохтори такрористехсоли сармоягузорихо ба сармояи асосии объектхои таъйиноти истехсолии Чумхурии Точикистон, %
Нишондихандахо Солхо
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
СармоягузорИ, хамагИ 100 100 100 100 100 100 100 100
Аз чумла:
Аз нав тачхизонидани техники ва азнавсозии 29,9 24,5 24,8 6,3 10,5 14,9 22,9 22,7
корхонахои
амалкунанда
Васеъ намудани корхонахои 1,2 1,3 1,3 0,1 1,0 3,3 1,7 1,6
амалкунанда
Сохтмони нав 64,8 63,8 63,6 81,5 77,8 74,8 68,6 68,6
Объектхои чудогонаи корхонахои 4,15 10,34 10,36 12,08 10,73 6,95 6,81 7,02
амалкунанда
Сарчашма: Омори солонаи Чумхурии Точикистон /Мачмуаи оморй. - Душанбе: Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон, 2023. - С.292 ва хисобкунихои муаллиф
Аз маълумоти чадвали 4 маълум мегардад, ки шуруъ аз соли 2015 хиссаи харочот барои аз нав тачхизонидани техникй ва азнавсозии корхонахои амалкунанда дар хачми умумии сармоягузории асосй кохиш ёфтааст. Х,амзамон, хиссаи васеъ намудани корхонахои амалкунанда, сохтмони нав ва объектхои чудогонаи корхонахои амалкунанда афзоиш ёфта, дар ин давра маблаггузорй ба кисми гайрифаъоли сармояи асосй бештар гардидааст. Вазни хоси кисми фаъол, ки чузъи асосиаш мошину тачхизот мебошанд, дар давоми солхои 2015-2022 такрибан 7,2% кохиш ёфтааст. Дар робита ба бехтар кардани таркиби сармоягузорй ба сармояи асосй
кайд кардан бамаврид аст, ки рушди иктисоди миллй дар мачмуъ аз рушди субъектхои иктисодии минтакахои алохида, аз чумла НТЧ, вобаста аст. Дар ин самт, барои фаъолгардонии шаклхои нави хочагидорй дар махалхо воситахои асосии замонавй бештар гардида, бо фарогирии инноватсионии кору фаъолият заминахои моддии фаъолияти сармоягузорй бояд афзоиш ёбад. Дар робита ба максад ва вазифахои тахкикот, хамин гуна объект минтакаи Рашт интихоб гардида, нишондихандахои мачмуии сатхи минтакавии сармоягузорй ба сармояи асосии минтакахои Х,исор ва Рашт мавриди мукоиса карор дода шуд (Диаграммаи 1).
Диаграммаи 1.- Тамоили дигаргуншавии сармоягузорй ба сармояи асосй дар минтакахои Х,исор ва Рашт (млн сомонй)
6000 5580,5
5000 4582,1 4332,3 4878
4000
3803,2 3658,6
3000 2830,4 3375,9
2000
1000 138,5 126,2 102,2 114,9 84,4 72,8 587,8 509,4
0
2015 2016 2017 2018 2019 2020 Сармоягузузорй ба сармояи асосй дар минтакаи Хдсор Сармоягузузорй ба сармояи асосй дар минтакаи Рашт 2021 2022
Сарчашма: Минтакахои Чумхурии Точикистон /Мачмуаи оморй. - Душанбе: Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон, 2023. - С 113 ва хисобкунихои муаллиф.
Чй тавре ки аз маълумоти диаграмаи 1 бармеояд, дар натичаи мукоиса маълум мегардад, ки дар минтакаи Рашт сармоягузорй ба сармояи асосй суръати нисбатан суст дорад. Махз хамин холат
номутаносибиро байни мачмуи
нишондихандахои макроиктисодй дар сатхи иктисоди миллй ба миён овардааст. Яъне, агар хиссаи сармоягузорй ба сармояи асосии минтакаи Х,исор дар соли 2015 - 2022
мутаносибан ба 95,3 ва 90,5% баробар бошад, пас нишондихандаи мазкур дар минтакаи Рашт 4,6 ва 9,4%-ро дар бар мегирад. Аз ин чо муаммои асосй бармеояд, ки баробарии дастгирии молиявй дар минтакахо хамчун омили рушди иктисоди миллй баромад мекунад. Дар холати нигох доштани раванди мазкур имкон фарохам меояд, ки дар оянда имкониятхои зиёди васеъ шудани инфрасохтори истехсолй ва афзоиши неруи сармоявй пайдо шавад.
Бо дарназардошти дигаргунихои рушди ичтимоию иктисодй ва вусъат пайдо кардани сохахои истехсолоти моддй ва хизматрасонии гайримоддй, холати хама иктидорхо, микёс, вазъи сиёсй, вазъи иктисоди чахон ва гайра масоилу вазифахои иктидори сармоягузории кишвари моро махсус эътироф кардан мумкин аст9.
Дарёфт ва сафарбар кардани имкониятхои сармоягузории Точикистон, хусусан дар раванди бартарафсозии акибмондагии сатхи техникии сохахои ру ба бозори дохилй зарур аст. Ба воситаи бозсозии куллии иктидорхои аз чихати чисмонй ва маънавй кухнашуда, дар асоси тачдиди иктидорхои истехсолии феълй имконияти бахисобгирии тагйироти сохтори комплекси илмию техникии кишвар барои рушди сохаи инноватсионй-саноатй истифода бурда мешаванд.
Аз руйи таркиб такмили мархалахои рушди зерсохтори иктисодию ичтимоии минтакахо бо дарназардошти хусусиятхои он барои пешбурди сиёсати сармоягузории нохияхои тобеи чумхурй хеле зарур аст. Дар ин самт риояи талаботи конунгузории сохавй таъсирбахш баромад
мекунад. Бо ин максад масъалахои зерин бояд мавриди таваччух карор дода шаванд:
- ташкили заминаи конунии танзимкунандаи таксими вазифа, хукук, тадбирхои назорат ва масъулият барои пешбурди сиёсати сармоягузорй дар чумхурй ва минтакахо;
- арзёбии вокеъбинонаи талаботи минтакахо ба маблаги бучетй барои тамвили харочоти асосй.
Барои ин як катор шартхо зарур мебошанд:
1. Мавчудияти Консепсияи мукаммали сиёсати сармоягузории кишвар, ки дар заминаи манфиатхои наздиктарину стратегии кишвар тадбирхои зеринро пешбинй мекунад:
- татбики якчояи сармоягузорихо ва инноватсияхо;
- муайян кардани самтхои босамартарини истифодаи захирахои махдуд ва зуд талофй шудани онхо;
- назорати харч ва бозгашти маблагхои давлатй, мухлати талофй шудани онхо.
2. Кумаки давлат барои фаъолсозии равандхои сармоягузорй тавассути механизмхои хукукй, андоз, сиёсати истехлок, чалби сармояи хусусй ва хоричй, омилхои дигар.
3. Фаъолтар кардани механизмхои бозорй ва зерсохтори онхо (бонкхо, биржахо, фондхои сармоягузорй, ширкатхои сугурта ва дигар муассисахои зерсохтори ичтимой).
Х,амин тарик, ташаккулёбй ва истифодаи иктидори сармоягузории нохияхои тобеи чумхурй дар интихоб ва коркарди сиёсати сармоягузорй аз вазъи
9 Маъдиев С., Зубайдов Ч,.И. Зарурати тах,лили Паёми молия ва ицтисод. 2020.- № 1 (21). С -оморию эконометрикии ташаккули иктидори 54-61. инвеститсионии минтак,ах,о дар Чумхурии Точ,икистон / С. Маъдиев, Ч,.И. Зубайдов //
474
макроикттоодии миллй вобастагии зич дорад.
Mycаллам аcт, ки cармоягyзорй хамчун киcми таркибии нишондихандаи макроикттоодй махcyб меёбад. Барои бех^зии вазъи иктидори cармоягyзорй дар кишвар аз имкониятхои минтакавй бояд иcтифода 6урд. Чараёни тахкик нишон дод, ки ташаккулёбии cармоягyзорй дар cатхи чумхурй ва нохияхои тобеи чумхурй зарурати баланд бардоштани дарачаи онро барои рушд ба миён овардааcт. Заминахои
Адабиёт
ташаккулёбй ва иcтифодаи иктидори cармоягyзории нохияхои тобеи чумхурй аз cафарбарнамоии cармоягyзорихои ахолй ба минтакахо, механизми дастгирии шхибкории хурд, ваcеъ кардани чойхои корй, коркарди ашёи хоми махаллй, аз кабили махcyлоти растанипарварй, богу токпарварй, махcyлоти чорво ва дигар намуди хизматраcонихои cайёхию рушди дехот алокамандии зич дорад. Бояд гуфт, ки cyбъектхои cармоягyзор барои
маблаггузории худ хаваcманд ва аз имтиёзхои миллй бояд бархурдор бошанд.
1. Барномаи рушди ичтимоию икттоодии нохияхои тобеи чумхурй барои шлхои 2G16-2G2G.
2. Барномаи cаноатикyнонии боcyръати Чумхурии Точикистон барои cолхои 2020-2G25. ^арори Хукумати Чумхурии Точикистон аз 27 майи шли 2020, №293.
3. Барномаи cармоягyзорихои давлатй барои шлхои 2021-2G25. ^арори Хукумати Чумхурии Точикиcтон аз 2-юми тентябри cоли 2021, №358.
4. ^онуни Чумхурии Точикиcтон «Дар бораи cармоягyзорй» аз 15 марти cоли 2016, № 1299.
5. Омори шлонаи Чумхурии Точикиcтон. Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон. Душанбе, 2023 c.
6. Сохтмон дар Чумхурии Точикистон. Mачмyаи оморй. Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон. - Душанбе, 2023. - 143c.
7. Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то шли 2030.
В. Кошонова, M. Р. Mодели регретеионии арзёбии иктидори cармоягyзорй ва роххои такмили он дар нохияхои тобеи чумхурй / M. Р. Кошонова, Ч. И. Зубайдов // Паёми молия ва икттоод. - 2G23. - No. 4-2(39). - P. 1В-2В. - EDN SUOUEY.
9. Mаъдиев С., Зубайдов ЧИ. Зарурати тахлили оморию эконометрикии ташаккули иктидори инвеститсионии минтакахо дар Чумхурии Точикистон / С. Mаъдиев, ЧИ. Зубайдов // Паёми молия ва икттоод. 202G.- № 1 (21).С-54-б1.
Маълумот дар бораи муаллифон:
Зубайдов Ч,онибек Иброхимович - муаллими калони кафедраи молияи Донишгохи давлатии молия ва икттооди Точикиcтон, ш. Душанбе, кучаи Нахимов, 64/14, Тел.: (+992) 931 52 55 22, е-mail: [email protected]
Ашурзода Шохмурод Мирзомурод - номзади илмхои иктиcодй, дотcенти кафедраи фаъолияти гумрукии Донишгохи миллии Точикиcтон. Сурога: 734005, Чумхурии Точикиcтон, ш. Душанбе, хиёбони Рудакй, 17. Телефон: (+992) 918-1б- 13-55. E-mail: [email protected].
Сведения об авторах:
Зубайдов Джонибек Иброхимович - старший преподаватель кафедры финансы Государственного финансово-экономического университета Таджикистана, г. Душанбе, ул. Нахимов, 64/14,Тел.: (+992) 931 52 55 22, е-mail: [email protected] Ашурзода Шохмурод Мирзомурод - кандидат экономических наук, доцент кафедры таможенной деятельности Национального университета Таджикистана. Адрес: 734005, Республика Таджикистан, г.Душанбе, проспект Рудаки, 17. Телефон: (+992) 918-16-1355. E-mail: [email protected].
Information about the authors:
Zubaidov Jonibek Ibrohimovich - Senior teacher of the Department of Finance, The Tajik StateFinance and EconomicsUniversity. Address: 64/14, Nakhimova street, Dushanbe, 734067,Tel.: (+992)931 5255 22. E-mail: [email protected].
Ashurzoda Shohmurod Mirzomurod- candidate of economic sciences, associate professor of the department of customs activities, Tajik National University. Address: 734005, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Avenue, 17. Phone: (+992) 918-16-13-55. E-mail: [email protected].