CC BY
0УДК: 336.714+336.72 (045) / (575.3 )
АРЗЁБИИ НАЦШИ ДАРОМАДХ,О ВА ПАСАНДОЗ^ОИ А^ОЛЙ ДАР ТАШАККУЛИ ЩТИДОРИ САРМОЯГУЗОРИИ КИШВАР
Авгонов Н.А.
Аннотатсия. Дар мацолаи мазкур нацши даромад%о ва пасандоз%ои а%оли дар ташаккули ицтидори сармоягузории кишвар мавриди та%лил ва арзёби царор гирифтааст. Дар раванди та%лил х,олат ва тамоюлх,ои рушди даромад%ои а%оли арзёби гардида, таносуби байни даромад, хароцот ва пасандоз%ои ахолии мамлакат пешнщод гардидааст.
Кайд гарддааст, ки дар таркиби даромад%ои щолй нацши маблагуои интицоли бузург арзёби мегардад. Бинобар ин, маблаг^ои интицоли пулии му%оцирони ме%нати ва нацши он%о дар ташаккули даромад ва пасандоз%ои а%оли ба^одщй гардида, асоснок карда шудааст, ки маблагуои интицоли сарчашмаи мужами ташаккулдщандаи даромад, пасандоз ва сармоягузории а%оли ва омили пасткунандаи сат%и камбизоати ба %исоб меравад.
Зимни та%циц динамикаи даромад%ои пули, пасандоз%ои а%оли ва сармоягузорщои ахолии Цум^урии Тоцикистон дар сол%ои 2010-2022 та%лил ва тамоюл%ои рушди он%о ба^одщй гардидааст. Хамзамон, ко%ишёбии нишондщандаи сат%и камбизоати ва вобастагии он аз афзоиши ММД ва рушди воцеии он дар Цум^урии Тоцикистон асоснок гардидааст. Дар натицаи тащиц ва та%лили масоили мазкур %ацми захира%ои молияви ва ицтидори сармоягузории а%олии мамлакат муайян карда шуда, таносуби захира%ои молияви ва сармоягузорщои а%оли нисбат ба ММД дар Цум^урии Тоцикистон ва нацши он%о дар таъмини руди ицтисоди арзёби гардидааст.
Муаллиф бар он назар аст, ки дар низоми ицтисодии Цум^урии Тоцикистон нацши пасандозии а%оли %амчун сарчашмаи захира%ои царзии низоми бонки афзоиш меёбад ва он бояд дар мар%илаи муосир захираи му%имми сармоягузори %исобида шавад. Калидвожахр: даромад%ои а%оли, пасандоз%ои а%оли, сармоягузории а%оли, сармоягузори, ицтидори сармоягузории а%оли, табдилдщии пасандоз%ои а%оли ба сармоягузори, ташкилот%ои царзии молияви, сат%и зиндагии а%оли, маблагуои интицоли пулии му%оцирони ме%нати, ММД, рушди ицтисоди.
Барои ицтибос: Авгонов Н.А. Арзёбии нацши даромад%о ва пасандоз%ои а%оли дар ташаккули ицтидори сармоягузории кишвар/Н.А. Авгонов //Паёми молия ва ицтисод.-2024 №4 (43) - С. 494-510.
ОЦЕНКА РОЛИ ДОХОДОВ И СБЕРЕЖЕНИЙ НАСЕЛЕНИЯ В ФОРМИРОВАНИИ ИНВЕСТИЦИОННОГО ПОТЕНЦИАЛА СТРАНЫ
Авгонов Н.А.
Аннотация. В данной статье был проанализирован и оценен роль доходов и сбережений населения в формировании инвестиционного потенциала страны. В процессе анализа были оценены состояние и тенденции развития доходов населения и
представлена взаимосвязь между доходами, расходами и сбережениями населения страны.
Отмечено, что роль денежных переводов в структуре доходов населения считается значительной. В связи с этим была проведена оценка денежных переводов трудовых мигрантов и их роли в формировании доходов и сбережений населения, было обосновано, что денежные переводы являются важным формирующим источником доходов, сбережений и инвестиций населения и фактором снижения уровня бедности. В ходе исследования была проанализирована динамика денежных доходов, сбережений и инвестиций населения Республики Таджикистан в 2010-2022 годах и оценены тенденции их развития. Одновременно, обосновано показателя снижение уровня бедности и его зависимость от роста ВВП и его реального развития в Республике Таджикистан.
В результате исследования и анализа данных вопросов был определен объем финансовых ресурсов и инвестиционный потенциал населения страны, а также оценено соотношение финансовых ресурсов и инвестиций населения к ВВП Республики Таджикистан и их роль в обеспечении экономического роста.
Автор считает, что в экономической системе Республики Таджикистан возрастает роль сбережений населения как источника кредитных ресурсов банковской системы, и их следует считать важным инвестиционным ресурсом на современном этапе. Ключевые слова: доходы населения, сбережения населения, инвестиции населения, инвестиции, инвестиционный потенциал населения, трансформация сбережений населения в инвестиции, финансовые кредитные организации, уровень жизни населения, денежные переводы трудовых мигрантов, ВВП, экономический рост.
ASSESSING THE ROLE OF INCOME AND SAVINGS OF THE POPULATION IN THE FORMATION OF THE COUNTRY'S INVESTMENT POTENTIAL
Avgonov N.A.
Annotation. This article analyzes and evaluates the role of income and savings of the population in the formation of the country's investment potential. During the analysis, the state and development trends of the population's income were assessed and the relationship between the income, expenses and savings of the country's population was presented. It is noted that the role of money transfers in the structure of population income is considered significant. In this regard, an assessment was made of the remittances of labor migrants and their role in the formation of income and savings of the population; it was substantiated that remittances are an important source of income, savings and investments of the population and a factor in reducing the level ofpoverty.
The study analyzed the dynamics of cash income, savings and investments of the population of the Republic of Tajikistan in 2010-2022 and assessed their development trends. At the same time, the indicator of poverty reduction and its dependence on GDP growth and its real development in the Republic of Tajikistan is substantiated.
As a result of the study and analysis of these issues, the volume of financial resources and investment potential of the country's population were determined, and the ratio offinancial
resources and investments of the population to the GDP of the Republic of Tajikistan and their role in ensuring economic growth were assessed.
The author believes that in the economic system of the Republic of Tajikistan the role of population savings as a source of credit resources of the banking system is increasing, and they should be considered an important investment resource at the present stage. Key words: population income, population savings, population investments, investments, investment potential of the population, transformation of population savings into investments, financial credit organizations, standard of living of the population, remittances of labor migrants, GDP, economic growth.
Гузориши масъала. Чустучуи манбаъхои маблаггузории фаъолияти сармоягузорй дар иктисодиёти хар як кишвар яке аз масъалахои мубрам арзёбй мегардад.
Тачрибаи чахонй нишон медихад, ки кишвархо дар асоси меъёри баланди пасандозхои дохилй ба сармоягузории назаррас ноил гардидаанд, зеро пасандозхои ахолй на танхо нишондихандаи меъёри сатхи зиндагй, балки захираи мухими сармоягузорй дар иктисодиёт мебошанд. Даромад ва пасандозхои ахолй чузъи мухимтарини иктидори сармоягузории кишвар ба хисоб мераванд. Махз тавассути чалби пурраи даромад ва пасандозхои ахолй ба раванди сармоягузорй, фаъолияти сармоягузориро дар кишвар тезонидан имконпазир аст.
Дар робита ба ин, тахкики иктидори сармоягузории даромад ва пасандозхои ахолй ва механизми чалби онхо ба раванди сармоягузорй ахамияти хоса пайдо мекунад.
Максади макола ин тахкики даромадхо ва пасандозхои ахолй хамчун иктидори захирахои сармоягузорй, тахлил ва арзёбии накши даромадхо ва пасандозхои ахолй дар ташаккули иктидори сармоягузории кишвар ва самаранок истифодабарии онхо ба сифати сарчашмаи захирахои сармоягузорй дар мамлакат ба хисоб меравад.
Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Доир ба масъалахои умумии иктисодй ва методологии ташаккули даромадхои ахолй, пасандозхои ахолй ва сармоягузорихои ахолй бисёр асархои илмй бахшида шудаанд. Дар тахкикотхои илмии
олимони ватанй масъалахои даромадхои ахолй ва чанбахои гуногуни мохияти он, ташаккул, истифода ва таксимоти онхо тахкик карда шудаанд. Дар ин самт асархои илмии иктисодчиён ба монанди М. Нурмахмадов, Д.Б. ^одиров, Н.Х,. Факеров, Х,.У. Умаров, А.А. Мирзоалиев, Ф.Ш. Окилчонов, Г.М. Рахимов ва дигаронро кайд кардан бамаврид аст.
Дар баробари ин, солхои охир вобаста ба чанбахои гуногуни масоили пасандозхои ахолй, табдилдихии пасандозхо ба сармоягузорй, таносуби пасандоз ва сармоягузорй, ташаккули сарчашмахои сармоягузорй, муаммохои чалби сармоя ва сармоягузорй аз тарафи мухаккикони ватанй таваччухи хоса зохир карда мешавад. Масъалахои зикргардида дар тахкикотхои олимони чумхурй, ба мисли P.K. Рахимов, М.Н. Тошматов, И. Р. Иброхимов, С.Ч,. Комилов, А.А. Солехзода, Г.В. Кошлаков, Г.М. Узакова, Б.М. Чураев, Н.М. Дадочонова, Ё.Э. Тилабов ва дигарон ба чашм мерасад. Чанбахои мухталифи мушкилотхои сармоягузорй дар Чумхурии Точикистон дар асархои олимони варзидаи сохаи иктисодиёт НД. ^аюмов, Р.К. Рахимов, Т.Н. Назаров, А.Х. Катаев, Р.К. Мирзоев, ЛД. Саидмуродов, Х,.У. Умаров ва дигарон баррасй карда шудаанд.
Му^тавои асосии мавод. Дар адабиёти иктисодй ба тахлили иктидори сармоягузории пасандозхо хамчун кисми даромади пулии ахолй, ки бо максади таъмини ташаккули захирахои дарозмуддати сармоягузорй, афзоиш ва рушди устувори
иктисодй нигаронида шудааст, таваццухи бештар дода мешавад.
Дар солхои охир, дар иктисодиёти Чумхурии Тоцикистон ташаккули бозорхои молиявй - бозори пул ва бозори сармоя гузашта истодааст. Рушди онхо бе такмилдихии раванди сафарбаркунии пасандозхои ахолй ва сармоягузорй ба иктисодиёт гайриимкон аст. Пеш аз тахкики сохтору пуёи (динамикаи) пасандозхои
ахолии Чумхурии Тоцикистон ва муайян кардани имкониятхои цалби онхо ба иктисодиёт, дида баромадани хацм ва сохтори даромадхои ахолй, ки сарчашмахои пасандозиро ташкил медиханд, мухим арзёбй мегардад. Чй тавре, ки маълумотхои оморй нишон медихад, даромадхои ахолии Тоцикистон дар солхои 2010 - 2022 тамоюл ба афзоиш доранд (ниг. ба цадвали 1).
Ч,адвали 1. Пуёи (динамикаи) цамъи даромади хар нафар ахолии Чумхурии Тоцикистон ба хисоби миёна дар солхои 2010 - 2022 (аз руи маълумоти тадкикоти интихобии хонаводахо)
(мох;е ба як аъзои хонавода - бо сомонй)
Нишондих,андах,о Солх,о ТаFЙирот 2022 нисбат ба 2010 (+/-)
2010 2012 2015 2018 2019 2020 2021 2022
Даромад - х;амагй аз он цумла: 190,18 258,81 297,61 409,78 475,72 518,19 684,17 794,12 603,94
Даромадхои мехнатй 77,49 111,13 154,52 196,98 217,93 213,37 277,60 341,76 264,27
Нафака, ёрдампулй, стипендия 7,40 12,13 20,17 26,70 30,82 38,81 41,77 41,65 34,25
Пардохтхои цубронй, аз цумла кумаки башардустона 0,85 0,5 3,34 0,03 0,08 3,56 1,23 17,85 17
Даромад аз моликият 0,28 0,19 0,49 0,46 0,75 23,05 16,97 17,16 16,88
Даромад аз фуруши мулки гайриманкул 0,44 0,36 0,08 0,33 0,44 1,71 3,85 4,83 4,39
Даромад аз хоцагии ёрирасони шахсй 43,22 50,70 15,68 22,43 23,02 36,75 42,18 42,45 -0,77
Дигар даромадхои пулй 60,50 83,80 79,24 162,85 202,68 200,94 300,57 328,42 267,92
Манбаъ: Маводхои мацмуаи омори солонаи Чумхурии Тоцикистон - Душанбе, 2014. -Сах. 113, 114., Маводхои мацмуаи омори солонаи Чумхурии Тоцикистон - Душанбе, 2023. -Сах. 115-118.
Тавре ки аз нишондихандахои цадвали 1 бармеояд, даромади хар нафар ахолии Чумхурии Тоцикистон ба хисоби миёна тамоюли болоравиро доро буда, дар давраи тахлилшаванда (2010-2022) зиёдшавии мохонаи даромади ахолй ба назар мерасад ва даромади ахолй аз 190,18 сомонии соли 2010
то ба 794,12 сомонй дар соли 2022 зиёд гардидааст. Афзоишёбии даромади мохонаи ахолй дар тули 13 сол (2009-2022) 4,2 баробарро ташкил медихад, ки ин дарацаи зиёдшавй аз рушди ицтимоию иктисодй ва муътадил болоравии сатхи зиндагии ахолй дар мамлакат дар ин солхо гувохй медихад.
Боиси кайд аст, ки дар давраи солхои тахлилшаванда афзоиши даромадхои мехнатии ахолии мамлакат мушохида мешавад, ки ин аз зиёдшавии харсолаи музди миёнаи мохона дар сохахои иктисодиёти миллй шаходат медихад.
Тахлилхо нишон медиханд, ки чамъи даромадхои ахолй дар давраи солхои 20102022 сохтори нишондихандахои зеринро дар бар мегиранд: даромадхои мехнатии ахолй (соли 2010 40,8% ва соли 2022 43,0%), даромад аз хочагии ёрирасони шахсй (соли 2010 22,7% ва соли 2022 5,3%) ва дигар даромадхои пулй, аз чумла, даромад аз фаъолияти тичоратй ва фаъолияти мустакилонаи касбй (соли 2010 31,8% ва соли 2022 41,4%)-ро ташкил медиханд.
Аз натичаи тахлили даромади мохонаи ахолй, метавон ба хулоса омад, ки дар сохтори даромадхои ахолии Чумхурии
Точикистон мавкеи асосиро даромадхои мехнатй ташкил медихад, ки такрибан 50%-и даромадхоро дар бар мегиранд.
^айд намудан ба маврид аст, ки дар таркиби даромадхои ахолй накши маблагхои интиколй бузург арзёбй мегардад. Зеро интиколи пулии мухочирони мехнатй барои ахолии як катор давлатхо, аз чумла, Точикистон сарчашмаи асосии даромади ахолй ба хисоб меравад. Барои кисми зиёди ахолии кишвари мо маблагхои интиколй мухочирони мехнатй сарчашмаи асосии зиндагонй бахисоб рафта, он омили пасткунандаи сатхи камбизоатй низ мебошад.
Тахкикотхои дар ин самт гузаронидашуда[6,19,20,21] нишон
медиханд, ки интиколи маблагхои мухочирон истеъмол, пасандоз ва сармояро афзоиш медиханд ва сатхи камбизоатиро паст мекунанд.
Диаграммаи 1. Пуёи (динамикаи) хачми маблагхои интиколи пулии мухочирони мехнатй дар давраи солхои 2010 - 2022 дар иктисодиёти Чумхурии Точикистон
МаблаFхои интиколшуда, млн. доллар ■ Афзоиши солонаи маблаFхои интиколшуда бо %
Манбаъ: Тахияи муаллиф дар асоси маълумотхои Бонки марказии Россия (БМР) /www.cbr.ru/
Дар натичаи таъсири бухрони молиявии чахонй ва суст шудани вазъи иктисодии Федератсияи Руссия дар соли 2014-ум хачми интиколи маблагхо нисбат ба соли 2013-ум
7,6% кам гардид ва ин тамоили кохишёбй дар солхои 2015 - 2016 идома ёфта, соли 2017 дар натичаи муътадил гардидани вазъи иктисодии Федератсияи Руссия ин
нишондиханда афзоиш намуда ба 2 536 млн. доллари амрикой баробар гардид ва дар мукоиса ба соли каблй 607 млн. доллари амрикой ё ин, ки 31,5% афзудааст. Дар соли 2019 шахсони вокей аз Федератсияи Руссия ба Чумхурии Тоцикистон 2 576 млн. доллари амрикой маблаг интикол намудаанд, ки нисбати соли 2018 23 млн. доллари амрикой зиёд мебошад[7, С. 158].
Тавре аз маълумотхои омории диаграммаи 1 бар меояд солхои 2020-2021 хацми маблагхои интиколии пулии мухоцирони мехнатй нисбати соли 2019 кохиш ёфтааст. Ин омил асосан таъсири пандемияи коронавирус (COVID-19) дар ин солхо (2020, 2021) ба хисоб меравад. Дар натицаи муътадил гардидани вазъ соли 2022 маблагхои интиколй афзоиш ёфта ба 3200 млн. доллари амрикой баробар гардидааст, ки ин нишондиханда нисбати соли 2021 1400 млн. доллари амрикой ё ин, ки 1,8 маротиба зиёд гардидааст.
Мавриди кайд аст, ки дар соли 2019 дар Бонки миллии Тоцикистон (БМТ) Маркази миллии протсессингии интиколи маблагхо (ММПИМ) ба фаъолият шуруъ намуд, ки ин икдом ба баланд бардоштани самаранокии интиколи маблаг бидуни кушодани суратхисоби бонкй, шаффофияти амалиётхо ва кохиши хавфхои амалиётй бо максади таъмини суботи бештар дар бахшхои бонкй ва молиявй ва таквиятбахшии бехатарии интиколи пул дар дохили кишвар ва берун аз он равона карда шудааст. Таъсиси ММПИМ имкониятхои навро барои рушди бозори
интиколи маблаг пешниход карда, ба боло бурдани сатхи эътимоди ахолй ба низоми бонкй, бехтар намудани сифати хизматрасонихои низомхои пардохтй, инчунин имконияти назорати бештари амалиётхои интиколи фаромарзй мусоидат мекунад [14, С. 16].
Боиси тазаккур аст, ки бевосита раванди кам гардидани хацми интиколи маблагхои пулии мухоцирони мехнатй метавонад боиси кохишёбии суръати афзоиши пуёи даромадхо ва пасандозхои ахолй дар кишвар гардад, чунки яке аз сарчашмаи асосии даромадхои пулии ахолй ба хисоб мераванд.
Дар аксарияти давлатхои дунё даромади ахолй аз хама бештар аз хисоби музди мехнат ба назар мерасад. Тахлилхои гузаронидашуда низ собит месозанд, ки дар мамлакати мо низ даромадхои мехнатй дар мацмуи даромадхои ахолй накши калидиро ицро менамоянд. Даромад ва хароцоти ахолии Чумхурии Тоцикистон нишондихандаи мухимтарини сатхи зиндагии ахолй ба хисоб мераванд.
^айд намудан зарур аст, ки яке аз масъалахои бахсноки иктисодиёт дар цамъият даромади оилахо ва харцй онхо ба шумор меравад.
Хароцоти ахолиро аз руи меъёрхои гуногун гурухбандй кардан мумкин аст: хариди молхо ва пардохти хидматхо барои хароцоти истеъмолй; пардохтхои хатмй ва ихтиёрй; пасандоз ва андухти ахолй.
Тахлили вазъи сохтори хароцоти ахолии мамлакат нишон медихад, ки хацми умумии онхо дар муддати тахкикшаванда тамоюл ба афзоиш доранд (ниг. ба цадвали 2).
Ч,адвали 2. Пуёи (динамикаи) истифодаи цамъи даромади ахолии Чумхурии Тоцикистон дар солхои 2010 - 2022 (аз руи маълумоти тадкикоти интихобии хонаводахо)
(ба як аъзои хонавода дар як мох; - бо сомонй)
Нишондих,андах,о Сол^о ТаFЙирот 2022 нисбат ба 2010 (+/-)
2010 2012 2015 2018 2019 2020 2021 2022
Хароцот - х;амагп аз он цумла: 177,71 251,59 265,68 358,49 429,89 649,09 793,15 855,63 677,92
a) Харочоти истеъмолй аз он цумла: 163,55 229,26 240,68 318,05 366,38 631,04 777,64 851,85 688,3
барои хариди хурокворй 104,75 146,2 139,03 166,67 197,26 386,91 372,35 405,66 300,91
барои хариди маxсyлоти гайриозука 40,09 56,26 66,31 100,09 106,35 170,06 212,70 243,55 203,46
барои хариди машрубот 0,20 0,25 0,30 0,25 0,20 1,19 0,73 0,75 0,55
барои пардохти хизмати шахсй ва истеxсолй 18,51 26,57 35,04 51,04 62,57 68,34 172,15 181,37 162,86
б) Aндозxо, пардохтxо 14,16 22,33 25,0 40,44 63,51 18,05 15,51 3,78 -10,38
MaH6a^ Mаводxои мачмуаи омори солонаи Ч,yмxyрии Точикистон - Дyшанбе, 2014. Cаx. 115., Мачмуаи омори солонаи Ч,yмxyрии Точикистон - Дyшанбе, 2023. - Cаx. 119, 120.
Тибки маълyмотxои чадвали 2 метавон кайд намyд, ки дар давраи таxлилшаванда xиссаи бештари харочоти аxолиро харочот барои истеъмолот асосан барои хариди хурокворй ташкил медиxад. Aгар харочот барои хариди хурокворй дар соли 2010 104,75 сомониро ташкил намуда бошад, пас дар соли 2022 ба 405,66 сомонй баробар гардидааст, ки нисбати соли 2010 3,9 маротиба зиёд гардидааст. Дар баробари ин харочот барои хариди маxсyлоти гайриозука низ дар давраи таxлилшаванда (2010-2022) тамоюли афзоишро нишон дода аз 40,09 сомонии соли 2010 ба 243,55 сомонй дар соли 2022 зиёд гардидааст, ки дар xачми умумии харчи аxолй дар соли 2022 28,5%-ро дар бар мегирад.
Метавон кайд кард, ки дар ин давра (2010-2022) харочоти аxолй барои хариди машрубот такрибан дар як сатx карор дорад. Х,амзамон, дар солxои 2010-2022 харочот барои пардохти хизмати шахсй ва истеxсолй дар xолати афзоишёбй карор дошта дар соли 2022 181,37 сомониро ташкил намудааст, ки дар мукоиса ба соли 2010 162,86 сомонй ё ин, ки 9,8 баробар афзудааст. ^айд намудан зарур
харочот барои пардохти андозxо ва пардохтxо дар xачми умумии харочоти аxолй коxиш ёфтааст, ки ин xолат асосан ба таъсири пандемияи коронавирус (COVID-19) дар ин солдо вобастагй дорад.
Таxлили маълyмотxои омори нишон медиxанд, ки бо афзуншавии даромадxои аxолй мутаносибан харочотxои аxолй низ меафзоянд.
Тибки андешаи Кейнс, xам истеъмол ва xам пасандоз, натичаи вазифаи даромад мебошад. Пас омили асосие, ки ба рафтори истеъмолй ва пасандозии хонаводаxо (оилаxо) тасъир мерасонад, ин даромад мебошад. Маълум аст, ки даромадxои аxолй ба истеъмолот ва барои пасандоз равона карда мешавад. Aзбаски имконоти дигар барои истифодабарии даромад вучуд надорад, маълум мегардад, ки xиссаи пасандозxо вобаста аст аз xиссаи истеъмолот ё аз сатxи даромад. Дар алокамандй бо ин гyфтаxо дар чадвали 3 таносуби байни даромад, харочот ва пасандозxои аxолй дар иктисодиёти Ч,yмxyрии Точикистон дар солдои 2010 - 2022 таxлил гузаронида шудааст.
аст, ки дар солxои 2020-2022 бузургии ^1дв1ли 3. Таносуби байни даромад, харочот ва пасандози аxолии Ч,yмxyрии Точикистон дар солxои 2010 - 2022 (бо сомонй)
Солхо Нишондихандахо
Мачмуи даромади миёнаи якмоха ба як аъзои хонавода Мачмуи харочоти миёнаи якмоха ба як аъзои хонавода Бакияи байни мачмуи даромади миёна ва мачмуи харочоти миёна, мохе ба як аъзои хонавода Пасандоз мохе ба як аъзои хонавода нисбат ба даромад, %
2010 190,18 177,71 12,47 6,56
2012 258,81 251,59 7,22 2,79
2015 297,61 265,68 31,93 10,73
2018 409,78 358,49 51,29 12,52
2019 475,72 429,89 45,83 9,63
2020 518,19 649,09 -130,9 -
2021 684,17 793,15 -108,98 -
2022 794,12 855,63 -61,51 -
Манбаъ: Дар асоси маводхои мачмуаи омори солонаи Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2014. - Сах. 113, 114, 115., Мачмуаи омори солонаи Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2023. - Сах. 115, 116, 117, 118, 119, 120. хисоб карда шудааст.
Дар соли 2022 мачмуи даромади миёнаи якмоха ба як аъзои хонавода дар мукоиса ба соли 2010 603,94 сомонй ё ин, ки 4,2 маротиба афзоиш ёфтааст. Мачмуи харочотхо низ дар солхои 2010 - 2019 аз 177,71 сомонй то ба 855,63 сомонй афзудаанд. Пасандозхо бошанд соли 2010 6,56% ва соли 2015 10,73%-ро ташкил намуда, дар соли 2019 ба 9,63% баробар гардидаанд ва солхои 2020, 2021 ва 2022 зери таъсири баъзе омилхо, аз чумла пандемияи коронавирус (COVID-19) пасандозхои ахолй дар ин солхо манфй арзёбй карда мешавад.
Тахлилхои гузаронидашуда гувохи онанд, ки ахолии кишвари мо бо сатхи мавчудаи даромад ва харочот имконияти пасандоз намуданро дороанд ба истиснои солхои 2020, 2021 ва 2022, ки пасандозхои ахолй манфй баходихй мегарданд, чунки дар ин солхо тахтит таъсири пандемияи коронавирус (COVID-19) харочот нисбати даромад афзоиш ёфта, бакияи байни мачмуи даромади миёна ва мачмуи харочоти миёна манфй гардида (2020 -130,9, 2021 -108,98, 2022 -61,51), пасандозхо ташкил нагардидаанд ва баракс дар ин солхо ахолй аз
пасандозхои солхои гузашта истифода бурдаанд.
Бояд тазаккур дод, ки пандемияи COVID-19 таъсири худро на танхо ба хачми пасандозхои ахолй, инчунин ба фаъолнокии иктисодй, мухочирати мехнатй, маблагхои интиколй ва дигар сохахо расонид ва дар натича бухрони шадиди иктисодиву молиявй ва ичтимоиро ба миён овард.
Мувофики маълумоти оморй[9,13] дар соли 2010 даромадхои пулии ахолии кишвар 13 256,0 млн. сомониро (нисбат ба ММД
53
ташкил намудааст, ки аз мачмуи
даромадхои пулии ахолии мамлакат хамагй 1 467,7 млн. сомонй ё ин ки 11,1%-и он пасандоз гардидааст. Дар соли 2015 даромадхои пулии ахолй то ба 25 569,8 млн. сомонй (нисбат ба ММД 50,2%) афзуда, пасандозхо бошанд 5 111,6 млн. сомонй (нисбат ба ММД 10,6%) ё ин ки 19,9%-и даромадхоро ташкил доданд. Соли 2020 бошад даромадхои пулии ахолй ба 65 347,0 млн. сомонй (нисбат ба ММД 77,8%) баробар гардида, пасандозхо ба 5 338,1 млн. сомонй (нисбат ба ММД 6,4%) афзоиш намуданд, ки 8,2%-и даромадхоро дар бар гирифтаанд. Х,амин тавр, дар соли 2022 даромадхои пулии ахолй 95 124,6 млн. сомониро (нисбат ба
ММД 82,2%) ташкил намуда, пасандозхо 8 081,0 млн. сомонй (нисбат ба ММД 7%) ё ин ки 8,5%-и даромадхоро дар бар мегиранд, ки дар мукоиса нисбат ба соли 2021 даромадхои
пулии ахолй 8,2% (14615,8 млн. сомонй) ва пасандозхои ахолй 50,6% (2714,1 млн. сомонй) зиёд гардидааст (ниг. ба чадвали 4).
Ч,адвали 4. Пуёи (динамикаи) пасандозхои ахолии Чумхурии Точикистон ва вобастагии он аз тагирёбии сатхи даромад дар солхои 2010-2022
Солхо Даромади пулии ахолй, млн. сомонй Суръати афзоиш, % Пасандозхои ахолй, млн. сомонй Суръати афзоиш, % Коэффисиенти майл ба пасандоз, %
2010 13 256,0 21,3 1 467,7 32,8 11,1
2012 20 161,2 52,1 2 865,1 95,2 14,2
2015 25 569,8 26,8 5 111,6 78,4 19,9
2018 41 083,9 60,7 4 107,9 -19,6 9,9
2019 47 986,3 16,8 4 239,3 3,2 8,8
2020 65 347,0 36,2 5 338,1 25,9 8,2
2021 80 508,8 23,2 5 366,9 0,54 6,7
2022 95 124,6 18,2 8 081,0 50,6 8,5
Манбаъ: Дар асоси маводхои мачмуаи омори солонаи Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2014. - Сах. 11., Мачмуаи омори солонаи Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2023. - Сах. 11., Бюллетени омори бонкй - декабри соли 2015 (245). - Сах. 32., Бюллетени омори бонкй -феврали соли 2019 (283). - Сах. 29., Бюллетени омори бонкй - декабри соли 2019 (293). - Сах. 31., Бюллетени омори бонкй - декабри соли 2020 (305). - Сах. 32., Бюллетени омори бонкй -декабри соли 2021 (316). - Сах. 31., Бюллетени омори бонкй - декабри соли 2022 (329). - Сах. 32. тахия ва хисоб карда шудааст.
Х,ачми даромадхои ахолии кишвар тадричан афзоиш ёфта, аз як миллиард сомонии соли 2000-ум то ба 16,2 миллиард сомонй дар соли 2011 расидааст, яъне даромадхои ахолй беш аз 16 баробар зиёд гардидаанд[4]. Чи тавре соли 2022 зимни Паёмашон Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумхурй» иброз намуданд: «Дар панч соли охир сатхи некуахволии мардум тадричан баланд шуда, даромади пулии ахолй аз 41,1 миллиард сомонии соли 2018 ба 87 миллиард сомонй дар соли 2022 расонида шуд, яъне 2,1 баробар зиёд гардид»[1].
Дар давраи солхои 2010-2022 дар мамлакат чараёни чалби пасандозхои ахолй аз чониби низоми бонкй муътадил рушд
намуд. Тахлилхо нишон медиханд, ки афзоиши чалби пасандозхои ахолй аз тарафи ташкилотхои карзй бо рушди фаъолнокии иктисодиёт, устувории курби пули миллй, баркарорёбии фаъолияти устувори низоми бонкй ва эътимоди ахолй ба он бо назардошти мунтазам бозгаштани маблагхои накдии ахолй ба низоми бонкй, татбики ^онуни ЧТ «Дар бораи авф бинобар конунигардонии дороихо ва маблагхои шахрвандони Чумхурии Точикистон», инчунин аз тарафи шахрвандони хоричй кушодани
суратхисобхои амонатй ва зиёдшавии талабот ба кортхои пардохтй алокамандй дошт[17, С.18].
Боиси кайд аст, ки дар соли 2002 хачми пасандозхои (амонатхои) ахолй дар ташкилотхои карзии молиявй ва хиссаи онхо дар ММД сахми назаррас надоштанд. Масалан, дар соли 2002 хачми пасандозхои
ахолй дар ташкилотхои карзии молиявии мамлакат хамагй ба маблаги 18330 хаз. сомонй, ё ин ки 0,54 фоизи ММД-ро ташкил медод[16, С.114]. Дар натичаи пешбурди сиёсати дурусти иктисодии Хукумати Чумхурии Точикистон ва хамзамон фаъолияти босамари ташкилотхои карзии
молиявй дар охири соли 2022 бакияи пасандозхои ахолй дар ташкилотхои карзии молиявии чумхурй ба маблаги 8081000 хаз. сомонй афзоиш ёфт ва дар ин давра ин нишондиханда нисбат ба ММД ба андозаи 7 фоиз баробар гардид (ниг. ба чадвали 5).
Ч,адвали 5. Пуёи (динамикаи) даромадхои пулй, пасандозхои ахолй ва таносуби онхо нисбат ба ММД дар иктисодиёти Чумхурии Точикистон дар солхои 2010 - 2022
Солхо Даромадхои пулй млн. сомонй Бо хцсоби фоиз нисбат ба ММД Пасандозхои ахолй млн. сомонй Бо хцсоби фоиз нисбат ба ММД
2010 13 256,0 53,7 1 467,7 5,9
2012 20 161,2 55,8 2 865,1 7,9
2015 25 569,8 50,2 5 111,6 10,6
2018 41 083,9 57,8 4 107,9 5,9
2019 47 986,3 60,7 4 239,3 5,5
2020 65 347,0 77,8 5 338,1 6,4
2021 80 508,8 79,6 5 366,9 5,4
2022 95 124,6 82,2 8 081,0 7,0
Манбаъ: Д ,ар асоси маводхои мачмуаи омори солонаи Чумхурии Точикистон - Душанбе,
2014. - Сах. 11, 12., Мачмуаи омори солонаи Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2023. - Сах. 11, 12., Бюллетени омори бонкй - декабри соли 2015 (245). - Сах. 32., Бюллетени омори бонкй
- феврали соли 2019 (283). - Сах. 29., Бюллетени омори бонкй - декабри соли 2019 (293). -Сах. 31., Бюллетени омори бонкй - декабри соли 2020 (305). - Сах. 32., Бюллетени омори бонкй - декабри соли 2021 (316). - Сах. 31., Бюллетени омори бонкй - декабри соли 2022 (329).
- Сах. 32. хисоб карда шудааст.
Нишондихандахои омории чадвали 5 шаходати онанд, ки даромадхои пулии ахолй дар чумхурй тамоили болоравиро доро буда, дар давраи баррасишаванда (2010-2022) ба андозаи 7,2 маротиба афзоиш ёфтааст, ки ин аз суръати рушди устувори иктисодй, муътадил болоравй ва бехтаршавии сатхи зиндагии ахолии мамлакат гувохй медихад.
Масъалаи баланд бардоштани сатхи зиндагии ахолй ва дар ин замина паст кардани сатхи камбизоатй вазифаи мухимму афзалиятноки Хукумати Чумхурии Точикистон ба хисоб меравад. Чй тавре ки Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон дар Паёми худ ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон соли
2019 иброз дошта буданд: «...Хукумати Точикистон вазъи ичтимоии табакахои осебпазири чомеаро хамеша дар маркази диккати худ карор дода, вобаста ба рушди ичтимоиву иктисодии кишвар барои бехтар намудани шароити онхо пайваста чорачуй менамояд. Дар сиёсати ичтимоии Хукумати кишвар дастгирии молиявии муассисахои хифзи ичтимой ва оилахои камбизоат афзалият дорад ва ин бартарият дар солхои минбаъда низ бокй мемонад»[2].
Дар натичаи татбики хадафхои стратегй ва афзалиятхои миллй, густариши ислохоти иктисодй дар сохахои мухталифи иктисодиёт, татбики вазифахои стратегй ва барномавй, андешидани тадбирхо оид ба таъмини суботи макроиктисодй дар кишвар, рушди
иктисодиёт таъмин гардид ва дар заминаи он сат^и камбизоатй мутобик ба тахкикотхои гузаронидашудаи сохои 1999-2009 аз 81% ба 46,7% ва дар соли 2010 ин нишондиханда то 45% кохиш ёфт. Тибки хисобхо дар асоси рушди ММД ба хар нафар ахолй дар соли 2011 нишондихандаи сатхи камбизоатй 42% ва дар соли 2012 38,3%-ро ташкил дод[15, С. 13]. Солхои минбаъда низ тамоюли
идома ёфта дар соли 2013 35,6%, дар соли 2014 32%, дар соли 2015 31%, дар соли 2016 30,3%, дар соли 2017 29,5% дар соли 2018 27,4% дар соли 2019 26,3%, дар соли 2020 26,5% ва дар соли 2021 ба 23,2% баробар гардид[10, С.27. 11, С.44. 12, С.36]. Хрмин тавр, сатхи камбизоатй дар мамлакат аз 81 фоизи соли 1999-ум то 22,5 фоиз дар соли 2022 кохиш дода шуд (ниг. ба диаграммаи 2).
пастравии сатхи камбизоатй дар чумхурй
Диаграммаи 2. Кохишёбии нишондихандаи сатхи камбизоатй ва вобастагии он аз афзоиши ММД ва рушди вокеии он дар Чумхурии Точикистон
Манбаъ: Дар асоси маводхои мачмуаи омори солонаи Чумхурии Точикистон - Душанбе,
2017. - Сах. 197., Мачмуаи омори солонаи Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2023. - Сах. 214., Стратегияи баланд бардоштани сатхи некуахволии мардуми Точикистон барои солхои 20132015. Душанбе-2013. - С. 13., Бехатарии озукаворй ва камбизоатй: мачмуаи оморй. Душанбе-
2018. №4. - С. 27., Доклад об экономике Таджикистана. С фокусом на стимулирование динамичного развития частного сектора в Таджикистане. Группа Всемирного банка. Лето-2023 г. - С. 36. /www.worldbank.org/, www.vsemirnyjbank.org/ru/news/infographic/2021/10/15/poverty-in-tajikistan-2021?CID=ECA _FB_Tajikistan_RU_EXT тахия гардидааст.
Боиси тазаккур аст, ки тибки сенарияи индустриалии Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030 дар назар дошта шудааст, ки сатхи камбизоатй дар кишвар бояд дар соли 2025 ба 18 ва соли 2030 ба 15 фоиз кохиш дода шавад.
Х,амин тавр, соли 2022 бо авч гирифтани зиддиятхои геосиёсй, шиддатнокии
тахримхо ва нооромй дар минтакаи
пасошуравй, бахусус низоъи харбй дар каламрави Украина ва Русия хотирмон гашт, ки дар навбати худ он дар микёси чахон ба бад шудани шароити тичорату гардиши сармоя, болоравии бесобикаи сатхи нарххо (пеш аз хама нархи маводи сузишворй ва озука) ва пешбурди сиёсатхои катъии монетарй оварда расонид. Тибки тахлилхои Хазинаи Байналмилалии Асъор[18] дар соли
2022 имкониятxои рушд барои иктисодёти чаxон хеле маxдyд гашта, суръати рушди иктисодиёти чаxон нисбат ба соли каблй кариб ду маротиба коxиш ёфт. Сарфи назар аз хавфxои афзуда, вазъи номуътадил дар кишварxои шарикони асосии савдо ва таъсири омилxои болозикри берунй ба иктисодиёти мамлакат, дар соли 2022 нишондиxандаxои асосии макроиктисодй ба таври гайричашмдошт дар сатxи муътадил нигоx дошта шуда, афзоиши назарраси мачмуи маxсyлоти дохилй (MMД) ба кайд гирифта шуд. Тибки маълумоти омори расмй дар соли 2022 xачми MMД 115,7 млрд. сомониро ташкил дода, рушди вокеии он дар сатxи 8,0 фоиз чамъбаст ёфт, ки ин яке аз нишондиxандаxои баландтарин миёни кишварxои ру ба инкишофи чаxон ба xисоб меравад[17, С.6,7]. Зикр намудан ба маврид аст, ки Хукумати кишвар дар доираи имкониятxои мавчуда кушиш намуда истодааст, ки рушди xамасолаи MMД-ро дар сатxи зарурй таъмин намояд.
Боиси тазаккур аст, ки имруз, яке аз самтxои мyxимтарин дар фаъолияти Хукумати Ч,yмxyрии Точикистон ин таъмин намудани рушди устувори MMД ба xисоб меравад. Таъмини рушди xамасолаи MMД заминаи асосии ташаккулёбии даромадxои аxолй ба шумор рафта, боиси коxишёбии сатxи камбизоатй ва беxтар гардидани сатxи некyаxволии аxолй дар кишвар мегардад. Тавре ки дар Паёми Aсосгyзори сyлxy ваxдати миллй - Пешвои миллат, Президенти Ч,yмxyрии Точикистон мyxтарам Эмомалй Раxмон ба Mачлиси Олии Чyмxyрии Точикистон соли 2016 зикр гардид: «^о максад дорем, ки то соли 2030 бо истифода аз тамоми имконоту захираxои мавчуда мачмуи маxсyлоти дохилиро ба xар сари аxолй то 3 баробар афзоиш дода, сатxи камбизоатиро беш аз ду баробар коxиш диxем ва xиссаи аxолии дорои даромади миёнаро аз 22 то 50 фоиз зиёд намоем» [3].
^айд намудан ба маврид аст, ки барои расидан ба ин xадафxои стратегии кишвар мyxим аст, ки афзалиятxои муайяншуда дар Стратегияи миллии рушди Чyмxyрии Точикистон барои давраи то соли 2030 ва амалисозии босамари барномаxои давлатии мусоидат ба шугли аxолии Чyмxyрии Точикистон, ки чузъи чудонопазир ва фаъоли стратегияи болозикр ба xисоб мераванд, таъмин карда шаванд. Дар баробари ин, амалй намудани барномаxовy лоиxаxои давлатй ва таъмини суботи иктисодй дар мамлакат мyxим арзёбй мегардад.
Густариши ислоxоти иктисодй, фарогирии соxаxои нави иктисодиёт, татбики вазифаxои стратегй ва барномавй, андешидани тадбирxо чиxати таъмини суботи макроиктисодй имконият дод, ки суръати рушди иктисодй таъмин гардида, сатxи камбизоатй дар кишвар сол аз сол ру ба пастй орад.
Раванди баланд бардоштани сатxи некyаxволии мардуми кишвар, сатxy сифати зиндагии аxолй, паст шудани сатxи камбизоатй дар ин солxо аз бисёр чиxат ба рушди устувори иктисодй алокаманд буда, дар натичаи таъмини суботи макроиктисодй, ичтимой ва сиёсй дар кишвар ба даст омадааст. Чдраёни дар оянда паст кардани сатxи камбизоатй бештар рушди устувори иктисодиётро такозо менамояд.
Боиси тазаккур аст, ки дар Чyмxyрии Точикистон дар давоми солxои 2015- 2020 ч^ати таъмини рушди соxаxои иктисоди миллй ва мyносибатxои бозорй як катор ислоxоти назарраси институтсионалй дар самти таквияти низоми идоракунии давлатй, рушди неруи инсонй, таъмини сифати рушди иктисоди миллй, суботи молиявй, маъмурикунонии андоз, истифодаи окилонаи захираxои табий, рушди инноватсионии бахши вокеии иктисодиёт ва саноатикунонии бусуръати кишвар анчом дода шуд, ки ба дастовардxои назаррас дар самти чалби
сармояи ватанию хоричй оварда расонид[8, С.6].
Тахлилхо нишон медиханд, ки дар иктисодиёти Чумхурии Точикистон хачми захирахои молиявй ва иктидори сармоягузории ахолй сол ба сол афзоиш ёфта
(пасандозхои ахолй) дар соли 2010 9358,3 млн. сомониро ташкил намуда бошад, пас ин нишондиханда дар соли 2022 ба 67217 млн. сомонй баробар гардида, нисбати соли 2010 718,3% ё ин, ки 7,2 маротиба афзудааст (ниг. ба чадвали 6).
истодааст. Агар захирахои молиявии ахолй
^адвали 6. Х,ачми захирахои молиявй ва иктидори сармоягузории ахолии Чумхурии Точикистон дар солхои 2010 - 2022 (млн. сомонй)
Солхо Нишондихандахо Суръати афзоиши захирахои молиявии Ахолй
Бакияи пасандозхои ахолй дар ташкилотхои карзии молиявй Пасандозхои умумии ахолй Х,амагй, захирахои молиявии ахолй
2010 1467,7 7890,6 9358,3 -
2012 2865,1 4808,5 7673,6 -18,0%
2015 5111,6 14443,5 19555,1 154,8%
2018 4107,9 24508,1 28616 46,3%
2019 4239,3 28757,5 32996,8 15,3%
2020 5338,1 30106,7 35444,8 7,4%
2021 5366,9 40454,8 45821,7 29,3%
2022 8081,0 59136,0 67217,0 46,7%
Манбаъ: Дар асоси маълумотхои Мачмуаи омори солонаи Чумхурии Точикистон -Душанбе, 2023. - Сах. 409., Х,исобхои миллии Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2016. - Сах. 31., Х,исобхои миллии Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2023. - Сах. 36. хисоб карда шудааст.
Нишондихандахои омории чадвал аз он шаходат медиханд, ки иктидори сармоягузории ахолии чумхурй сол то сол афзоиш ёфта истодааст. Агар бакияи пасандозхои ахолй дар ташкилотхои карзии молиявй дар соли 2010 1467,7 млн. сомониро ташкил намуда бошад, пас ин нишондиханда дар соли 2022 ба 8081 млн. сомонй баробар гардидааст, ки нисбати соли 2010 5,5 маротиба афзудааст.
Бояд кайд намуд, ки соли 2012 тамоили пастравии захирахои молиявй мушохида
мешавад, ки ин вобастагй дорад ба паёмади бухрони молиявии чахонии солхои 2009 -2011 ва окибатхои ин бухрон. Дар натичаи муътадил гардидани вазъи иктисодй афзоиши захирахои молиявии ахолй ба назар мерасад. Афзудани ин нишондихандахо маънои зиёдшавии хиссаи пасандозхои ахолиро дорад. Афзоиши ин иктидор дар дилхох кишвар мухим арзёбй карда мешавад, чунки сарчашмаи захирахои сармоягузорй дар дохили мамлакат пайдо мегардад.
Чадвали 7. Х,ачми пасандозу сармоягузорихои ахолии Чумхурии Точикистон ва таносуби онхо нисбат ба ММД дар солхои 2010 - 2022
Солхо Захирахои молиявии ахолй (пасандозхои ахолй) млн. сомонй Бо % нисбат ба ММД Сармоягузорихои ахолй млн. сомонй Бо % нисбат ба ММД Сармоягузорихои ахолй бо % нисбат ба захирахои молиявии ахолй
Манбаъ: Дар асоси маълумотхои Мачмуаи омори солонаи Чумхурии Точикистон -Душанбе, 2023. - Сах. 12, 409., Х,исобхои миллии Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2016. -Сах. 31., Х,исобхои миллии Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2023. - Сах. 36., Мачмуаи омори сохтмон дар Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2015. - С. 12., Мачмуаи омори сохтмон дар Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2020. - С. 12., Мачмуаи омори сохтмон дар Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2023. - С.12. хисоб карда шудааст.
2010 9358,3 37,9 356,2 1,4 3,8
2012 7673,6 21,2 422,5 1,2 5,5
2015 19555,1 38,4 572,4 1,1 2,9
2018 28616 40,3 436,3 0,6 1,5
2019 32996,8 41,7 468,2 0,6 1,4
2020 35444,8 42,2 612,0 0,7 1,7
2021 45821,7 45,3 606,6 0,6 1,3
2022 67217 58,1 658,8 0,6 0,9
Тавре, ки аз нишондихандахои омории чадвали мазкур аён аст, дар соли 2022 сармоягузорихои ахолй 658,8 млн. сомониро ташкил намудаанд (нисбат ММД 0,6%), ки ин нишондиханда нисбат ба соли 2010 1,8 маротиба афзоиш ёфтааст. Дар соли 2022 захирахои молиявии ахолй 67217 млн. сомонй ё ин, ки 58,1%-и ММД-ро ташкил намудаанд. Вале аз хачми умумии захирахои молиявии ахолй дар соли 2022 такрибан 1%-и он сармоягузорй гардида, 99%-и бокимонда ба гардиши иктисодй чалб нагардидаанд, ки ин нишондиханда гувохи он аст, ки дар кишвари мо хануз механизмхои ба сармоягузорй табдил додани пасандозхои ахолй пурра такмил наёфтааст ва ин самти мухимми иктисоди ислохоти куллиро талаб менамояд. Истифодабарии самараноки иктидори сармоягузории пасандозхои ахолии чумхурй имкон медихад, ки сохахои хочагии халки мамлакат, махсусан, фаъолияти сохибкорй ба маблаггузории дохилй таъмин гарданд.
Дар мархилаи кунунй чалби пасандозхои ахолй ва табдилдихии онхо ба сармоягузорй дар иктисодиёти Чумхурии Точикистон пеш аз хама, аз ташкилотхои карзии молиявй вобастагии зич дорад. Тавре ки аз тахлилхо бармеояд, табдилдихандаи асосии пасандозхои ахолй ба сармоягузорй
дар чумхурй ин низоми бонкй ба шумор меравад. Дар айни замон тачрибаи чахонй низ нишон медихад, ки дар бисёр мамлакатхо табдилдихандаи пасандозхои ахолй ба сармоягузорй ин низоми бонкй ба хисоб меравад[5, С.229].
Дар шароити имрузаи иктисодиёти кишвар чй кадаре, ки эътимоди ахолй ба сохтори бонкй зиёд гардад, хамон кадар майли ахолй ба пасандозгузорй афзоиш меёбад ва дар дохили мамлакат сарчашмахои иловагии сармоягузорй пайдо мегардад. Боиси кайд аст, ки барои фаъолгардонии истифодаи иктидори сармоягузории ахолй зарурати халли як катор вазифахои бо хам алокамандро талаб менамояд, ки хар кадоми онхо як кисми таъсиси механизми самараноки муассири табдили пасандозхои ахолй ба сармоягузорй ба хисоб меравад. Яке аз вазифахои аввалиндарача ташкили низоми самаранок ва фахмо барои кафолати пасандозхо ва амонатхои хусусй ба хисоб меравад. Ин ба баркарор намудани боварии ахолй дар низоми бонкй мусоидат менамояд. Инчунин, рушди низоми сугуртаи (кафолати) пасандозхо, ракобатро дар бозори чалби пасандозхои ахолй таквият хохад бахшид. Агар хочагихои хонавода ва ташкилотхои тичоратй барои даромадхои оянда боварй надошта бошанд, пас онхо кушиш мекунанд, ки пасандозхоро на барои сармоягузорй,
балки барои истеъмоли чорй истифода баранд.
Диаграммаи 3. Пуёи (динамикаи) рушди даромад, пасандоз ва сармоягузорихои ахолии Чумхурии Точикистон дар солхои 2010-2022
Манбаъ: Дар асоси маводхои мачмуаи омори солонаи Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2017. - Сах. 11, 467., Мачмуаи омори солонаи Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2023. - Сах. 11, 409., Сохтмон дар Чумхурии Точикистон: мачмуаи оморй. Душанбе, 2015. - Сах. 12, 13., Сохтмон дар Чумхурии Точикистон: мачмуаи оморй. Душанбе, 2020. - Сах. 12, 13., Сохтмон дар Чумхурии Точикистон: мачмуаи оморй. Душанбе, 2023. - Сах. 12, 13. тахия гардидааст.
Дар давраи солхои истиклолият дар мамлакат сатхи некуахволии мардум тадричан баланд гардида, ба бехтар гардидани пуёи даромади пулии ахолй, пасандози ахолй ва сармоягузорихои ахолй мусоидат намуд.
Даромади пулии ахолй аз 13256,0 млн. сомонии соли 2010 ба 95124,6 млн. сомонй дар соли 2022 баробар гардида, нисбат ба соли 2010 7,2 маротиба афзудааст. Пасандозхои ахолй бошад дар соли 2010 1467723 хаз. сомониро ташкил намуда дар соли 2022 ба 8081001 хаз. сомонй афзоиш ёфтааст, ки дар мукоиса нисбат ба соли 2010 5,5 баробар зиёд гардидааст. Дар баробари тамоюлхои рушди даромади пулй ва пасандози ахолй, сармоягузории ахолй низ афзоиш ёфта аз 354,8 млн. сомонии соли 2010 ба 658,8 млн. сомонй дар соли 2022 зиёд гардида, дар киёс ба соли 2010 1,9 маротиба ё ин ки 304 млн. сомонй афзудааст. Зикр
намудан ба маврид аст, ки сармоягузориуо ба рушди ицтисоди мусоидат намуда, барои кишвар фазои мусоиди молиявиро фароуам меоранд ва манбаи иловагии сармоягузори ба истеусоли маусулоти милли ва хизматрасони ба уисоб мераванд.
Х,амин тавр, тахлили даромадхо ва пасандозхои ахолии Чумхурии Точикистон нишон дод, ки сарфи назар аз таъсири манфии окибатхои бухрони чахонии молиявию иктисодй, даромадхои пулй ва пасандозхои ахолй дар холати тамоюли рушд карор доранд. Тамоюлхои рушди ичтимоию иктисодй аз тагирёбии сохтори даромад ва харочот, баланд гардидани накши пасандозхо хамчун манбаи сармоягузорй дар бахши вокеии иктисодиёт шаходат медиханд. Тахлилхо нишон медиханд, ки дар низоми иктисодии Чумхурии Точикистон накши пасандозии ахолй хамчун сарчашмаи захирахои карзии низоми бонкй афзоиш
меёбад ва он бояд дар мархилаи муосир захираи мухимми сармоягузорй хисобида шавад. Аз ин ру, имрузхо давлат ва бонкхо бояд ба масъалаи чалби пасандозхои ахолй
диханд. Чунки дар холати дарёфти механизми самараноки ба кор бурдани ин пасандозхо он боиси рушди устувори иктисодиёт хохад гашт.
дар раванди истехсолот диккати зарурй
Адабиёт
1. Паёми Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумхурй», 23.12.2022 (захираи электронй). - ULR: https://president.tj/event/missives/27245
2. Паёми Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумхурй», 26.12.2019. (захираи электронй).-ULR: http://prezident.tj/node/21975
3. Паёми Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон, 22.12.2016. (захираи электронй).-ULR: http://www.president.tj/node/13739
4. Паёми Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон, 20.04.2012 (захираи электронй^-ULR: http://prezident.tj/node/1084
5. Авгонов Н.А., Газиев М.Н. Табдилдихии пасандозхои ахолй ба сармоягузорй: мушкилотхои ташаккул ва самтхои рушди он дар Чумхурии Точикистон / Н.А. Авгонов, М.Н. Газиев // Паёми молия ва иктисод. - 2024. - № 2(41). - С. 224-232.
6. Авгонов Н.А. Маблагхои интиколи пулии мухочирони мехнатй ва накши онхо дар ташаккули даромад ва пасандозхои ахолй / Паёми Академияи идоракунии давлатии назди Президенти Чумхурии Точикистон // Идоракунии давлатй (мачаллаи илмй -сиёсй). Бахши иктисодй. Душанбе, 2023.- №4/2 (64).- С. 120-133.
7. Авгонов Н.А. Даромад, харочот ва пасандозхои ахолии Чумхурии Точикистон: холат ва тамоюлхои рушд / Паёми Донишгохи технологии Точикистон (мачаллаи илмй -амалй). Бахши иктисодй. Душанбе, 2022.- №2 (49).- С. 155-162.
8. Барномаи сармоягузорихои давлатй барои солхои 2021-2025. Замимаи 1 ба карори Хукумати Чумхурии Точикистон аз «2» сентябри 2021, № 358. - С. 6.
9. Бюллетени омори бонкй - декабри соли 2015 (245). - С. 32.
10. Бехатарии озукаворй ва камбизоатй: мачмуаи оморй. Душанбе - 2018. №4. - С. 27.
11. Бехатарии озукаворй ва камбизоатй: мачмуаи оморй. Душанбе - 2019. №4. - С. 44.
12. Доклад об экономике Таджикистана. С фокусом на стимулирование динамичного развития частного сектора в Таджикистане. Группа Всемирного банка. Лето-2023 г. -С. 36. (захираи электронй).- /www.worldbank.org/
13. Мачмуаи омори солонаи Чумхурии Точикистон - Душанбе, 2023. - С. 11.
14. Стратегияи миллии фарогирии молиявии Чумхурии Точикистон барои солхои 2022 -2026. Бо карори Хукумати Чумхурии Точикистон аз 1 июли соли 2022, №314 тасдик шудааст. Душанбе, 2022. - С. 16.
15. Стратегияи баланд бардоштани сатхи некуахволии мардуми Точикистон барои солхои 2013-2015. Бо карори Мачлиси намояндагони Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон аз 26 декабри соли 2012 №1030 тасдик шудааст. Душанбе - 2013. - С. 13.
16. Тошматов М.Н. Пасандозхои ахолй хамчун иктидори захирахои сармоягузорй. Монография / Тошматов М.Н., Авгонов Н.А. Зери тахрири доктори илмхои иктисодй, профессор, акадкмики Академияи миллии илмхои Точикистон ^аюмов НД. - Душанбе - "ДТТ", 2022. - С. 114.
17. Хисоботи солонаи Хазинаи сугуртаи пасандозхои шахсони вокей барои соли 2022. Душанбе, 2023. - С. 6,7,18.
18. International Monetary Fund. 2022. World Economic Outlook: Countering the Cost-of-Living Crisis. Washington, DC. October.
19. Majeed M.T. (2015). Poverty Effects of Remittances: a Comparative Analysis // Journal of International Development. 27(1):1-14.
20. Richard H., J. Adams, J. Page (2005). Do International Migration and Remittances Reduce Poverty in Developing Countries? // World Development. 33(10):1645-1669.
21. UNCTAD (2011). Impact of remittances on poverty in developing countries. United Nations.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Авгонов Нурали Айниддинович - доктори фалсафа (PhD) аз руйи ихтисоси молия, и.в. дотсенти кафедраи назарияи иктисодй ва иктисодиёти рушди Донишгох,и технологии Точикистон. 734061, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, х. Н. ^аробоев 63/3. Тел.: (+992) 93 440 12 12. E-mail: ауцопоу.пцгаИ @mail.ru
Сведения об авторе:
Авгонов Нурали Аиниддинович - доктор философии (PhD) по специальности финансы, и.о. доцента кафедры экономической теории и экономики развития Технологического университета Таджикистана. 734061, Республика Таджикистан, г. Душанбе, пр. Н. Карабаева 63/3. Тел.: (+992) 934-40-12-12. E-mail: аvgoпov.п[email protected]
Information about the author:
Avgonov Nurali Ainiddinovich - Doctor of philosophy (PhD) specializing in finance, associate professor of the department of economic theory and development economics of the Technological university of Tajikistan. 734061, Republic of Tajikistan, Dushanbe, 63/3, N. Karabaev Ave. Phone: (+992) 934-40-12-12. E-mail: [email protected]
