Научная статья на тему 'НАҚШИ ИҚТИДОРИ САРМОЯГУЗОРӢ ДАР РУШДИ УСУВОРИ ИҚТИСОДИЁТИ МИНТАҚАВӢ'

НАҚШИ ИҚТИДОРИ САРМОЯГУЗОРӢ ДАР РУШДИ УСУВОРИ ИҚТИСОДИЁТИ МИНТАҚАВӢ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
2
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
иқтидори сармоягузорӣ / иқтисодиёти минтақавӣ / рушди устувор / муҳити сармоягузорӣ / сиёсати сармоягузорӣ / сармояи мустақим / сармояи ҷомадонӣ / маҳcулоти cаноатӣ / investment potential / regional economy / sustainable development / investment environment / investment policy / direct investment / portfolio investment / industrial goods

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шамсиев Фурқатҷон Каримович, Абдураҳмонова Мавлуда Муҳаммадҷоновна

Асосҳои назариявӣ ва методологии иқтидори сармоягузорӣ дар рушди устувори иқтисодиёти минтақавӣ баррасӣ шудааст. Шартҳои баланд бардоштани ҷаззобият ва мақсаднокии сармоягузорӣ дар иқтисодиёти минтақавӣ барои таъмини рушди босуботи иқтисодиёти Ҷумҳурии Тоҷикистон тадқиқ гардидааст. Зикр гардидааст, ки иқтисодиёти минтақавӣ ҳамчун мезосатҳ дорои хусусиятҳои хос мебошад: аз як тараф ҳамчун зернизоми хочагии халқ бо дигар ҷузъҳои минтақа алоқамандии зич дорад ва аз тарафи дигар, дар ҳудуди минтақа ҳамчун хоҷагӣ дар низоми алоқаҳои байни субъектҳои хоҷагидорӣ инкишоф меёбад. Таъкид гардидааст, ки талаботи рӯзафзун ба маҳсулоти истеҳсолкардаи корхонаҳои соҳаҳои инкишофёфта ва сатхи баланди даромаднокии сармоягузорӣ омили калидии рушди иктисодиёти минтақа ба хисоб меравад. Мудаллал гардидааст, ки татбиқи сиёсати хирадмандонаи сармоягузорӣ татбиқи идоракунии самараноки сармоягузории рушди иқтисодӣ тибқи меъёрҳои муқарраргардида буда, барои баланд бардоштани иқтидори сармоягузорӣ замина мегузорад. Ҳангоми арзёбии иқтидори сармоягузорӣ омилҳои рушди инфрасохтории ҳудуд, иқтидори инноватсионӣ, иқтидори зеҳнии аҳолӣ, ҷузъи захиравӣ ба инобат гирифта мешавад.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF INVESTMENT POTENTIAL IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE REGIONAL ECONOMY

The article dwells on the theoretical and methodological foundations of the investment potential of the sustainable development of the regional economy. Studying the conditions for the attractiveness and expediency of investments in the regional economy in order to ensure the stable development of the economy of the Republic of Tajikistan. It is emphasized that the regional economy as a mesolevel has its own characteristics: on the one hand, as a subsystem of the national economy, it is closely connected with other components of the region, and on the other hand, it develops within the region as a form and system of connections of economic entities. The author notes that the growing demand for products produced by enterprises in developed industries and the high level of investment profitability are key factors in regional economic development. It has been proven that the implementation of a reasonable investment policy is the implementation of effective investment management of economic development in accordance with established standards and lays the foundation for increasing investment potential. When assessing investment potential, factors of infrastructural development of the territory, innovative potential, intellectual potential of the population, and resource component are taken into account as well.

Текст научной работы на тему «НАҚШИ ИҚТИДОРИ САРМОЯГУЗОРӢ ДАР РУШДИ УСУВОРИ ИҚТИСОДИЁТИ МИНТАҚАВӢ»

УДК 330

DOI 10.24412/3005-8023-2024-4-167-176

НАЩШИИЦТИДОРИ Шамсиев Фурцатцон Каримович, н.и.и., дотсенти САРМОЯГУЗОРЙ ДАРРУШДИ кафедраи менецменти дДхБСТ; Абдура^монова УСУВОРИ ИЦТИСОДИЁТИ Мавлуда Му^аммадцоновна, ассистенти кафедраи МИНТАЦАВЙ менецменти ДДХБСТ (Хуцанд, Тоцикистон)

РОЛЬ ИНВЕСТИЦИОННОГО Шамсиев Фуркатджон Каримович, ПОТЕНЦИАЛА В УСТОЙЧИВОМ канд.экон.наук, доцент кафедры менеджмента РАЗВИТИИ РЕГИОНАЛЬНОЙ ТГУПБП; Абдурахмонова Мавлуда

ЭКОНОМИКИ Мухаммаджоновна, ассистент кафедры

менеджмента ТГУПБП (Худжанд, Таджикистан)

THE ROLE OF INVESTMENT Shamsiev Furkatjon Karimovich, candidate of

POTENTIAL IN THE Economics, associate professor of the department of SUSTAINABLE DEVELOPMENT Management under the TSULBP; Abdurakhmonova OF THE REGIONAL ECONOMY Mavluda Mukhammadjonovna, assistant of the

department of management under the TSULBP (Khujand, Tajikistan) e-mail: [email protected]

Асосуои назариявû ва методологии ицтидори сармоягузорû дар рушди устувори ицтисодиёти минтацавû баррат шудааст. Шартуои баланд бардоштани цаззобият ва мацсаднокии сармоягузори дар ицтисодиёти минтацавû барои таъмини рушди босуботи ицтисодиёти Цумуурии Тоцикистон тадциц гардидааст. Зикр гардидааст, ки ицтисодиёти минтацавû уамчун мезосату дорои хусусиятуои хос мебошад: аз як тараф уамчун зернизоми хочагии халц бо дигар цузъуои минтаца алоцамандии зич дорад ва аз тарафи дигар, дар уудуди минтаца уамчун хоцагû дар низоми алоцауои байни субъектуои хоцагидорû инкишоф меёбад. Таъкид гардидааст, ки талаботи рузафзун ба маусулоти истеусолкардаи корхонауои соуауои инкишофёфта ва сатхи баланди даромаднокии сармоягузорû омили калидии рушди иктисодиёти минтаца ба хисоб меравад. Мудаллал гардидааст, ки татбици сиёсати хирадмандонаи сармоягузорû татбици идоракунии самараноки сармоягузории рушди ицтисодû тибци меъёруои муцарраргардида буда, барои баланд бардоштани ицтидори сармоягузорû замина мегузорад. Хангоми арзёбии ицтидори сармоягузорû омилуои рушди инфрасохтории уудуд, ицтидори инноватсионû, ицтидори зеунии ауолû, цузъи захиравû ба инобат гирифта мешавад.

Калидвожах;о: ицтидори сармоягузорû, ицтисодиёти минтацавû, рушди устувор, мууити сармоягузорû, сиёсати сармоягузорû, сармояи мустацим, сармояи цомадонû, маусулоти cаноатû

Рассматриваются теоретико-методологические основы инвестиционного потенциала устойчивого развития региональной экономики. Изучены условия для роста привлекательности и целесообразности инвестиций в региональную экономику с целью обеспечения стабильного развития экономики Республики Таджикистан. Подчеркивается, что региональная экономика как мезоуровень имеет свои особенности: с одной стороны, как подсистема народного хозяйства она тесно связана с другими компонентами региона, а с другой стороны, развивается в пределах региона как форма в системе связей хозяйствующих субъектов. Отмечается, что растущий спрос на продукцию, производимую предприятиями развитых отраслей, и высокий уровень инвестиционной рентабельности являются ключевыми факторами регионального экономического развития. Доказано, что реализация разумной инвестиционной политики

является осуществлением эффективного инвестиционного управления экономическим развитием согласно установленным стандартам и закладывает основу для повышения инвестиционного потенциала. При оценке инвестиционного потенциала учитываются факторы инфраструктурного развития территории, инновационный потенциал, интеллектуальный потенциал населения, ресурсная составляющая.

Ключевые слова: потенциал инвестирования, региональная экономика, устойчивое развитие, инвестиционная среда; инвестиционная политика, прямые инвестиции, портфельные инвестиции, промышленные товары

The article dwells on the theoretical and methodological foundations of the investment potential of the sustainable development of the regional economy. Studying the conditions for the attractiveness and expediency of investments in the regional economy in order to ensure the stable development of the economy of the Republic of Tajikistan. It is emphasized that the regional economy as a mesolevel has its own characteristics: on the one hand, as a subsystem of the national economy, it is closely connected with other components of the region, and on the other hand, it develops within the region as a form and system of connections of economic entities. The author notes that the growing demand for products produced by enterprises in developed industries and the high level of investment profitability are key factors in regional economic development. It has been proven that the implementation of a reasonable investment policy is the implementation of effective investment management of economic development in accordance with established standards and lays the foundation for increasing investment potential. When assessing investment potential, factors of infrastructural development of the territory, innovative potential, intellectual potential of the population, and resource component are taken into account as well.

Key-words: investment potential, regional economy, sustainable development, investment environment, investment policy, direct investment, portfolio investment, industrial goods

И^тидори сармоягузорй омили асосии рушди щтисодиёти мишэдавй ба дисоб меравад, зеро он дар татби^и

лоидадои стратегй захирадои заруриро фародам оварда, дар рушди босуботи щтисодй ва некуадволии адолии минта^а мав^еи хоса дорад [4, 66].

Тули дадсолаи охир, дар дудуди кишвар оид ба рушди устувори минта^а, чи дар самти назариявй ва чи амалй тахдщоти муайян ба анчом расонида шуда, аз чониби олимони сода роддои далли ин масъала пешнидод гардидааст. Вале, дануз дам аксар муаммодои вазъи ичтимой-щтисодии минта^а, аз забили сатди нокифояи рушди бахши во^еии и^тисодиёти минта^а, арзёбии неруи сармоягузорй ва баланд бардоштани чаззобият сармоягузорй дар минта^а, чалби сармоягузорони хоричй, бекорй, истифодабарии щтидордои и^тисодии минта^а ва гайрадо далли худро наёфтаанд.

Вобаста ба вазъи ба миёномада зарурати муайян намудани самтдои нави таъмини рушди устувори ичтимой - и^тисодии минта^а арзи дастй кардааст, ки дар низоми ичтимой-и^тисодии дудудй далли ондо тандо дар асоси истифодаи равияи нави пеш^адам имконпазир мебошад. Алхол чалби сармоягузорй ба и^тисоди минта^авй яке аз масъаладои мудим ва асосй мебошад. Чуноне ки олими ватанй Муртазоев О.К. ^айд менамояд: "... минта^а заминаи асосии рушди и^тисоди миллй буда, бо хусусиятдои хоси мав^еи чугрофй, самти инкишоф ва мавчудияти имкониятдои и^тисодй на^ши калиди дорад. Аз ин ру баланд бардоштани чаззобияти сармоягузории минта^а ва чалби сармоягузорони эдтимолй метавонад ба далли муаммодои сармоягузорй ба и^тисодиёти минта^а мусоидат кунад" [5, 158].

Хдмасола дар паёмхои Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои муаззами миллат, Ч,аноби Олй Эмомалй Рахмон оид ба такмили сиёсати щтисодии кишвар ва мишэдахо супоришхои мушаххас гузошта мешавад. Чунончй, дар Паёми соли 2023 чунин омадааст: "Х^укумати мамлакат рушди бахши хусусй, сохибкорй ва сармоягузориро дар Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030 хамчун воситаи асосии ноил шудан ба хадафхои миллй муайян кардааст ва чихати фарохам овардани шароити мусоид барои пешбурди фаъолияти сохибкориву сармоягузорй, барои сармоягузорй чолиб гардонидани и^тисодиёти кишвар ва ба содирот нигаронидани он пайваста чорачуйй менамояд [7с.10]

Дар адабиёти и^тисодй, истилохи "и^тидори сармоягузорй"-ро мухавдщону олимон харчанд зиёд истифода баранд хам, вале таърифи ани^и он пешниход нашудааст ва ин истилох то холо дар ягон санади меъёрии ху^у^й сабт нагардидааст. Баъзе муаллифон "и^тидори сармоягузории минта^а"- ро хамчун "^обилияти таъмин намудани эхтиёчоти сармоягузории минта^а бе чалби сармояи ^арзй ва дигар манбаъхои маблагхои чалбшуда" маънидод намудаанд. [6, 94] Мухавдщони дигар бар он назаранд, ки и^тидори сармоягузории минта^а "мачмуи имкониятхоест, ки таносуби сармояи мехнатй, ^обилияти субъектони хочагидор ва захирахои истехсолиро барои таъмини даромади устувори и^тисодй дар як давраи муайян фарохам меоварад".

Мафхуми и^тидор аз калимаи лотинии potentiat гирифта шуда, ^удрат ва тавоноиро ифода менамояд. Аз нигохи и^тисодй дар маънии томаш, истилохи и^тидор (потенсиал) -ин мачмуи воситахои мавчудаи минта^а ё ^обилияти он самти муайян мебошад. [8]

Мухити сармоягузорй яке аз самтхои мухимтарини и^тисодиёт мебошад. Х^укумати махаллй ба сармоягузор хадди а^алли фоидаро ба сатхи муайяни хавф ва ухдадорихои минта^авй кафолат медихад. Зеро сармоягузорони эхтимолй вазъи фазои сармоягузории минта^а, яъне и^тидори сармоягузорй ва сатхи хатархои сармоягузорй (имкони аз даст додани сармоягузорй)-ро ба назар мегиранд. Бинобар ин, дар раванди интихоби объектхои сармоягузорй арзёбии рейтингии сармоягузории минта^а хеле мухим аст.

Тад^и^и шартхои чаззобият ва ма^саднокии сармоягузорй дар и^тисодиёти минта^авй барои таъмини рушди босуботи и^тисодиёти Чумхурии Точикистон мав^еи хоса дорад.

Усулхои мухталифи арзёбии мухити сармоягузории мамлакатхо ва минта^ахои алохида мавчуданд, аз чумла, рейтингхои байналмилалии "Бурдани тичорат", "Рейтинги эътимоди сармоягузорони муста^ими хоричй", "Рейтинги озодии и^тисодй" "Рейтинг оид ба чалби сармояи дохилй" ва гайра мавчуданд. Аз чумла аз руи рейтинги «Пешбурди тичорат» мав^еи умумии чумхурй дар давоми 5 соли охир аз чои 147-ум ба чои 106-ум (41 зина) тагйир ёфт. [2] Тиб^и ин рейтинг, дар нишондихандахои зерин тагйироти мусбат ба ^айд гирифта шудааст: ба^айдгирии корхонахо 34 зина аз чои 70-ум ба чои 36-ум, гирифтани ичозатнома барои сохтмон ва савдои байналмилалй- 1 зина. Шумораи нишондихандахо: ба^айдгирии амвол (-3 чой), ^арздихй (-9 чой), хифзи манфиатхо (-6 чой), андозбандй (-3 чой), таъмини истифодаи шартномахо (-2 чой).

Дар рейтинги ра^обатпазирии чахонй Чумхурии Точикистон солхои 2018-2019 бо шохиси 52,4 ма^оми 104-ро ишгол намуд, дар холе, ки соли 2015-2016 бо шохиси 4,03 дар ма^оми 80 дар соли 2014-2015 бо шохиси - 3,9 ма^оми 91 -ро ишгол карда буд. Индекси чахонии ра^обатпазирй аз 113 тагирёбанда иборат аст, ки дар 12 нишондихандаи меъёрй (сифати муассисахо, инфрасохтор, суботи макрои^тисодй, тандурустй ва тахсилоти ибтидой, тахсилоти олй ва касбомузй, самаранокии бозори мол ва хизматрасонй, самаранокии бозори мехнат, рушди бозори молиявй, сатхи рушди технологй, хачми бозори дохилй, ра^обатпазирии корхонахо, и^тидори инноватсиони) муттахид карда шудаст [2].

Рейтинги озодии и^тисодии кишвархои чахон 50 давлатро (2023) баррасй намуда, шохиси озодии и^тисодиро аз руи дах нишондихандаи зерин муайян намуд: ху^у^и

моликият; озодй аз коррупсия; озодии фискалй; иштироки хукумат; озодии сохибкорй; озодии мехнат; озодии пул; озодии савдо; озодии сармоягузорй ва озодии молиявй. Тиб^и рейтинги озодии и^тисодй дар соли 2023 Чумхурии Точикистон бо шохиси - 50,6 дар чои 144-ум, ба гурухи чахоруми панч гурух - "кишвархои дорои и^тисоди голибан ноозод" дохил шудааст, дар холе ки соли 2015 бо шохиси 52,7 дар чойи 140-ум ^арор дошт.

Натичахои арзёбии фазои сармоягузории чумхурй барои муайян намудани вазъи сиёсати минта^авии сармоягузорй мухим аст, зеро баходихй тавсифи мунтазами омилхои ба интихоби сармоягузор таъсиркунандаро таъмин менамояд. Ба туфайли тахия ва татби^и лоихахои инвеститсионй минта^а^ои чумхурй рушд мекунанд.

Татби^и сиёсати хирадмандонаи сармоягузорй - ин татби^и идоракунии самараноки сармоягузории рушди и^тисодй тиб^и меъёрхои му^арраргардида буда, барои баланд бардоштани и^тидори сармоягузорй замина мегузорад. Хднгоми арзёбии и^тидори сармоягузорй омилхои рушди инфрасохтории худуд, и^тидори инноватсионй, и^тидори зехнии ахолй, чузъи захиравй ба инобат гирифта мешавад. И^тидори сармоягузории минта^а аз хисоби хусусиятхои хоси табий ва чойгиршавии чугрофй ташаккул меёбад. Сармоягузорй шарти асосии рушди босуръати и^тисодиёти кишвар буда, тахти сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон, мухтарам Эмомалй Рахмон ва ^укумати мамлакат бо ма^сади татби^и Стратегияи миллии рушд то соли 2030, солхои охир барои афзудани хачми сармоягузорй ба и^тисодиёти мамлакат тадбирхои зарурй ба рох монда шудааст.

Чуноне ки аз маълумоти оморй бармеояд, солхои охир ба щтисодиёти мамлакат дар мачмуъ ва минтадахои он дар алохдцагй 2.576.796,7 млн доллар сармоягузорй шудааст, аз чумла 618400,0 млн доллари ИМА сармояи муста^им, 217,3 млн доллари ИМА сармояи чомадонй ва 1958179,4 млн доллар дигар намуди сармоя чалб гардидааст (ниг. ба чадвали 1).

Аз хачми умумиии сармоягузорй 26% ба сармояи муста^им, 0,009% сармояи чомадонй ва 84,7% ба дигар намудхои сармоя рост омадааст. Кайд намудан ба маврид аст, ки ташкил ва равонасозии воситахои сармоягузорй бо хусусиятхои хоси сохахои и^тисодиёт вобастагии ^авй дорад.

Цадвали 1

Динамикаи сармоягузории мустацим ба ицтисодиёти минтаца\ои кишвар дар

давраи 2021 - 2022

Минтакахо 2021 2022 2022/ 2021 (6a хдсоби %)

I II III I II III

X,aMarä дap чумхурй 3789144,2 502683,4 2310267,1 618400,0 217,3 1958179,4 39,1

57,393060 7,6124839 34,992940 00,38880 0,00843295 760,05916

6602094,7 2576796,7

Аз он чумлa дap минтaкaxо

ВМКБ 1476690,7 500783,4 2016951,3 52,2 0,0 0,0 0,0013

37% 12,5% 50,5% 100% 0% 0%

3994425,4 52,2

Вилояти СуFД 811953,3 1899,9 219758,1 343085,1 217,3 474871,8 40,23

78,5% 0,18% 21,2% 41,93301 0,026559 580,0187

1033611,3 818174,2

Вилояти 1089436,6 0,0 64994,4 7536,8 0,0 40798,7 4,19

Хатлон 94,37 0% 5,62999 15,59268 0% 84,40731

1154431 48335,5

ш.Душанбе 1476690,7 500783,4 2016951,3 178108,3 0,0 1428725,8 40,23

36,96878 25,0741 50,49415 11,08442 0% 88,91557

3994425,4 1606834,1

НТЧ 272916,2 0,0 2821,3 22117,5 0,0 13783,1 13,1

101,0337 0% 1,02318 162,317 0% 38,3923

275737,5 35900,6

Шарх: I - Сармояи мустаким; II - Сармояи чомадони; III - Дигар намуди сармоя

Манбаъ: Минтацауои Чумхурии Точикистон. АОНПЦТ, 2021 С. 113; Минтацауои Цум^урии Тоцикистон. АОНПЦТ, 2023 С. 112; Мацмуаи омори вилояти Сугди Цум^урии Тоцикистон//Мацмуаи омори. - Хуцанд. АОНПЦТ, 2022 - С. 342; Мацмуаи омори вилояти Сугди Цум^урии Тоцикистон//Мацмуаи омори. - Хуцанд. АОНПЦТ, 2023 - С. 343

Хднгоми баррасии тадсимоти байниминтадавии сармоягузорихо ба идтисодиёти минтадавй ба гетрегении (аз калимаи юнонии sxspog «дигар» + yevog «насл») назарраси фазоии он диддат дода шудааст. Храмин тарид, 73% - и сармоягузории идтисодиёти миллй ба шахри Душанбе рост меояд .

Кайд кардан ба маврид аст, ки мушкилоти гетерогении фазоии тадсимоти сармоягузорй на танхо дар сатхи байниминтадавй, балки хангоми тадсимоти сармоягузорй дар худуди нохияхои минтадахои алохидаи кишвар низ зохир мегардад.

Хар як минтада бо мавдеи чойгиршавии чугрофй, шароити табиию идтисодй, имкониятхои худ аз дигар минтадахо фард мекунад, ки истифодаи самарабахши онхо ба тараддиёти минтада ва халли бомуваффадияти вазифахои идтисодию ичтимоии дар назди он гузошташуда, баланд бардоштани дарачаи некуахволии ахолй таъсири самарабахш мерасонад.

Дар байни сохахои идтисодиёти минтада баъзе сохахои саноат, аз чумла: электроэнергетика, истихроч ва коркарди маъданхои кухй, саноати сабук ва хурокворй, алода барои чалби сармоя нисбат ба дигар сохахои идтисодиёт як датор бартарихо доранд. Чунончи, тачрибаи чахонй нишон медихад, ки ин сохахо ба идтисодиёти минтадавй таъсири мултипликаторй дошта, ба рушди сохахои дигари саноат мусоидат менамоянд ва воситаи асосии чалби захирахои сармоягузорй ба минтада мегарданд.

Сохаи саноат хамчун заминаи ташаккули низоми самарабахши ичтимоию идтисодии минтада идтидори азим дорад. Талаботи рузафзун ба махсулоти корхонахои сохахои инкишофёфтаи саноат, ки дарачаи баланди даромаднокии сармоягузориро дорад, омили калидии рушди иктисодиёти минтада мебошад.

Дар саноати минтадаи вилояти Сугд баъди гузариш ба низоми идтисоди бозорй ва куллан тагйир ёфтани мадоми чамъиятию худудии ин соха фаъолияти микдори зиёди корхонахое, ки аз руи надшаи тадсимоти умумииттифодии мехнат (аз руйи нишондихандахои идтисоди надшавй дар замони шуравй) кор мекарданд, датъ гардид.

Имруз мувофиди нишондихандахои оморй масохати умумии вилояти Сугд 26,1 км.2 буда, дар он 10 нохия, 8 шахр, 20 шахрак, 93 чамоати дехот ва зиёда аз 656 деха вучуд дорад. Вилояти Сугд яке аз вилоятхои тараддикардаи Чумхури Точикистон ба хисоб рафта, дар дисми шимоли он чойгир шудааст.

Ба вилояти Сугд 18,2%-и масохат, 31,3%-и ахолии кишвар, бештар аз 20%- и хачми маблаггузори ва фонди асосии истехсолии чумхурй рост меояд.

Вазни диёсй ва идтидори идтисодии вилоят хело калон аст. Ба он 36,4%-и махсулоти саноатй ва 20 %-и махсулоти кишоварзии чумхурй рост меояд. Вазни диёсии саноати сузишворй 88,2%, маъдани кухй 45%, абрешим 88%, кимиё 69,8%, консерваи меваю

сабзавот 81,2%, кешбофй 62%-ро ташкил медихад. [9]

Вилояти Сугд аз канданихои фоиданок бой аст. Дар ин минта^а 214 хели конхои гуногун, аз он чумла 7 кони ангишт, 16 кони ^ургошим ва рух, 3 кони мис ва висмут, 15 кони тилло, 11 кони нафту газ, 5 кони штати сахрой ва гайрахо ёфт шудааст [11,53]. Захираи нукраи Кони Мансур дар чахон дар чои чорум меистад. Агар хар сол аз ин кон ба микдори 50 тонна ну^ра истехсол карда шавад, захираи он то 150 сол мерасад.

Дар вилояти Сугд зиёда аз 2,4 млн. нафар ахолй зиндагй мекунад. Зичии миёнаи ахолй дар 1 км2 81 нафар, дар баъзе шахрхо дар 1 км2 159-200 нафарро ташкил медихад. Дар шахрхо 28,3%-и ахолй зиндагй мекунад. Захирахои мехнатии вилоят хеле зиёд аст. Гарчанде солхои 1991-1993 аз марзи вилоят хазорхо одамон, бахусус русзабонхо куч баста бошанд хам, аз хисоби афзоиши табий, ба кор даровардани корхонахои нави замонавй, конхо, азхудкунии заминхои нав микдори ахолй нисбат ба соли 1998 25,3 хазор нафар зиёд шудааст. Дар солхои охир дар вилоят вазни ^иёсии саноати сабук аз хисоби коркарди пахта бо хамкории ширкатхои хоричй афзуда истодааст.

Икгисодиёти вилояти Сугд хусусияти агросаноатй дорад, яъне на^ши сохаи кишоварзй нисбат ба дигар сохахои саноат дар таркиби мачмуи махсулоти минтадавй зиёдтар ба назар мерасад.

Аз хамин сабаб ма^омоти ичроияи хокимияти давлатии вилояти Сугд дивдати асосиро махз ба хамин сохаи хочагии хал^ чалб намуда, фаъолияти худро барои зиёд намудани хачми истехсоли махсулоти саноатй, таъсиси чойхои нави корй, коркарди ашёи хоми махаллй, истехсоли махсулоти ба стандарти чахонй чавобгуй ва истифодаи и^тидорхои бекористода равона менамояд.

Корхонахои саноати вилоят соли равон ба маблаги 26188,1 млн сомонй махсулоти саноатй истехсол намуда, суръати афзоишро нисбат ба хамин давраи соли гузашта 107,6% таъмин карданд (ниг. ба чадвали 2).

Чй тавре ки аз чадвали 2 маълум мегардад, шумораи корхонахои саноатй дар вилоят сол ба сол зиёд шуда, дар баробари ин хачми умумии махсулоти саноатй низ дар сохаи саноатй истихроч (нисбати 2019- 2 маротиба) ва коркард (нисбати соли 2019 -2 маротиба) афзун гардидааст. Аммо тахлили сохторй нишон медихад, ки хачми махсулоти баъзе сохахои саноати коркард, аз забили хишти сохтмонй дар соли 2023 нисбати соли 2019 - 8,3 % кам шудааст. Шумораи миёнаи солонаи кормандони саноатию истехсолй бошад, агарчанде нисбати соли 2022 % зиёд бошад хам, вале дар муцоиса бо соли 2019 -5,12% ё худ 1,8 хазор нафар кам гаштааст.

Цадвали 2.

Нишондих,андах,ои умуми ицтисодии саноат

(аз руи нишондщандауои корхонауои калони саноати)_

Номгуи нишондихандахо 2019* 2020* 2021* 2022* 2023* 2023/ 2019 (бо фоиз)

Шумораи корхонахо, вохид 657 693 733 860 1105 68 %

Хачми махсулоти саноатй (бо 13053,5 15573,2 21064,8 24326,3 26188,1 2,0 мар

нарххои с.2020) млн.сомонй

Саноати истихрочи маъдан 3686,3 2859,1 6500,9 7183,3 7467,3 2,0 мар

аз он чумла:

Истихрочи маводхои 318,9 342,3 380,3 445,1 424,8 1,3 мар

энергетикй

Истихрочи маводхои 3367,5 2516,9 6120,7 6738,2 7042,5 2,0 мар

гайриэнергетикй

Саноати коркард 8350,5 11588,8 13291,1 15608,6 16778,6 2,0 мар

аз он чумла:

Хишти сохтмонй, млн.дона 57,8 52,9 50,5 51,4 53,0 -8,3%

Конструксия ва маснуоти охану бетонй, хаз.м3 20,3 15,3 32,9 41,4 44,3 2,2мар

Консервахои мевагй ва 20,3 30,4 31,4 30,7 36,3 20%

сабзавот, млн.дут.шартй

Макарон, тонна 1770,0 2900,0 5206,0 4964,9 7318,2 4 мар

Намак (коркард) хаз.тонна 9,8 8,3 4,4 4,7 15,3 18%

Нушокихои гайриспирти, 6162,8 5637,0 8157,0 10794,0 14502,0 73 %

хаз.дал.

Шумораи миёнаи солонаи

кормандони саноатию истехсолй, нафар 35,1 33,2 32,5 32,7 33,3 -5,12

аз чумла коргарон 24771 25539 27776 27438 26974 8,8%

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Аз руи сарчашмахои зерин хисоб карда шудааст: Омори солонаи вилояти Сугд /Мацмуи омори. - Хуцанд, АОНПЦТ, 2022. - C.l8l - 183;Омори солонаи вилояти Сугд /Мацмуи омори. - Хуцанд, АОНЩТ, 2023. - С180-182;

Сабаби кохиш ёфтани хачми истехсоли махсулоти саноатй зиёд шудани молхои воридотй мебошад, ки мавдеи молхои ватаниро дар радобат заиф гардониданд.

Ба хамаи ин нигох накарда сохибкорони ватанй бо дастгирии хамачонибаи хукумати вилоят соли чорй истехсоли махсулоти саноатй, аз чумла консерва, сабзавот (20%), макарон (4-маротиба), нушокихои гайриспиртй ( 73%) ва намаки ош - 18 % нисбати соли 2019 зиёд истехсол намуданд. Яъне нишондихандахои чадвали овардашуда, собит менамояд, ки дар минтада сохаи саноати хурокворй нисбат ба дигар сохахои саноат самти рушдро бештар касб карда, дар таркиби мачмуи махсулоти минтадавй хиссаи бештар дорад.

Минтадаи вилояти Сугд дар датори дигар минтадахои кишвар мачмуи доидахо ва равишхои дастгирии давлатии сармоягузорй ва механизмхои хавасмандгардонии лоихахои сармоягузорй пешниход карда шудааст. Шаклхои маъмултарини дастгирии давлатии сармоягузорон аз бочи гумрукй озод намудани тачхизот ва воситахое, ки барои бунёди корхонахои истехсолй истифода мегарданд, пешниходи кафолатхо ва имтиёзхои андоз ва андозбандй ба сармоягузорон ба хисоб мераванд.

Тахлил нишон медихад, ки новобаста аз имкониятхо ва шароитхои мусоиди сармоягузорй аз соли 2019 сар карда зери таъсири омилхои дохилй ва берунй, аз чумла боло рафтани нархи чахонии ашёи хом, бедурбшавии пули миллй ва низоъхои геополитикй тамоюли кохиш ёфтани сармоягузорй ба сохаи саноат мушохида мегардад (ниг. ба чадвали 2).

Цадвали 3

Сармоягузорй ба сохахои мухталифи ицтисодиёти минтацаи вилояти Сугд дар

давраи солхои 2018^ - 2022

2018 2019 2020 2021 2022 2022/2018 (бо %)

Сармоягузорй 13361,0 12517,8 11755,6 15124,9 16655,2 24,6%

дар мачмуъ

аз чумла ба со^а^о:

Саноат 7974,2 6119,7 5683,5 5649,5 5732,1 -28,1%

Кишоварзй 23,1 33,2 12,7 15,3 104,5 +4,5маротиб

Надлиёт ва алода 1152,1 1049,3 1084,9 1612,2 1971,3 +71%

Савдо ва хуроки 110,5 347,5 157,1 351,4 368,1 +3,3 маротиб

умумй

Сохтмони манзил

(якчоя бо манзили хусусй) 488,0 1754,5 2378,7 4261,7 4508,5 +9,2 маротиб

Хочагии 15,7 175,0 105,1 1130,9 764,1 +48 маротиб

коммуналй

Илм - - - - - -

Маориф 500,8 659,8 386,0 469,2 2182,1 +4,3 маротиб

Тандурустй 323,2 347,4 163,2 169,9 110,4 -65,8%

Дигар сохахо 1906,7 2031,4 1804,4 1464,8 914,1 -52%

Манбаъ: Омори солонаи вилояти Сугд /Мацмуи омори. - Душанбе, АОНПЦТ, 2023. -C.59; Омори солонаи вилояти Сугд /Мацмуи оморû. - Хуцанд, АОНПЦТ, 2022. - С. 57.

Маълумоти оморй аз соли 2018 то имруз 24,6% афзудааст, ки ин ба зарурати васеъ намудани и^тидорхои истехсолй ва афзун гардонидани и^тидорхои мавчуда вобаста аст. Раванди таваррум низ ба динамикаи сармоягузорй бетаъсир намондааст.

Бо вучуди ин, тахлили динамикаи сармоягузорй хусусияти ноустувории ин равандро нишон медихад. Зеро нишондихандахои вазъи кунунии сармоягузорй ба сохахои мухталифи и^тисодиёти минта^а собит менамоянд, ки сармоягузорй ба рушди сохаи саноат нисбати соли 2018 28,8% (-2642,1) кохиш ёфтааст. Чунин холат шаходати он аст, ки самти сармоягузорй ба и^тисодиёти минта^авй тамоюли манфиро касб кардааст.

Дар му^оиса ба сохаи саноат ва тандурустй сармоягузорй ба сохахои кишоварзй (4,5 маротиба), савдо ва хуроки умумй (3,3 маротиба), сохтмони манзил (якчоя бо манзили хусусй - 9 маротиба), маориф (4,3 маротиба) афзун гардидааст.

Вилояти Сугд нисбат ба дигар минта^ахои кишвар як ^атор бартарихои хоси ра^обатпазирй дорад, ки барои ташаккули и^тидори ра^обатпазирии сармоягузорй ва рушди бомуваффа^ияти ичтимоию и^тисодии минта^а замина фарохам меорад. Аз чумла:

1) млвн^и мyноcиби чyFpофй: мав^еи мусоиди геополитикй, инфрасохтори на^лиётии рушдёфта; вилояти Сугд аз чихати сархад ва шумораи ахолй калонтарин минта^а пас аз вилояти Хатлон мебошад;

2) иктидори бои зaхиpaxои инcонй Ba илмй: вилояти Сугд яке марказхои зехнии кишвар мебошад. Донишгоху донишкадахои минта^аи вилояти Сугд бо ширкатхои бузург хамкорй мекунанд (масалан, маркази Конфутсий);

3) доирли Bacen aфзaлиятxои capмоягyзоpй. Хукумати вилоят ширкатхоеро, ки лоихахои сармоягузориро дар минта^а амалй менамоянд, хамачониба дастгирй мекунад. Барои химояи манфиатхои сармоягузорон механизми шаффофи гирифтани имтиёзхо тахия шудааст;

4) Минтлкли caноaтии дорои инфpacохтоpи пeшpaфтa. Сохтмони ин минта^ахои саноатй аз хисоби маблагхои бучети Хукумати вилояти Сугд пешбинй шудааст;

5) тлир^л длр тлт6ики лот^ои 6узурги capмоягyзоpй.

Храмин тари^, и^тидори сармоягузорй дар рушди устувори и^тисоди минта^а на^ши калидй дошта, ба хамаи самтхои и^тисодй - ичтимоии минта^а таъсири назаррас дорад:

1. Рушди и^ттеодй Ba дивepcификaтcия: Сармоягузорй ба сохаи саноат, таъсиси чойхои нави корй ва баланд бардоштани хосилнокй ба рушди и^тисодй мусоидат мекунанд. Ин ба диверсификатсияи и^тисоди минта^а тавассути кохиш додани вобастагй аз як ё чанд бахш мусоидат менамояд.

2. Рушди инФрл^хтор: Сармоягузорй ба инфрасохтор (на^лиёт, энергетика,

коммуникатсия) боиси фародам омадани шароит барои содибкорй ва бедтаршавии зиндагии мардум мегардад. Инфрасохтори рушдёфта сармояи иловагиро чалб намуда, ба рушди боз дам бештари минтада мусоидат мекунад.

3. Навсозии технологи: Сармоягузорй ба инноватсия ва технологиядои нав ба афзун гардидани радобатпазирии минтада мусоидат мекунад. Ин метавонад дастгирии таддидот ва рушд, радамигардонй ва рушди саноатро дар бар гирад.

4. Рушди ичтимой: Сармоягузорй ба содадои ичтимой, аз дабили тандурустй, маориф ва манзил сифати зиндагии мардумро бедтар мекунад. Ин, дар навбати худ, сармояи инсониро афзоиш дода, ба рушди устувори идтисодй мусоидат мекунад.

5. Устувории экологй: Сармоягузорй ба технологияи тоза ва рушди устувор ба кам кардани таъсири манфй ба мудити зист мусоидат мекунад. Ин дастгирии лоидадои энергияи бардароршаванда, сарфаи энергия ва идоракунии партовдоро дар бар мегирад.

6. Суботи молиявй: Ч,араёни сармоягузорй заминаи молиявии минтадаро мустадкам намуда, даромаддои андозро афзоиш медидад ва барои суботи фискалй шароит фародам меорад. Ин ба минтададо имкон медидад, ки дарздои худро бедтар идора кунанд ва ба лоидадои дарозмуддат сармоягузорй кунанд.

Минтададое, ки идтидори сармоягузориро барои рушди устувор бомуваффадият истифода мебаранд, минтададое мебошанд, ки кластердои саноатии рушдёфта доранд, ки фаъолона чалби сармояи хоричй ва дохилй мебошанд. Шарикии давлат ва бахши хусусй, ки ба рушди инфрасохтор ва лоидадои аз чидати ичтимой мудим нигаронида шудааст, низ надши мудим мебозад.

Барои истифодаи дадди аксар идтидори сармоягузорй надшадои стратегии рушди минтада, аз чумла фародам овардани фазои мусоиди сармоягузорй, дастгирии лоидадои инноватсионй ва устувор, инчунин дамкории фаъол бо сармоягузорони хусусй ва институтдои молиявии байналмилалй тадия ва амалй карда мешаванд.

ПАЙНАВИШТ:

1. Рейтинг стран мира по Индексу глобальной конкурентоспособности [Электронный ресурс] Индекс глобальной конкурентоспособности (Global Competitiveness Index) — глобальное исследование и сопровождающий его рейтинг стран мира по показателю экономической конкурентоспособности по версии Всемирного экономического форума (World Economic Forum) / Режим доступа: https: //gtmarket.ru/ratings/global-competitiveness-index (дата обращения 17.03.2024).

2. Кадырова, Г.М. Методологические подходы к оценке инвестиционного потенциала региональной экономики [Текст]//Региональная экономика. - 2011. - № 6. - С. 65-71.

3. Муртазоев О.К. Теоретические основы формирования и развития региональной промышленной системы Республики Таджикистан / О.К. Муртазоев // Вестник университета. - Душанбе: РТСУ, 2017. - № 4 (60). - С.158-165.

4. Мацмуаи омори вилояти Сугди Чум^урии Тоцикистон//Мацмуаи омори. - Хуцанд, 2020. - 325 с.

5. Минтацауои Чумуурии Тоцикистон. Душанбе: АОНПЦТ, 2022. - 300 с.

6. Минтацауои Чумуурии Тоцикистон. Душанбе: АОНПЦТ, 2023 - 419 с.

7. Омори солонаи вилояти Сугд//Мацмуаи омори. - Хуцанд: АОНПЦТ, 2022. - 414 с.

8. Омори солонаи вилояти Сугд//Мацмуаи омори. - Хуцанд: АОНПЦТ, 2023. - 419 с.

9. Орипов А.А. Инвестиции - фактор развития сельского хозяйства Республики Таджикистан /А.А. Орипов // Вестник Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики. - 2014. - № 1 (57). - С. 93-97.

10.Паёми Президенти Цумуурии Тоцикистон муутарам Эмомали Раумон «Дар бораи самтуои асосии сиёсати дохили ва хориции цумуури» (аз 28.12.2023) . - Душанбе: Шарци озод, 2023. - 63 с.

11.Сафронова Е.И., Зиновьева И.С. Роль инвестиционного потенциала в региональном развитии / Е.И.Сафронова, И.С. Зиновьева //Международный студенческий научный вестник. 2015. - №4. URL: https://eduherald.ru/ru/article/view?id=13518 (дата обращения: 28.02.2023).

12. Шамсиев Ф.К. К исследованию корпоративных отношений в переходных экономиках / Ф.К. Шамсиев // Интернет-журнал «НАУКОВЕДЕНИЕ». - 2016. - Том 8. №3 (электронный ресурс)/ режим доступа: http://naukovedenie.ru/PDF/ 18EVN316 .pdf (дата обращения: 11.01.2024).

13.%исоботи шуъбаи дастгирии соуибкори МИХД вилояти Сугд, соли 2019.

14.Худойбердиев С. Географияи ицтисодй ва ицтимоии Тоцикистон (Дастури таълими -методы) / С. Худойбердиев. - Хуцанд: Кова, 2014. - 205 с.

REFERENCES:

1. Rating of Countries of the World by the Index of Global Competitiveness" [Electronic resource]: - Global competitiveness index - global study and accompanying ranking of countries of the world by the index of economic competitiveness according to the Forum of the index of economic competitiveness - Access mode: https://gtmarket.ru/ratings/global-competitiveness-index (date of access: 17/03/2024)

2. Kodirova, G.M. Methodological Approaches to Assessing the Investment Potential of the Regional Economy [Text]//Regional Economy, 2011. No. 6. PP. 65-71.

3. Murtazoev O.K. Theoretical Foundations of the Formation and Development of the Regional Industrial System of the Republic of Tajikistan // University News. - Dushanbe: RTSU, 2017. -No. 4 (60). - PP. 158-165.

4. Annual Statistics of the Sughd region of the Republic of Tajikistan // Annual Statistics. -Khujand, 2020. - PP. 325.

5. Regions of the Republic of Tajikistan. Dushanbe: ASPRT, 2022. -PP.300.

6. Regions of the Republic of Tajikistan. Dushanbe: ASPRT, 2023. -PP.419.

7. Annual Statistics of the Sughd region // Annual Statistics. - Khujand: ASPRT, 2022. -PP. 414.

8. Annual Statistics of the Sughd region // Annual Statistics. - Khujand: ASPRT, 2023. -PP. 419.

9. Oripov A.A. Investments - a Factor in the Development of Agriculture of the Republic of Tajikistan // Bulletin of the State University of Law, Business and Politics of Tajikistan. 2014. No. 1 (57). -PP. 93-97.

10.Message of the President of the Republic of Tajikistan, the Honorable Emomali Rahmon "On the Main Directions of State and Foreign Policy" (dated on 12/28/2023). - Dushanbe: Svobodny Vostok, 2023. - 63 pp.

11.Safronova E.I., Zinovieva I.S. The Role of Investment Potential in the Development of the Region // International student bulletin. 2015. - No. 4. URL: https://eduherald.ru/ru/article/view?id=13518 (date of access: 28/02/2023).

12.Shamsiev F.K. On the Study of Corporate Relations in Countries with Transition Economies // Internet journal "NAUKA" Vol. 8, No. 3 (2016) (electronic resource) access status: http://naukovedenie.ru/PDF/18EVN316.pdf (date of access 11/01/2024).

13.Report of the Business Support Department of the Ministry of Foreign Affairs of the Southern Region, salt 2019

14.Khudoyberdiev Sattor Geography, Economy and Society of Tajikistan (study guide - method). - Khujand: Kova, 2014, - 205 pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.