CC BY
0УДК: 338.486
ТАШАККУЛИ СТРАТЕГИЯИ ИДОРАКУНИИ ЗИДДИБУ^РОНЙ ДАР СО^АИ САЙЁ^Й
Ах,тамов Х,.С.
Гуломов З.Т.
Аннотатсия. Дар паёмади бу%рони молиявии ца%они субъектной со%ибкории со%аи сайё%и ба вазъи молиявии ногувор дучор мешаванд. Рофарияти субъект%ои мазкур барои рафъи оцибат%ои бу%рон тадбир%ои заруриро дар доираи стратегияи идоракунии зиддибу%рони амали мекунанд. Дар мацола заминщои ташаккули стратегияи идоракунии зиддибу%рони дар со%аи сайё%и барраси мешаванд. Тасдиц карда мешавад, ки дар паёмади бу%рони ца%онии молияви та%ия ва ро%андози намудани стратегияи муносиби рушди фаъолият шарти му%имтарини амалкунии субъекти со%ибкории сайё%и ва ба эътидол овардани вазъи молиявии он мебошад. Дар асоси та%лил ва арзёбии омил%ои дохили ва берунии ба %олати бу%ронии ширкат%ои сайё%и боисшаванда тадбир%ои зарури дар доираи стратегияи идоракунии зиддибу%рони та%ия ва пешнщод карда шудаанд.
Калидвожахр: сайё%и, субъект%ои со%ибкории со%аи сайё%и, ширкат%ои сайё%и, корхона%ои инфрасохтори сайё%и, %олати бу%рони, стратегияи идоракунии зиддибу%рони, механизми идоракунии молияви, аудити дохили.
Барои ицтибос: А%тамов, Х.С. Ташаккули стратегияи идоракунии зиддибу%рони дар со%аи сайё%и /X,. С. А%тамов, Т. З. Fуломов //Паёми молия ва ицтисод.- 2024 №4 (43) - С. 372383.
ФОРМИРОВАНИЕ СТРАТЕГИИ АНТИКРИЗИСНОГО УПРАВЛЕНИЯ В СФЕРЕ
ТУРИЗМА
Ахтамов Х.С.
Гуломов З.Т.
Аннотация. В результате мирового финансового кризиса субъекты предпринимательства в сфере туризма оказались в сложной финансовой ситуации. Руководство этих субъектов реализует необходимые меры по ликвидации последствий кризиса в рамках стратегии антикризисного управления. В статье рассматриваются предпосылки формирования стратегии антикризисного управления в сфере туризма. Подтверждено, что в условиях последствий мирового финансового кризиса разработка и реализация соответствующей стратегии развития деятельности является важнейшим условием функционирования субъекта туристского предпринимательства и стабилизации его финансового положения. На основе анализа и оценки внутренних и внешних факторов, приводящих к кризисному положению туристических компаний, разработаны и предложены необходимые меры в рамках стратегии антикризисного управления.
Ключевые слова: туризм, субъекты туристического предпринимательства, туристические компании, предприятия туристской инфраструктуры, кризисная ситуация, стратегия антикризисного управления, механизм финансового управления, внутренний аудит.
FORMATION OF ANTI-CRISIS MANAGEMENT STRATEGY IN THE TOURISM SECTOR
Ahtamov H.S.
Gulomov Z. T.
Annotation. As a result of the global financial crisis, tourism businesses found themselves in a difficult financial situation. The management of these entities is implementing the necessary measures to eliminate the consequences of the crisis as part of the crisis management strategy. The article discusses the prerequisites for the formation of an anticrisis management strategy in the tourism sector. It has been confirmed that in the context of the consequences of the globalfinancial crisis, the development and implementation of an appropriate strategy for the development of activities is the most important condition for the functioning of a tourism business entity and the stabilization of its financial position. Based on the analysis and assessment of internal and externalfactors leading to the crisis situation of tourism companies, the necessary measures have been developed and proposed as part of the crisis management strategy.
Key words: tourism, tourism business entities, travel companies, tourism infrastructure enterprises, crisis situation, crisis management strategy, financial management mechanism, internal audit.
Гузориши масъала. Дар шароити бухронй фаъолияти субъектной сохибкории сохаи сайёхй - ширкатхои сайёхй ва иншооти инфрасохтори он суст шуда, даромаднокии онхо паст мешавад. Дар натича онхо ба холати молиявии ногувор гирифтор мешаванд. Рохбарият ва менечменти субъектхои сохибкории сохди сайёхй барои рахой ёфтан аз холати бухронй тадбирхои заруриро дар доираи сиёсати идоракунии зиддибухронии худ рохандозй мекунанд. Ба ин хотир онхо стратегияи идоракунии зиддибухрониро вобаста аз натичахои тахкик;и омилхои ба пайдо шудани холати бухронй боисшуда, тахлили вазъи молиявии субъекти ба холати бухронй гирифторшуда, тахлили муфассал ва арзёбии мухити дохилй ва берунии фаъолияти он интихоб ва тахия мекунанд. Яъне чихати мухими сиёсати
идоракунии зиддибухронии субъектхои сохибкории сайёхй омузиш ва арзёбии омилхое мебошад, ки холати бухрониро ба миён овардаанд.
Тахлили тах,кикотх,ои охир ва нашриёт. Масъалахои тахкики стратегияи идоракунии зиддибухронии субъектхои сохибкории сайёхй имруз диккати олимон ва мутахассисони ниходхои давлатии ба рушди сайёхй дар мамлакат масъулро ба худ чалб кардааст. Ин масъалахо дар доирахои мутахассисон хангоми ташкили хамоишхо ва бахсхои касбй мавриди мухокима карор мегиранд ва доир ба халли онхо хулосахои мухим тахия карда мешаванд. Вале таваччухи ахли илми ватанй, хусусан намояндагони илми иктисодй ба масъалахои ташаккули стратегияи идоракунии зидибухронй дар субъектхои сохибкории сайёхй хануз кам аст.
Мунаккикон у.С. Асрорзода [1], БД. Каримов [3] ва дигарон дар маколанои илмии худ панлунои гуногун ва чанбанои иктисодии рУшди сайёниро баррасй кардаанд. Масъаланои умумии ба идоракунии стратегии рушди сайёнй дахлдор аз чониби БД. Каримов [4; 5] танкик шудаанд. Бояд кайд кард, ки дар адабиёти хоричии солнои охир таваччун ба масъаланои ташаккул ва рушди стратегияи идоракунии зиддибунронй дар сонаи сайёнй бештар аст, аз чумла дар асарнои Ф. Бенабен [10], O.E. Лебедева [6], М.С. Оборин [7] ва дигарон ин масъалано ба танкик фаро гирифта шудаанд.
Максади макола - танкики заминанои ташаккули стратегияи идоракунии зиддибунронй дар субъектнои сонибкории сонаи сайёнй ва дар ин асос муайян кардани тадбирнои зарурй барои рафъи окибатнои нолати бунронй дар фаъолияти ояндаи онно мебошад.
Мух,тавои асосии мавод. Тинати иктисодиёти бозорй чунин аст, ки бо роннои мухталиф таъсири худро ба фаъолияти субъектнои хочагидорй мерасонад. Аз чумла яке аз падиданои дар шароити бозор рухдинанда бунрони молиявй иктисодй мебошад. Х,ар як субъекти хочагидорй дар шароити бозор ва пайдо шудани нолатнои муайян метавонад ба вазъи молиявии бунронй дучор шавад. Омилнои ба бунрони иктисодй боисшаванда метавонанд нам дохилй бошанд, нам берунй, ки ба фаъолияти корхона таъсир расонида, дар якчоягй бо иштибоннои ронбарият дар низоми идоракунй ва амалнои нодурусти менечмент нангоми кабули карорнои идоракунй корхонаро ба нолати молиявии ногувор оварда мерасонанд. Дар амалия бештар нолатное дучор меоянд, ки бунрон бо таъсири якчояи омилнои берунй ва дохилй ба миён меояд.
Омилнои берунй аз мунити фаъолияти корхона вобаста буда, вазъи иктисодй, сиёсй, нукукй, технологй ва дигар чанбанои онро
ифода мекунанд. Ба сабабнои берунии пайдошавии бунрон инноро метавон мансуб донист: афзоиши сатни таваррум, ноустувории курбнои асъор, паёмаднои бунрони молиявии чанонй, камбудино дар низоми андозбандй ва конунгузории танзимкунандаи фаъолияти иктисодй, кам шудани даромаднои анолй, афзоиши офатнои табий, кониши зарфияти бозори дохилй, пyрзyршавии падиданои иннисор ё ракобат ва дигарно.
Сабабнои дохилии пайдошавии бунрон омилнои идоракунй, истенсолй ва бозорй мебошанд. Набудани чандирият дар идоракунй, менечменти бесамари молиявй, идоракунии ноокилонаи харочот дар корхона, дуруст дарк накардани шароити бозор, низоми нодурусти банисобгирии муносибй ва нисоботи молиявй - ин нама омилнои идоракунй мебошанд. Ба омилнои истенсолй аз чумла фарсудашавии воситанои асосй, носилнокии пасти меннат, истеъмоли беасос зиёди энергия дар истенсолот мансуб мебошанд. Омилнои бозорй аз доираи мандуди таъминкунандагон ва харидорон (муштариён), ракобатпазирии ками мансулот ва хизматрасонино маншаъ мегиранд.
Мусаллам аст, ки намаи омилнои номбаршуда метавонанд сабабгори пайдо шудани нолати бунронй дар корхона гарданд, вале санми омилнои идоракунй дар ташаккули бунрон ва ^ёи он нисбатан бештар аст. Манз идоракунии гайрисамаранок мушкилоти асосие дар фаъолияти корхонанои муосири Чумнурии Точикистон мебошад, ки барои фаъолияти босамари онно дар шароити бозор монеъ мешавад. Ин мушкилот пеш аз нама бо сатни пасти дониш ва камтачрибагии ронбарон ва менечерно, таваччун ба натичанои кyтонмyддат бар зарари натичанои миёнамунлат ва дарозмунлат, набудани стратегияи дарозмуддат дар идоракунии фаъолияти корхона, инчунин сатни пасти масъулияти ронбарияти корхонано дар
амалисозии хадафхои сохибмулкон, ташаккули паёмадхои кабули карорхои идоракунй ва натичахои молиявии фаъолияти корхонахо алокаманд мебошанд.
Х,олатхои бухронии солхои охир дар иктисодиёти чахонй рyхдода тамоми сохахои фаъолияти иктисодй, аз чумла фаъолияти субъектхои сохибкории сохаи сайёхиро низ фаро гирифтанд. Сайёхй ба тyфайли яке аз бахшхои сердаромад ва босyръат рyшдёбандаи иктисодиёти чахонй бyдани худ, имруз дар рушди иктисодии мамлакатхои зиёд сахми мухим дошта, дар баробари ин хамчун такондихандаи рушди сохахои дигари иктисодиёт низ баромад мекунад. Fайр аз ин, мунтазам пайдо шудан ва рушд намудани намудхо ва самтхои нави сайёхй ба рушди умумии сохди сайёхй ва дигар сохахои фаъолияти иктисодии бо сайёхй хамчавор (наклиёт, алока, хуроки омма, рушди махалхо ва дигархо) мусоидат мекунад. Таъсири иктисодии намудхои гуногуни сайёхй бо таъсири кавии ичтимоию фархангй хамрадиф аст, ки ин хамзамон барои рушди сохахои ичтимой ва баландшавии некуахволии ахолии дар худуди минтакахои сайёхй истикоматкунанда таъсири мусбат мерасонад. Х,амин тарик,
рушди сохибкории сайёхй ба тамоми иштирокчиёни муносибатхои иктисодии дар махалли чойгиршавии корхонаи сайёхй ё иншооти инфрасохтори он фаъолияткунанда манфиати иктисодй меорад: сайёхон аз махсулот ва хизматрасонихои онхо истифода мебаранд; кормандон музди мехнати устувор, сохибкорон фоидаи баланд мегиранд; ба бучети махал маблаFхои иловагии андозхо ворид мешаванд.
Чумхурии Точикистон, ки дорои иктидори захирахои сайёхии беназир мебошад, дар бозори чахонии хизматрасонихои сайёхй мавкеи нонамоёнро ишFол мекунад. Бо вучуди хамасола дар давоми солхои охир зиёд шудани шумораи ширкатхои сайёхй, нишондихандаи даромад аз хизматрасонихои сайёхй дар мамлакат назаррас нест (диаграммаи 1). Бояд кайд кард, ки дар соли 2022 даромад аз хизматрасонихои сайёхй нисбат ба як соли пеш кариб 20 маротиба зиёд шудааст, вале хисобкунихо нишон медиханд, ки сахми сайёхй дар ташаккули нишондихандаи мачмуи махсулоти дохилй назаррас нест. Бинобар паст будани нишондихандаи мазкур, он хатто дар интишороти омори расмй оварда намешавад.
300 250 200 150 100 50 0
224
235
242 250
91
9,6 8,4 9,08 16,9 24'5 7,7
2015 2016 2017 2018 2019 2020
12,8 2021 2022
■ Шумораи ширкатхои сайёхй, адад
■ Даромад аз хизматрасонихои сайёхй (бе андоз аз арзиши иловашуда), млн. сомонй
Диаграммаи 1. - Нишондихандахои тавсифдихандаи вазъи сайёхй Сарчашма: тахияи муалиф дар асоси [8, с. 183; 9]
Танкики адабиёт ва омузиши фаъолияти субъектнои сонибкории сайёнии Чумнурии Точикистон нишон мединад, ки барои тания намудани стратегияи дурусти идоракунии зиддибунронй ба инобат гирифтани ду чинати асосй муним аст: якум, танкики омилное, ки боиси бунрони ташкилй мешаванд, яъне ба тамоми низоми ташкилии фаъолияти корхона таъсир мерасонанд, дуюм, - бар асари чанонбинии дар корхона бартаридошта арзёбии дурусти сабабное, ки минбаъд тандиди бунронро ба вучуд меоранд, Fайриимкон аст. Заминаи аз нама аввалй ва шояд аз нама возени гувонидинандаи пайдошавии нолати бунронй ин натичаи молиявии манфй (барзиёдии харочот аз даромад), яъне нагирифтани фоида аз фаъолияти корхона мебошад, ки ба камшавии даромаднокй, кониши талабот ба мансулот ва хизматрасонинои сайёнй, ихтисори найати кормандон меорад.
Бо вучуди нолатнои бунронй дар сонаи сайёнй намасола дар Чумнурии Точикистон минтаканои фарогирии сайёнй афзоиш ёфта, дар баробари пайдо шудани намудно ва самтнои нави сайёнй доираи интихоби афзалиятнои сайёнон низ васеъ мешавад. Дар натича ракобат дар бозори хизматрасонинои сайёнй густариш ёфта, мубориза барои ба худ чалб намудани муштариён аз чониби ширкатнои сайёнй ва корхонанои инфрасохтори сайёнй зиёд мешавад. Акнун сонаи сайёнй дар рони рушди худ бо бисёр мушкилот дучор мешавад, ки налли онно дигар тавассути корбурди усулнои мукаррарии идоракунй, чун банакшагирй ва идоракунии фаврии фаъолияти субъектнои сонибкории сайёнй Fайриимкон аст. Барои налли мушкилоти дар фаъолияти ширкатнои сайёнй ва корхонанои инфрасохтори он бамиёномада, ки паёмади нолатнои бунронй мебошанд, корбурди стратегияи идоракунии зидибунронй намчун унсури муассири идоракунии стратегй тадбири зарурй мебошад.
Идоракунии стратегй «раванди идоракунии корхона мебошад, ки фаъолияти истенсолиро ба талаботи
истеъмолкунандагон равона мекунад, ба иктидори инсонй намчун асоси корхона такя мекунад, ба таври фасен вокуниш нишон мединад ва таFЙироти саривактии ба мушкилоти мунит чавобгуро, ки барои ба даст овардани афзалиятнои ракибона ва дар мачмуъ фаъолият кардан дар ояндаи тулонй ба корхона имконият мединанд, амалй месозад» [2, с. 32]. Идоракунии стратегй дар нар як ланза мукаррар мекунад, ки корхона имруз чй кор кунад, то ки ба надафнои гузоштаи худ дар оянда ноил гардад, вобаста аз он ки, мунити атроф ва нам шароити фаъолияти корхона таFЙир меёбанд. Х,ангоми идоракунии стратегй гуё назаре аз оянда ба имруз сурат гирифта, амалнои имрузаи корхона, ки ояндаи онро таъмин мекунанд, муайян ва ронандозй карда мешаванд, на балки накша ё тавсифи он ки корхона дар оянда чй кор мекунад, тания карда мешавад.
Идоракунии стратегй бар асари монияти худ сурати аник ва муфассали фаъолияти ояндаи корхонаро тасвир карда наметавонад. Тавсифи сурати ояндаи корхона, ки идоракунии стратегй тания мекунад, ин тавсифи муфассали вазъи ботинй ва мавкеи он дар мунити берунй нест, балки мачмуи интизоринои сифатй оид ба он аст, ки корхона дар оянда бояд дар кадом вазъ бошад, дар бозор ва тичорат чй гуна мавкеъро ишFOл намояд, чй гуна фарнанги ташкилй дошта бошад ва Fайра. Дар ин маврид, намаи ин дар мачмуъ бояд он чизеро ташкил динад, ки ба саволи оё корхона дар оянда аз ракобат раной хонад ёфт ё не посух динад. Яъне «идоракунии стратегии рушди корхона намеша бо шароити ракобат дар бозор алокаманд буда, накшаи умумии амалнои менечментро, ки дар он афзалиятнои стратегй ва захиранои рушди дарозмунлат, пайдарпайии амално барои ноил шудан ба надафнои стратегии корхона муайян карда
мешаванд, ифода менамояд. Бинобар ин, вазифаи асосии идоракунии стратегии рушди корхона гузариши он аз холати хозира ба холате мебошад, ки рохбарият онро мехохад» [3, с. 146].
Метавон зикр кард, ки дар шароити бухрони чахонии молиявй тахия ва рохандозй намудани стратегияи муносиби рушди фаъолият шарти мухимтарини амалкунии субъекти сохибкории сайёхй мебошад. Идоракунии стратегй, ки хамчун унсурхои мухимтарини худ ояндабинй, банакшагирй, назорат ва арзёбии фаъолияти корхонаро дар бар мегирад, хамчунин фаъолияти рохбарияти олии корхонаро чихати муайян кардани самтхои рушди афзалиятнок, ки барои корхона бартарихои ракибонаро дар бозор пешниход мекунанд, пешбинй менамояд.
Барои тахияи стратегияи
хизматрасонихо дар корхонаи сайёхй рохбарияти он бояд пеш аз хама дарк кунад, ки мухити бозорие, ки корхона дар он бояд фаъолият барад, чй гуна аст ва корхонаи мазкур дар он кадом мавкеъро ишгол мекунад. Стратегияи дуруст тахияшуда бояд ба чунин саволхо посух дихад:
- кадом эхтиёчоти муштариён (сайёхон) дар оянда бояд конеъ гардонида шаванд;
- оё хайати кормандони корхона дониш, тачриба ва технологияхои кофиро дорад, ки хизматрасонй ба муштариёни худро нисбат ба дигарон бехтар ба рох монад;
- чй гуна ба муштариён хизматрасонй бояд кард, ки дар натича даромад гирифта шавад ва он имкон дихад, ки минбаъд дар муддати вакти тулонй ракобатпазирии корхона устувор монад ва аз сармояи гузошташуда фоидаи басанда гирифта шавад.
Х,амин тарик, дар сохаи сохибкории сайёхй, ба мисли дигар намудхои сохибкорй стратегия чунин унсурхои асосиро дар бар мегирад: эхтиёчоти ояндаи муштариён, иктидори корхона барои дар оянда конеъ
гардонидани ин эхтиёчот ва фоидаи устувори корхона дар оянда.
Барои рафъи вазъияти бухронии сохаи сайёхй ё акаллан боздоштани равандхои номатлуб тадбирхои мавкуфнопазири таъчилй (тадбирхои тактикй) ва хам тадбирхои ба бехгардонии вазъи оянда нигаронидашуда (тадбирхои стратегй) зарур мебошанд. Х,амаи ин тадбирхо дар доираи сиёсати дар холати бухронй рохандозишавандаи идоракунии
зиддибухронии субъектхои сохибкории сайёхй амалй карда мешаванд. Пеш аз вукуи бухрон ва хам дар шароити шиддатёбии холати бухронй ба хотири тахияи стратегияи идоракунии зиддибухронии субъекти сохибкории сайёхй бояд сабабхо ва омилхои ба он боисшуда тахлил ва арзёбй карда шаванд. Аз натичахои чунин тахлил ва арзёбй тадбирхои зарурй оид ба пешгирй ё ба эътидол овардани паёмадхои номатлуби бухрон тахия карда шуда, дар мухтавои стретегия ва барномахои барои амалисозии он тахияшаванда нишон дода мешаванд. Ба тадбирхои зиддибухронии дар доираи стратегияи идоракунии зиддибухронии субъектхои сохибкории сайёхй
андешидашаванда аз чумла инхоро метавон мансуб донист:
- хавасмандгардонии талаботи муштариён ба махсулот ва хизматрасонихои сайёхй;
- васеъ намудани номгуи махсулот ва хизматрасонихои ба сайёхон пешниходшаванда;
- ташкил намудани муносибатхои хочагидорй бо таъминкунандагон ва шарикони нави бозорй;
- кам кардани харочоти хизматрасонихои сайёхй ва паст кардани дарачаи хавф;
- мукаммалсозии равандхои тичоратй ва баланд бардоштани самаранокии ичрои онхо;
- баланд бардоштани сифати хизматрасонинои сайёнй;
- ташаккули сайёнат ва сафарнои сайёнии каммасраф барои сайёнон, чорй намудани нар гуна тахфифно ба хотири чалби бештари муштариён;
- гузариш ба нуччатгузории электронй;
- чорй намудани технологиянои нави мачозй дар ташкили робитано бо муштариён;
- ба талаботи инфиродии муштариён мутобик кардани мунтавои ронхатнои сайёнй;
- тания ва истифодабарии барноманои навасмандсозии муштариён ва шарикони доимй.
Агар субъекти сонибкории сайёнй барои амалисозии тадбирнои зикршуда иктидори молиявии кифоя надошта бошад, пас пеш аз нама идоракунии зиддибунронй бояд аз нисоби воситаное ронандозй карда шавад, ки маблаггузории зиёдро талаб намекунанд ва нам метавонанд ба афзоиши вуруди чараённои пулй оваранд, масалан, навасмандкунии фуруш тавассути чорй намудани тахфифно.
Х,амин тарик, идоракунии стратегии зиддибунронй намчун технологияи идоракунй дар шароити ноустувории молиявй ва таъсири манфии омилнои мунити берунй муайян карда мешавад. Хусусиятнои сайёнй намчун сонаи хизматрасонй ба мунтавои стратегияи идоракунии
зиддибунронй дигаргунинои муайяне ворид мекунанд, ки дар натича раванди ташаккул ва амалисозии он мураккаб мегардад. Хусусиятнои мазкур пеш аз нама аз фарогирии сонанои гуногун ба доираи хизматрасонинои сайёнй вобаста мебошанд.
Сонаи сайёнй шумораи зиёди субъектнои иктисодии пешбарандаи самтнои гуногуни фаъолияти махсусгардонидашуда ва дорои сатннои гуногуни даромаднокиро фаро мегирад. Онно асосан дар самтнои гуногуни хизматрасонй махсусгардонида шудаанд, аз кабили: чойгиркунии сайёнон (пешниноди манзил барои истикомати
муваккатй); хуроки омма; хизматрасонии наклиётй; ширкатнои сайёнй оид ба тания ва фуруши мансулоти сайёнй; ширкатнои таблигию иттилоотй; корхонанои истенсоли мансулоти сайёнй (корхонанои истенсоли мебел, тачнизот ва лавозимот барои иншооти инфрасохтори сайёнй, аз чумла барои менмонхонано, осоишгонно, пойгоннои сайёнию куннавардй, монидорй, муассисанои сайёнии варзишй, корхонанои истенсоли армугони сайёнй ва мансулоти нунарнои мардумй); муассисанои фарогатию солимгардонй. Бинобар ин, тания ва корбурди равиши ягонаи стратегй ба идоракунии рушди субъектнои сонибкории сайёнй душвор аст ва ин гуна равиш то нол мавчуд нест. Мураккаб будани масъалано ва душвории вазифаное, ки дар доираи сиёсати идоракунии зидибунронии субъектнои сонибкории сайёнй барои ичро ба зиммаи зинанои гуногуни идоракунй гузошта мешаванд, аз интихоби карорнои самараноки чорй (тактикй), ки ба даст овардани афзалиятнои стратегиро таъмин мекунанд, вобаста аст. Гузашта аз ин, «тагйироти мунити берунй аксар вакт
пешбининашаванда мебошанд, зеро онно бар асари номутобикатии карорнои сиёсй ва иктисодии дар арсаи байналмилалй кабулшуда, ки паёмаднои номатлуби дарозмуддат доранд, ба миён меоянд» [7, с. 42].
Дар тачрибаи байналмилалии идоракунии зидибунронй равишнои зиёде ба танияи стратегияи идоракунии зиддибунронй мавчуд мебошанд, ки метавонанд дар амалияи идоракунии зиддибунронии субъектнои сонибкории сайёнй дар Чумнурии Точикистон ба кор бурда шаванд. Тавсиф ва мунтавои амсиланои маъмули идоракунй, ки ба равишнои гуногуни налли мушкилоти идоракунии зиддибунронй нигаронидашуда асос меёбанд, дар чадвали 1 оварда шудааст. Х,ар як амсилаи тавсифшавандаи идоракунии зиддибунронй дар асоси афзалиятнокии яке
аз чузъхо - одамон, равандхо ва робитахои объект вобаста аз карорхои амалишаванда сабабию натичавй, ки ба тагйирёбии холати мусоидат мекунанд, бунёд карда шудааст.
Ч,адвали 1. - Амсилах,ои маъмули идоракунии зиддибухронй
Тавсифи амсила Мухтавои амсила
Амсилаи идоракунии пешгуинашаванда, рох надодан ба рушди зухуроти номатлуб дар корхона Тахияи чорабинихо оид ба кам кардани талафоти эхтимолй, ба эътидол овардани вазъи молиявй, рохандозй намудани фаъолияти нисбатан самаранок дар шароити молиявии ноустувор ва мухити иктисодии тагйирёбанда
Амсила оид ба чамъоварии маълумот ва тахлили бонизом, ташаккули иттилоот барои тархрезии харитахои рох ва тарххои дастачамъии идоракунии бухрон (омодасозй ва вокуниш) Тахияи рафтори дастачамъй ва раванди кори якчоя. Пешрафту тачрибаи корхонахои пешкадам, мутобик шудан ба вазъи кунунии соха ва корхона
Амсилаи иттилоотии илмй-назариявй барои сохаи мушаххаси мушкилот, холати бухронй Фаъолият мувофики холати се унсури асосии амсила: мухити табий ва вазъи он; накши иштирокчиёни раванди идоракунии зиддибухронии баррасишаванда; сохтори ташкилй ва хамкории байни иштирокчиён
Амсилаи ташаккули салохиятхои нави идоракунй ва таксими масъулиятхо дар асоси тахлили холатхои бухронй ва мушкилот дар зинахои гуногуни низоми идоракунй Чорабинихои пешгирикунанда, омодагй, вокуниш, рафъи окибатхо. Истифодаи амсилахои ичтимой-иктисодй барои арзёбии вазъият
Амсилаи кор бо маълумот дар бораи халалдоршавии фаъолияти иншооти мухими инфрасохтор ва захирахо Мухити иттилоотй барои хамкории иртиботй ва мубодилаи маълумоти мубрам
Амсилаи корбарй бо рафтори инсон ва арзёбии самаранокии расмиёти идоракунй Рафтори инсон дар шароити хавф, омилхои бухронй, мушкилоти набудани вакт
Сарчашма: тахияи муаллиф дар асоси [7; 10]
Дар шароити холати пешазбухронй ба хамачониба расонидааст ва корхона дар
субъектхои сохибкории сайёхй истифодаи амсилаи идоракунии пешгуинашаванда тавсия дода мешавад, ки он ба рох надодан ба рушди зухуроти номатлуб дар корхона нигаронида шуда, тахияи чорабинихоро барои ба эътидол овардани вазъи молиявй пешбинй менамояд. Амсилахои дигари идоракунии зиддибухронй дар мавриде ба кор бурда мешаванд, ки холати бухронй аллакай ба фаъолияти корхона таъсири
холати молиявии ноустувор карор дорад.
Субъектхои сохибкории сохаи сайёхй бо рохандозй намудани тадбирхои зиддибухронй метавонанд ба рушди минбаъдаи бухрон монеъ шаванд. Дар ин маврид вазифаи аввалиндарачаи рохбарияти ширкатхои сайёхй ин чусутчуи воситахои зиддибухроние, ки ба муайян ва арзёбй кардани холати бухронй дар мархилаи аввал
нигаронида шудаанд ва воситанои мубориза бо бунрони аллакай рухдода мебошад.
Барои рафъи паёмаднои бунронй дар фаъолияти субъектнои сонибкории сайёнй ронандозй намудани тадбирнои молиявй, аз чумла корбурди воситанои таъсиррасонй тавассути механизми молиявии менечменти зиддибунронй, ки усулно, фишангно ва воситанои танзимкунандаи раванди тания ва амалисозии карорнои молиявиро дар бар мегирад, метавонад натичанои мусбат динад.
Азбаски сатни хавфнои молиявие, ки ширкатнои сайёнй дар айни замон аз сар мегузаронанд, нисбат ба пештара хеле баландтар аст, шумораи ширкатнои сайёнии ба вазъи молиявии ногувор гирифторшуда меафзояд. Дар ин маврид шарти зарурии налли масъаланои идоракунии молиявии зиддибунронии ширкатнои сайёнй танияи механизмнои молиявии кам кардани мушкилоти молиявй мебошад.
Дар раванди ташкил ва ронандозй намудани стратегияи идоракунии
зиддибунронй бояд хусусиятнои хоси идоракунии молиявии ширкатнои сайёнй дар шароити нави иктисодй ба инобат гирифта шаванд, аз кабили [6, с. 533]:
- амалкунии низоми мукаммали идоракунии хавфно, ки барои мунтазам пайгирй ва пешгуй кардани хавфнои берунй ва дохилии фаъолияти молиявию хочагидории ширкати сайёнй имкон мединад;
- истифодаи усулнои эмпирикй-омории пешгуй ва танлили иттилооти молиявй;
- мавчудияти низомнои муассири назорат ва аудити дохилй, контроллинги молиявй;
- чорй намудани низоми намгирои бучетикунонй ва банакшагирии стратегй;
- нигарон кардани раванди идоракунй ба ташаккули арзиши иловашуда аз нисоби шиддатноккунии татбики инноватсияно.
Амалия нишон мединад, ки надафнои идоракунии зиддибунронй ва механизми
идоракунии молиявй бояд тавре мукаррар карда шаванд, ки сатни баландтарини созиши байни гуруннои алонидаи манфиатдорон аз фаъолияти ширкати сайёнй - сонибмулкон, карздинандагон, таъминкунандагон,
муштариён, давлат, кормандон ва дигар чонибно таъмин гардад. Барои ноил шудан ба надафнои мазкур ва таъмини стратегияи самараноки идоракунии зиддибунронй дар ширкати сайёнй ба рон мондани хадамоти аудити дохилй воситаи муассир мебошад. Аудити дохилй унсури муними низоми идоракунии хавфно дар шароити бунронй мебошад. Он намчун воситаи кам кардани зиддиятнои байни чонибнои манфиатдор аз камбудинои дар фаъолияти молиявию хочагидории ширкати сайёнй чойдошта хабар мединад ва сатни кониши манфиатнои чонибноро арзёбй мекунад. Ба туфайли низоми босамараи аудити дохилй хавфнои конишёбии манфиатнои чонибно дар марнилаи аввалии пайдошавии онно бартараф карда мешаванд. Дар ин маврид фаъолияти хадамоти аудити дохилй бояд ба чунин самтно мутаваччен карда шавад: мусоидат ба кори муносиби идоракунии хавфно, санчиши низоми назорати дохилй, дастгирии идоракунии корпоративй.
Асоснои ташкили аудити дохилии фаъолияти ширкатнои сайёнй намсон буда, ба мукаррароти стандартнои байналмилалии аудити дохилй асос меёбанд. Хусусиятнои ташкил ва гузаронидани аудити дохилй бо санаднои меъёрй, захиранои дар ихтиёрдоштаи ширкати сайёнй, сатни хавфно, хусусиятнои низоми назорати дохилй ва фаъолияти хочагидории он муайян карда мешаванд. Дар ин маврид, барои ширкатнои сайёнии калон аудити дохилй намчун вониди сохтории алонида ва мустакил дар худи корхона ташкил карда мешавад. Он бо карори мувофикашудаи макомоти ваколатдори сонибмулк ва ронбарияти ширкати сайёнй таъсис дода шуда, бевосита ба комиссияи
тафтишотй (ревизор) ё шурои нозирон итоат мекунад.
Барои ширкатхои сайёхии хурд ва миёна тархи макбул - ба зиммаи аутсорсинг вогузор кардани вазифахои аудити дохилй мебошад. Дар ин маврид, шиддатноккунии амалисозии назорат ва аудити дохилй ба хадафхои азнавсозии сохторй ва инноватсионии иктисодиёти миллй, ки бо санадхои барномавии макомоти давлатй, аз чумла Стратегияи рушди сайёхй дар Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030 ва Барномаи рушди сайёхй барои солхои 2021-2025 муайян карда шудаанд, мувофикат мекунад.
Х,амин тарик, ташаккули стратегияи идоракунии зиддибухронй дар сохаи сайёхй барои ноил шудан ба чунин хадафхои рушди сайёхй, ки дар Стратегияи рушди сайёхй дар Чумхурии Точикистон барои соли 2030 мукаррар шудаанд, мусоидат хохад кард:
- ташаккули заминахои ниходии рушди сайёхй ва инфрасохтори муосири он;
- тахкими иктидорхои сайёхй ва ташкили дурусти чорабинихои таргиби зарфиятхои сайёхй;
- таъмини ракобатпазирии махсулот ва хизматрасонихои сайёхй бо такя ба баланд бардоштани сифати онхо;
- таквияти неруи инсонй, таъминоти ширкатхои сайёхй ва корхонахои инфрасохтори сайёхй бо кормандон ва мутахассисони кордон;
- мутобикгардонй ба стандартхои байналмилалии хизматрасонихои сайёхй ва таъмини амнияти сайёхон;
- таъсис ва рушди кластерхои сайёхй -минтакахои озоди иктисодии сайёхию фарогатй ва таъмини инноватсионию сармоягузории рушди сохаи сайёхй.
Рафъи бобарори холати бухронй дар ширкатхои сайёхй ва корхонахои инфрасохтори он аз мавчудияти накшаи вокеии тадбирхои зиддибухронй ва таъминоти молиявии он муайян мегардад. Накшаи зиддибухронй хамчун унсури мухими стратегияи идоракунии
зиддибухронй бояд на танхо тадбирхоро оид ба солимгардонии молиявии субъекти сохибкории сайёхй дар бар гирад, он хамчунин рохандозй намудани фаъолияти низоми идоракунии хавфхоро, ки ба пешгирикунии холати бухронй равона гардидааст, пешбинй менамояд.
Самаранокии стратегияи идоракунии зиддибухронй дар субъектхои сохибкории сайёхй бештар аз хама аз пуррагии истифодабарии захирахои дохилии маблаггузории зиддибухронй вобаста мебошад. Ошкоркунй ва сафарбаркунии захирахои мазкур метавонад тавассути амалисозии низоми муассири бахисобгирии идоракунй, хисобкунии арзиши аслии махсулот ва хизматрасонихои сайёхй, идоракунии харочот, гузариш ба бахисобгирии харочот ва хисобкунии арзиши аслй дар асоси корбурди низоми «таргет-костинг», рохандозй намудани низоми тахфифхо, мукаммалгардонии идоракунии карздории дебиторй ва захирахои моддй таъмин гардад.
Адабиёт
1. Асрорзода У.С. Заминахои иктисодй ва пешомадхои рушди сайёхй дар Чумхурии Точикистон / У.С. Асрорзода // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимой-иктисодй ва чамъиятй. - 2023. - № 4-1. - С. 22-32
2. Виханский О.С. Стратегическое управление; учебник. 2-е изд., перераб. и доп. / О.С. Виханский. - М.: Гардарики, 1999. - 296 с.
3. Каримов БД, Антамов ХС. Асоснои идоракунии стратегии рушди сайёнй / БД. Каримов, ХС. Антамов // Паёми Донишгони миллии Точикистон. Бахши илмнои ичтимой -иктисодй ва чамъиятй. - 2023. - № 11. - С. 144-151
4. Каримов Б.Х,., Курбанова С.М. Накши инфрасохтор дар рушди сайёнии табобатию солимгардонй / Б.Х. Каримов, С.М. Курбанова // Идоракунии давлатй. - 2023. - № 4-2 (64). -С. 101-112
5. Каримов БД, Ранимов М.А. Чанбанои иктисодии идоракунй ва рушди сонаи сайёнй дар Чумнурии Точикистон / Б.Х. Каримов, М.А. Ранимов // Паёми Донишгони давлатии тичорати Точикистон. - 2022. - № 3 (42). - С. 180-188
6. Лебедева О.Е. Финансовое обеспечение антикризисного управления туристского предприятия / О.Е. Лебедева // Управленческий учет. - 2022. - № 6-3. - С. 532-546
7. Оборин М.С. Стратегия и тактика в антикризисном управлении туристско-рекреационными услугами регионов страны / М.С. Оборин // Профессорский журнал. Серия: Рекреация и туризм. - 2020. - № 1 (5). - С. 41-47
8. Омори солонаи Чумнурии Точикистон 2022. - Душанбе: Агентии омори назди Президенти Чумнурии Точикистон. - 2022. - 414 с.
9. Омори сайёнй [Сарчашмаи электронй] / Низоми дастрасй: URL: https://ctd.tj/site/omori-sayyohi
10. Benaben F., Lauras M., Truptil S., Salatg N. Metamodel for Knowledge Management in Crisis Management / F. Benaben, M. Lauras, S. Truptil, N. Salatg // 49th Hawaii International Conference on System Sciences (Koloa, HI, USA, 05-08 January 2016). - Koloa, 2016. - P. 126135
Маълумот дар бораи муаллифон:
Ах,тамов Хабибулло Саидах,мадович - унвончуи кафедраи менечмент ва маркетинги Донишгони давлатии Кулоб ба номи Абуабдулони Рудакй. СyроFа: 735360, Чумнурии Точикистон, вилояти Хатлон, ш. Кулоб, кучаи С. Сафаров 16. E -mail: [email protected] Телефон: +992 555-09-14-14
Fуломов Зикрулло Тошмуродович- номзади илмнои иктисодй, дотсенти кафедраи банисобгирии муносибй ва аудити Донишгони байналмилалии сайёнй ва сонибкории Точикистон. СyроFа: 734055, шанри Душанбе, хиёбони Борбад 48/5. Тел.: +992 902626276. Email: [email protected].
Сведения об авторах:
Ахтамов Хабибулло Саидахмадович - Кулябский государственный университет имени Абуабдуллох Рудаки, соискатель кафедры менеджмента и маркетинга. Адрес: 735360, Республика Таджикистан, Хатлонская область, г. Куляб, улица С. Сафарова 16. E-mail: [email protected] Телефон: +992 555-09-14-14
Гуломов Зикрулло Тошмуродович - кандидат экономических наук, доцент кафедры бухгалтерского учета и аудита Международного университета туризма и предпринимательства Таджикистана. Адрес: 734055, г. Душанбе, проспект Борбада, 48/5. Телефон: +992 902626276. E-mail: [email protected].
Information about the authors:
Ahtamov Habibullo Saidahmadovich - Kulyab State University named after Abuabdulloh Rudaki, applicant for the Department of Management and Marketing. Address: 735360, Republic of Tajikistan, Khatlon region, Kulyab city, S. Safarov street 16. E-mail: [email protected] Phone: +992 555-09-14-14
Gulomov Z. T. - candidate of economic sciences, associate professor of the department of accounting and auditing of the International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan. Address: 734055, Dushanbe, Borbad Ave. 48/5. Phone: +992 902626276. E-mail: [email protected]
