правления рыночной экономической системы дальнейшее развитие мирового процесса осуществляется на основе включения внебиржевых или коллективных форм управления экономикой,
которая направлена на «преодоление» глобальной нехватки, и мы думаем, что она будет осуществляться только в рамках «материально-экономической интеграции», определяемой как региональная основа.
ЛИТЕРАТУРА
1. [Электронный ресурс] https:/Mgenc.ru/cMassicheskaia-teoriia-vneshnei-torgovli-2b86f7 (дата обрашения 20.04.2023).
2. [Электронный ресурс] Томас Мэн в письме, написанном его сыну в 1630-х годах, доступно по адресу http://socserv.mcmaster.ca/econ/ugcm/3ll3/mun/treasure.txt (дата обрашения 18.08.2023).
3. Бюлютен НБТ https://nbt.ti/ru/pavments balance/analytical table.php (дата обрашения 20.09.2023) [Электронный ресурс].
4. Доминик Сальваторе, Международная экономика, 8-е изд. (Хобокен, Нью-Джерси: John Wiley & Sons, 2004), 15.
5. Рахимзода, Ф. М. Ч,анбахои назариявии таваррум ва танзими зиддитаваррумй / Ф. М. Рахимзода, И. Д. Дакимзода // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимой-ицтисодй ва чамъиятй. - 2023. -No. 10-1. - P. 184-190.
6. Рикардо Д. Начала политической экономии и налогового обложения // Соч. М., 1955. Т. 1. С. 116.
7. Содиков, М. С. Экономическая интеграция Центроазиатских стран в рамках интеграционного объединения ШОС / М. С. Содиков, Ф. Х. Фародов // Финансово-экономический вестник. - 2020. - № 1(21). - С. 47-54.
8. Содиков, М. С. Некоторые теоретические вопросы развития международной экономической интеграции / М. С. Содиков, Ф. Х. Фародов // Финансово-экономический вестник. - 2018. - № 4(16). - С. 20-27.
9. Худойбердиев, Д. М. Субъеты мирового хозяйства: интеграционные объединения мира / Д. М. Худойбердиев // Актуальные проблемы развития экономики в современных условиях : материалы международной научно-практической конференции, Москва, 11 апреля 2018 года. - Москва: Издательство Современного гуманитарного университета, 2018. - p. 252-257.
10. Дамроев, М. И. Сармоягузорихои хоричй дар низоми муосири муносибатхои ицтисодии байналмилалй / М. И. Дамроев // Паёми молия ва ицтисод. - 2023. - No. 1(35). - P. 425-437.
Информация об авторе:
Худойбердиев Дж.М. - соискатель кафедры мировой экономики, Таджиксий государственный финансово-экономический университет. Адрес: 734067, г. Душанбе, улица Нахимова, 64/14, Республика Таджикистан. Почта: _ jaha [email protected]
Маълумот дар бораи муаллиф:
Худойбердиев Ц.М. - унвонцуи кафедраи ицтисодиёти цауон, ДДМИТ. Сурога: 734067, Цумхурии Тоцикистон, ш. Душанбе, кучаи Нахимов 64/14. Почта: _ [email protected]
Information about the author:
Khudoyberdiev J.M. - applicant of the Department of World economy, TSUFE. Address: Dushanbe, Nakhimov street, 64/14, Republic of Tajikistan. Email: _ [email protected]
УДК: 334.764 (575.3)
ТАЧРИБАИ ДАВЛАТХ.ОИ ПЕШРАФТА ДАР ИНКИШОФИ СОХАХОИ САНОАТ ТАВАССУТИ ФАЪОЛИЯТИ СОХИБКОРЙ
Шарипов Хасан Абдусаломович Сафоев Абдумачид Каримович
Аннотатсия. Дар мацола мисолхои истифодаи сиёсати саноатй дар асри ХХ бо мацсади аз бухрони ицтисодй баровардани кишвар ва нигох доштани рушди муътадили ицтисодй баррасй шудааст. Сарфи назар аз сабабхои бухрон, хукуматхои мамлакатхои номбурда тадбирхое андешиданд, ки ба хавасманд гардондани таравдиёти истехсолоти саноатй нигаронида шудаанд, то ки хосилнокии мехнат ва хачми
114
мадсулот зиёд карда шаванд. Тачрибаи чадонии саноатикунонй нишон медидад, ки сиёсати самараноки саноатй боиси баланд шудани сатд ва сифати зиндагии адолй мегардад, аммо дар сурати мавчуд набудани воситаи банакшагирй он метавонад боиси номутаносибии истедсолот гардад.
Калидвожадо: тачрибаи мамлакатдои тараккикарда, саноат, истедсоли саноатй, содибкорй, пешрафти илму техника.
Барои иктибос: Шарипов Х..А. Тачрибаи давлатдои пешрафта дар инкишофи содадои саноат тавассути фаъолияти содибкорй / Д. А. Шарипов, А. К. Сафоев // Паёми молия ва иктисод. - 2024. - № 1 (40). - С. 114-120.
ОПЫТ РАЗВИТЫХ СТРАН В РАЗВИТИИ ОТРАСЛЕЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ ЧЕРЕЗ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ
Шарипов Хасан Абдусаломович Сафоев Абдумаджид Каримович
Аннотатсия. В статье рассматриваются примеры использования в XX веке промышленной политики в целях вывода страны из экономического кризиса и поддержания стабильного экономического роста. Вне зависимости от причин кризиса правительствами рассматриваемых стран предпринимались действия, направленные на стимулирование развития промышленного производства в целях увеличения производительности труда и объемов выпуска. Мировой опыт индустриализации показывает, что эффективная промышленная политика ведет к повышению уровня и качества жизни населения, однако при отсутствии инструмента планирования она может вызвать диспропорциональность производства Ключевые слова: опыт развитых стран, промышленность, промышленное производство, предпринимательство, научно-технический пргресс.
EXPERIENCE OF ADVANCED COUNTRIES IN THE DEVELOPMENT OF INDUSTRIES THROUGH ENTREPRENEURIAL ACTIVITIES
Sharipov Hasan Abdusalomovich Safoev Abdumadzhid Karimovich
Annotation. The article discusses examples of the use of industrial policy in the 20th century in order to bring the country out of the economic crisis and maintain stable economic growth. Regardless of the causes of the crisis, the governments of the countries in question took actions aimed at stimulating the development of industrial production in order to increase labor productivity and output volumes. The world experience of industrialization shows that effective industrial policy leads to an increase in the level and quality of life of the population, however, in the absence of a planning tool, it can cause disproportionality in production
Key words: experience of developed countries, industry, industrial production, entrepreneurship, scientific and technological progress.
Гузориши масъала. Тачрибаи таърихии мамлакатдои саноатй тараккикарда чунин мешуморад, ки сарфи назар аз хусусиятдои миллй ва тафовути бузурги ичтимоию иктисодии байни ондо дар тараккиёти саноат умумияти зиёд мавчуд аст, ки ин ба мо имкон медидад, ки ду омили мудимтарини тараккиёти саноатро муайян кунем:
1) ташаббуси хусусй;
2) мавкеи фаъолонаи давлат дар иктисодиёт.
Дар асоси ин омилдо механизмдои бозорй ва
давлатии тараккиёти саноат фарк карда мешаванд. Нигод доштани мувозинати байни ин механизмдо зарур аст, чунон ки И.А. Василенко дар тадкикоти худ кайд менамояд: "Баръакс, он мамлакатдое, ки ба хусусиятдои тараккиёти миллй диккат дода, озодидои
иктисодиро маддуд мекунанд, одатан дар иктисодиёти чадон бегона шуда, бо дарачаи пасти «сифати зиндагй барои аксарияти адолй» каноатманданд" [1. С.5].
Тадлили тадкикотдои охир ва нашриёт. Кариб дамаи давлатдои аз чидати иктисодй тараккикарда сиёсати фаъолонаи саноатиро дар асоси пешрафти илму техника пеш мебаранд. Масалан, Фаронса, ИМА, Кореяи Ч,анубй, Хитой ва дигар мамлакатдо накшаву барномадои илмй - техникиро барои далли максаддои тараккиёти саноат васеъ истифода мебаранд.
Максади макола - ин тадлили тачрибаи давлатдои пешрафта дар инкишофи содадои саноат тавассути фаъолияти содибкорй мебошад.
Дар Ч,опон накшадои миллй мавчуд буда, рушди ичтимоию иктисодй бaрномaxое мебошанд, ки иктидори пурраи кишварро ба мaнфиaтxои миллй равона ва сафарбар мекунанд. Ногуфта намонад, ки мyxaккикон борxо мураккабии мyносибaтxои жукумат ва тичоратро дар Ч,опон кайд кардаанд, аз чумла мyxaккикони сиёсати саноатии Ч,онсон Ч. [2. С.412] ва Макмиллан Ч. [3. С.400]. Низоми иттиxодияxои истеxсолй ва дигар иттиxодияxо («протексионист», мyaссисaxо, гуру^ои манфиатдор) бастани шaртномaxои ошкоро ва пинxонй, дер боз инкишоф меёфт ва сохтори бисёрмaрxилa дошт. Таърихан, ин соxa xaмчyн акромй иерархй ташаккул ёфтааст, ки болои он (зайкай - чaxони тичорат») аз чониби гyрyxxои калонтарин (зайбатсу) ишгол карда мешуд.
Дар ИМA давлат мехaнизмxои бозорй ва вост^ои танзими давлатиро барои рушди соxaxо истифода мебарад. Махсусан, ба ширкaтxои миллй дар муборизаи ракобат бо ширка^ои хоричй xaрчонибa кумк мерасонад.
Мухтавои асосии мавод. Тачрибаи ИМA равшан нишон дод, ки сиёсати xaрбию техникй яке аз шак^ои сиёсати навоварона мебошад.
Дар охири асри ХХ вазорати мудофиаи ИМA барномаи «critic Technologies»-ро муайян ва маблаггузорй кард, ки аз ин 75% xaдaфи дугона доштанд. Дар натича, барои рушди инноватсионии иктисоди Aмрико такони пуркувват ба вучуд омад. Дар мачмуъ, кишвaрxои пешрафтаи саноатй пешрафти илмию техникй ва интеллектуализатсияи истеxсолотро xaмчyн механизми мyxими нигоx доштани пешсафии чaxонии худ истифода мебаранд. Донишxои наве, ки дар технология, тaчxизот, таълим, истеxсолот дар кишвaрxои пешрафта тачассум ёфтаанд, аз 70% то 85% афзоиши ММД-ро ташкил медиxaнд. Сaмтxо ва воситaxои сиёсати иктисодии xyкyмaтxои ин кишвaрxо аз идомаи навсозии саноат шaxодaт медиxaнд, ки ба RHrox доштани aфзaлиятxои ракобатии истеxсолкyнaндaгони миллй нигаронида шудаанд.
Чун коида, дар давраи афзоиши мушкилоти иктисодй кишвaрxои мутараккй бо истифодаи равиши «Кейнсионй» ба сиёсати иктисодии давлатй хос аст, ки афзоиши дарачаи таъсири давлатро дар назар дорад. Доираи чунин таъсири давлат метавонад то расонидани кумаки бевоситаи давлат ва xarro милликунонии интихобии баъзе объек^ои махсусан мyxим, ки макомоти ИМЛ дар давраи бyxрони молиявии солxои 2008-2009 нишон доданд, пaxн шавад. Баръакс, дар давраи рушди иктисодй ба императиви мyносибaтxои бозорй афзалият дода мешавад ва кам шудани дахолати давлат ба иктисодиёт бо гузаштан ба yсyлxои танзими бозорй мyшоxидa мешавад, ки метавонад рушди иктисодиро
самараноктар xaвaсмaнд гардонад ва барои маблаггузории инноватсия шароит фaроxaм оварад.
Ногуфта намонад, ки аксарияти технологияxои пеш аз саноатй мавчудияти инсонро тaнxо дар сaтxи зинда мондани чисмонй ё на он кадар баландтар таъмин мекарданд. Aксaрияти axоли ба таъмини рузгор нигаронида шуда буд. Масалан, 80%-и axолии Aврyпои асримиёнагй дар хочагии кишлок кор мекард. Та^о баъзе чомеaxои пеш аз саноатй, аз кабили Юнони кадим, асосан аз xисоби тичорат вучуд доштанд, ки юнониёни озодро бо сащи нисбатан баланди зиндагй таъмин мекарданд. Лммо онxо низ аз истифодаи меxнaти гуломй хеле вобаста буданд, аз ин ру, ба кдсоби миёна дарачаи зиндагонии чамъияти Юнони кадим низ паст буд.
Гуруснагии оммавй як падидаи мукаррарй буд ва та^о он чомеaxое, ки дар о^о мубодилаи мол инкишоф ёфтааст, аз чумла воридоти мaxсyлоти кишоварзй (Aнглияи асримиёнагй, Нидерландия, хилофати араб, давла^ои шaxрxои Италия, Рими Кадим) медонистанд, ки чй тавр аз такрори он канорагирй кунанд. Масалан, дар Нидерланд дар асри XVII ё Aфинa дар асри V аз милод 70-75%-и мaxсyлоти озукаворй оварда мешуд [4]. Инкишофи пешрафти илмию техникй сохтори омилxои тараккиёти саноатро тагйир дод. Сарфи назар аз он, ки дар мaмлaкaтxои тараккикарда xиссaи саноат дар сохтори ММД мунтазам кам шуда истодааст, афзоиши умумии иктисодиёт xaнyз асосан аз xисоби истеxсолот вобаста аст. Омили инсонй xaмчyн кувваи асосии пешбарандаи рушди саноат дар мадди аввал баромад, ки онро зaхирaxои инсонй (пешниxоди меxнaт, маориф, интизом, xaвaсмaндкyнй) ва технология (илм, мyxaндисй, менечмент, соxибкорй) муайян мекунанд.
Дар ИМA зиёда аз 93%-и ширкaтxои Aмрико бо шумора мавчуд буда, 50 нафар ва аз ин xaм зиёд коргарон системaxои такмили ихтисоси худро, ки дар истеxсолот кор мекунанд, бо пул таъмин мекунанд. Зиёда аз 70 %-и axолии кобили меxнaт бевосита дар чои кор аз ин ё он шакли таълим гузаштаанд. Дар сол тичорати хусусии Aмрико барои ташкили кyрсxои такмили ихтисоси дохилй 7,7 млрд. доллари KNA ва барои пардохти xaкки онxое, ки аз берун ба ин омузгорон чалб мешаванд, беш аз 5,5 млрд. доллари ИМA сарф мекунад.
Ч,aнбaxои макроиктисодии сиёсати саноатии кишвaрxои пешрафта асосан ба вазъи умумии иктисодии xaр як кишвар вобаста аст. Бо вучуди ин, ду вазифаи умумиро метавон муайян кард, ки бо таъсири макроиктисодй дар тамоми кишвaрxои пешрафта xaл карда мешаванд. Ин вaзифaxо иборатанд аз:
1) Тaдбирxои таъсири устуворгардонй (зиддибyxронй);
2) Фaроxaм овардани шароити институтсионалии рушди ракобат.
Тадбирхои таъсири муътадилгардонй (зиддибухронй) системаи танзими гайримустацими равандхои такрористехсолй аз чониби давлат дар тамоми ицтисодиёти миллй буда, паст кардани тагйирёбии объективии даврй дар ицтисодиёт, нигох доштани сатхи зарурии фаъолияти ицтисодй (аз чумла, чанбахои ицтисодии хоричии он - тавозуни пардохт, савдо ва цурби асъор), махдуд кардани тамоюлхои таваррум ва гайрахо.
Дамин тариц, дар давраи бухрони молиявии солхои 2008-2009 мухимтарин самти сиёсати макроицтисодй танзими фасехи пулию царзй, ворид намудани маблагхои бучетй ба системаи молиявй, эхёи фаъолияти сармоягузорй аз хисоби паст кардани фоизхо (дар ИМА онхо то 1% кам карда шуданд) ва гайра ба хисоб мерафтанд.
Сиёсати саноатии мамлакатхои мутараццй ба он нигаронида шудааст, ки афзоиши хачми молу хизматхои истехсолшаванда аз хисоби баланд бардоштани хосилнокии мехнат дар асоси истифодаи воситахои самарабахши мехнат, технология ва шаклхои самарабахши ташкили истехсолот таъмин карда шавад. Саноат омилхои экстенсивию интенсивиро ба хам пайваста, дар айни замон, чун цоида, омилхои интенсивй бартарй доранд. Дар баробари ин дигаргунсозии сифатии омилхои истехсолот ба даст оварда шуда, пешрафти илмию техникй тезонда мешавад, ки ин дар навбати худ, барои рушди чунин категорияи ицтисодй, ба монанди сармояи зехнй шароит фарохам меорад.
Дар аксар цайд карда мешавад, ки бо инкишофи пешрафти илмию техники цобилиятхои зехнии инсон ба моликияти зехни ва баъд ба сармояи зехни табдил ёфта, мухторияти такрористехсолкуниро ба даст меоранд. Консепсияи рушди рацобати баландтехнологй ба постулат асос ёфтааст, ки "кафолати" чомеаи муосир аст - пешравии тарацциёти босуръати технологй мебошад, ки ба цувваи бевоситаи истехсолкунанда табдил додани илм асос ёфтааст ва тадбири ин гуна пешравй ташаккули шахсияти хаматарафа инкишофёфта ва васеъ намудани имкониятхои эчодии инсон мебошад. Аз ин ру, дар тацсимоти байналхалции мехнат сиёсати давлатии саноатии мамлакатхои тараццикарда ба истехсоли махсулоти нодире нигаронида шудааст, ки бо технологияи навтарин истехсол карда мешаванд ва дар чахон хамто надоранд. Дар сохтори арзиши аслии ин гуна молхо харочоти тадцицоти илмй 8-15%-ро ташкил медихад.
Тагйироти институтсионалии саноат ба он оварда расонд, ки мухимтарин омили рушди ицтисодй мачмуи цуввахои пешбаранда дар асоси дониш ва зехн (маориф, технология, тахассуси кадрхо, инноватсия, иттилоот ва г.) буд, ки номи умумии «ицтисод дар асоси дониш (ицтисоди дониш), истехсоли иттилоот
(навъи иттилоотии рушди ицтисодй, чомеаи иттилоотй, чомеаи баъдисаноатй). Саноат шакли "techno structuration" (ба гуфтаи Ч,. Галбрейт) мегирад ва кормандони он технократхо (менечерхо, мутахассисон, олимон, технологхо, конструкторхо) мешаванд, ки технологияхои муосир доранд ва воцеан фаъолияти корпоратсияхои калонро таъмин мекунанд.
Дар саноати муосир объекти истифодаи мехнати инсон на техника ва технология, на унсурхои алохидаи ташкили истехсолот, балки тамоми низоми хочагй мебошад. Дар хацицат ахборот, дониш ва технология характери тамоми фаъолияти инсонро дар ицтисодиёт бо тамоми гуногунии худ фаро гирифта, муайян мекунад.
Тачрибаи кишвархои пешрафта нишон медихад, ки ташаккули асосхои ицтисоди дониш дар чомеаи баъдисаноатй имкон медихад, ки на танхо истехсолот ба хадди аксар рушд кунад, аммо дигар институтхои гуногуни чамъият ва пеш аз хама сармояи инсонй барои инкишоф ва пурратар истифода бурдани он имкониятхои васеъ фарохам меоваранд. Ба хам пайвастани истехсолот, ицтисодиёт ва институтхои ичтимой боиси ба вучуд омадани шакли нави сохти чамъиятй мегардад ва ба чамъияти баъдисаноатй, ки асоси онро ахборот ва дониш ташкил медихад табдил мегардад. Ин вазъият ба он оварда мерасонад, ки дар байни характери саноатии истехсолот ва шакли баъдисаноатй он фарци хеле намоён ба вучуд ояд.
Тагйироти сохторй дар саноат. Сиёсати макроицтисодй дар кишвархои пешрафта дар миёнахои солхои 90-уми асри ХХ боиси тагйири сохтори сохавии ицтисодиёт гардид. Сохаи хизматрасонй дар ицтисодиёт вазни бештарро ба даст оварда, масалан, дар ИМА саноати аэрокайхонй ва автомобилсозиро иваз кард. Ин вазъият бештар аз он иборат аст, ки дар мамлакатхои мутараццй шаклхои махсуси таъсиррасонй ба баъзе сохахои ицтисодиёт бо рохи ба сохахои дигар мацсаднок расондан ба вучуд омадаанд. Масалан, сохаи хизматрасонй аз он сабаб тараццй карда метавонад, ки пешрафти илмию техникй эхтиёчоти нав ба вучуд меоварад ва саноат онро цонеъ гардонда метавонад. Дамин тариц, рушди шабакаи алоцаи мобилй тавассути истехсоли дастгоххо ва тачхизоти техникии цулай имконпазир гардид.
Саноат омили сиёсати макроицтисодй мегардад, ба рафти такрористехсолкунй бо рохи ба вучуд овардани талаботи нав, инчунин танзими хачм ва сохти он таъсир мерасонад. Тагйироти сохторй дар саноат ба сохахои ичтимоии чомеа таъсири мултипликаторй мерасонад, масалан, касбхое, ки мехнати зехнй бартарй доранд, афзоиши асосии шуглро ташкил медиханд бо чунин таносуб аст: 85% дар ИМА, 89% дар Британияи Кабир, 90% дар Ч,опон ва амсоли инхо, ки дар навбати худ ба сохаи маориф, чараёни иттилоот ва гайра таъсир мерасонад.
Усули нави технологии дисоббарори истедсолот ба вучуд омад ва кувваи коргарй аз саноатй ба кувваи кории иттилоотй "information Workship" табдил ёфт. Агар дар соли 1960 ИМА дар давоми 10 сол мутахассисони содаи илм ва техникаро ду баробар зиёд карданд, пас дар солдои 1965-1985 бошад мутахассисони содаи техникаи дисоббарорро 10 баробар афзуд. Бо афзоиши умумии шумораи чойдои корй 25%, шугли мутахассисони содаи технологиядои олй 40-75% меафзояд. Дониш омили чоруми истедсолот мегардад ва адамияти он аз захирадо ва сармоя афзалият дорад.
Тагйироти сохторй дар кишвардои пешрафта инчунин дар он инъикос меёбад, ки саноат раванди фаъоли дамродшавй ва харидро аз сар мегузаронад, ки боиси таъсиси ширкатдои миллии бузургтарин дар чадон мегардад, аз ин ру, масалан, ширкатдои амрикой аз руи дачми фуруш аз руи 13 содаи дар чои аввал мебошанд. Дар баробари муттадидсозии ширкатдо дар кишвардои пешрафта, содибкории хурду миёна дар саноат ба таври васеъ рушд кардааст, ки масалан дар Иттидоди аврупо 99,8% тамоми корхонадои хусусй, 66% шумораи умумии чойдои корй ва 65% гардиши умумиро ташкил медидад.
Омилдои асосии маддудкунандаи рушди саноат метавонанд индо бошанд:
а) нопурра ва нокифоя фаъолияти раванддои хусусигардонй ва азнавсозии корхонадои саноатй;
б) рушди сусти бозори аутсорсинги саноатй;
в) зуд-зуд тагйирёбии заминаи меъёрй ва таносуби пасти он бо стандартдои байналмилалй;
г) тафовути баланди дарачаи бочдои воридотй ба маснуот ва мадсулоти тайёр, ки асосан ташкили истедсолоти расмии кооперативии ба истилод профили васлкуниро шард медидад [5].
Самтдои асосии сиёсати саноатй бо зарурати баланд бардоштани ракобатпазирии саноат муайян карда шуда, чунин асосдоро дар назар дорад:
1) муттадидсозии захирадо ва баланд бардоштани иктидори истедсолй дар самтдои афзалиятноки рушди саноат;
2) рушд ва ташкили бозордои технология ва мадсулоти инноватсионй;
3) рушди инфрасохтори саноатй;
4) давасмандгардонии фаъолияти корхонадо дар содадои технологй;
5) нигод доштани ракобат;
6) дастгирии содибкории истедсолй
Сиёсати саноат усулдои муайяни банакшагириро истифода мебарад. Дамин тавр, дар баъзе мамлакатдои Аврупо (Фаронса) ва Ч,опон накшадо ва барномадои тараккиёти миёна ва дарозмуддат, ки бо низоми давасмандгардонии молиявй ва карзй барои татбики ондо пурра карда шуда дар сиёсати саноат татбик карда мешаванд, ин
"банакшагирии индикативй" мебошад. Ин накшаву барномадо характери мустакими надоштанд, вале дар тараккиёти содадои пешкадами иктисодиёт накши калон бозиданд ва муайянкунандаи пешрафти илмй-техникй гардиданд. Дар мамлакатдои Скандинавия банакшагирии индикативй дар шакли дамкории "институтсионалй" ё "созиши иктисодй" дар он ифода меёбад, ки дамаи карордои асосии тараккиёт бо роди гуфтушунид ва ба дам мувофик кунондани манфиатдои тарафдои гуногун кабул карда мешаванд.
Чопон стратегияи гирифтани технологияи пешрафтаро истифода бурда, на тандо ба сатди чадонй расид, балки тавонист дар тадкикот ва тадияи амалй, инчунин дар идоракунии инноватсия нисбат ба ИМА ва Аврупо бартаридои муайянро ба даст орад. Тараккиёт ва аз нав кардани саноати Чопон дар асоси низоми идоракунии стратегй ба амал бароварда мешавад, ки он дар ширкатдои Чопон назар ба ширкатдои Амрико ва Аврупои Fарбй хеле пештар ба вучуд омада, хеле васеътар истифода мешавад.
"Сиёсати саноатии Чопон ба кисми содиротии афзоиши иктисодиёт нигаронида шуда, мадсулоти содадои доништалаб дар ИМА бомуваффакият фурухта шуд. Диссаи содиротии иктисодиёт умуман 17% дар саноат кариб 35%-ро ташкил медидад. Умуман, мадсулоти мошинсозй кариб 80 фоизи экспорти Чопонро ташкил медидад. Сиёсати саноатии Чопон дар солдои охир ба тадкими принсипдои бозор бо таваччуд ба ташаббусдои ширкатдои бахши хусусй, ки ба баланд бардоштани ракобатпазирии мадсулот манфиатдоранд, нигаронида шудааст" [6. С.435]. Барои муваффак шудан дар ракобати байналмилалй, ширкатдои саноатй бояд ба бозор бо мадсулоти ултра нав ворид шаванд, ки эчоди донишдои навро талаб мекунад.
Кишвардои гарбй дар содироти ичозатномадо барои кашфиёт, ихтироъ ва коркарддои навтарини худ пешсафанд, ки ин боиси вобастагии технологии кишвардои дигар мегардад. Тандо дар ИМА даромад аз содироти ичозатномадо, ноу-хау ва дигар моликияти зеднй дамасола такрибан 30 млрд. доллари ИМА-ро ташкил медидад. Дар муомилоти тичорати хоричии ИМА бо моликияти зеднй савдои дохилии корпоративй бартарй дорад, ки ходиши ширкатдои дорои ин намудро барои нигод доштани дарачаи муайяни назорат аз болои ондо инъикос мекунад.
Дар баробари сухандои болозикр боиси кайд аст, ки садми саноат дар Чумдурии Точикистон дамасола адамияти мудим пайдо намудааст. Дар ин самт, Асосгузори сулду ваддати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумдурии Точикистон, мудтарам Эмомалй Радмон дар Паёми худ ба Мачлиси Олии Чумдурии Точикистон кайд намуданд: «...Бо дарназардошти адамияти содаи саноат дар далли масъаладои иктисодиву ичтимой ва таъсиси чойдои
корй пешниход менамоям, ки саноатикунонии босуръати кишвар - хадафи чоруми миллй эълон карда шавад» [8].
Инчунин, вазири саноат ва технологиями нави Чумхурии Точикистон мухтарам Шералй Кабир дар яке аз хисоботхои худ кайд намуданд, ки "Дар нимсолаи аввали соли 2022 хачми истехсоли махсулоти саноатй ба 19,1 млрд. сомонй (беш аз 1,8 млрд. доллари ИМА) расида, суръати афзоиш 117,3%-ро ташкил дод, ки ин ракамхо дар байни кишвархои ИДМ баландтарин мебошанд" [7]. Боиси кайд аст, ки аз хачми умумии махсулот беш аз 57% ба саноати коркард рост меояд. Инчунин, афзоиши сармоягузорй ба бахши саноат дар соли 2022 зиёда аз 2,4 млрд. ташкил намуд, ки нисбат ба соли кабли кариб 40 млн. Сомонй зиёдтар мебошад.
Х,амин тарик, пас аз тахлили тачрибаи давлатхои пешрафта дар инкишофи сохахои саноат
тавассути фаъолияти сохибкорй чунин хулосагирй намудан мумкин аст:
1. Такмили рушди фаъолияти институтхои миллй, ки ба тагйироти механизмхои ичтимой, иктисодй ва хукукии танзими шароити истехсолот, фарохам овардани шароити мусоид дар кишвар барои навсозии саноат ва нигох доштани ризоияти чамъиятй хамчун шарти хусусияти муттасил ва пешрафти илмй-техники мусоидат мекунад;
2. Ч,орй намудани технологияхои муосир бо дастгирии субсидияи давлатй ва истехсоли махсулоти баландсифат бо назардошти диверсификатсияи махсулот;
3. Тачрибаи омузиши мамлакатхои пешрафтаи чахони нишон дод, ки дар аксар холат ру овардан ба махсулотхои илм талаб яке аз роххои расидан ба хадаф мебошад. Аз ин ру, ба таври кифоягй маблаггузорй ба сохаи пешрафти илму техника ва ноил гардидан ба истехсоли махсулоти илм талаб аз манфиат холй нест.
АДАБИЁТ:
1. Василенко И.А. Административно-государственное управление в странах Запада: США, Великобритания, Франция, Германия: Учебное пособие. Изд. 2-е, перераб. и доп. - М.: Издательская корпорация «Логос», 2001. - С. 5.
2. Johnson, Ch. MITI and the Japanese Miracle. The Growth of Industrial Policy. 1925-1975. - California: Stanford University Press, 1982. - 412 P.
3. Макмиллан Ч. Японская промышленная система. - М.: Прогресс, 1988. - 400 с.
4. История индустриализации. [Захираи электронй]. - Х,олати дастрасй, URL: https://ru.wikipedia.org/w/index., кушода. Санаи мурочиат: 10.03.2024.
5. Промышленная кооперация: зарубежный опыт развития производства. [Захираи электронй]. - Х,олати дастрасй, URL: http://www.uzdaily.com/ru/post/57333., кушода. Санаи мурочиат: 12.03.2024.
6. Государство и рынок: американская модель / Под ред. д.э.н., проф. М.А. Портного и д.э.н., проф. В.Б. Супяна. - М.: Издательство «Анкил», 2009. - 435 с.
7. Объем промышленного производства в Таджикистане в 2022 году вырос на 17%. [Захираи электронй]. - Х,олати дастрасй, URL: https://tass.ru/ekonomika/15248863., кушода. Санаи мурочиат: 1.03.2024.
8. Паёми Президента Чумхурии Точикистон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон. Шахри Душанбе. 26.12.2018. [Захираи электронй]. - Х,олати дастрасй, URL: http://prezident.tj/node/19088., кушода. Санаи мурочиат: 11.02.2024.
Маълумот дар бораи муаллифон:
Шарипов Х,асан Абдусаломович - омузгори калони кафедраи назарияи иктисодй ва фаъолияти сохибкории Донишгохи байналмилалии сайёхй ва сохибкории Точикистон, 734055. Тел. (+992) 559670060, E -тай: [email protected]
Сафоев Абдумачид Каримович - номзади илмхои иктисодй, дотсент, мудири кафедраи назарияи иктисодй ва фаъолияти сохибкории Донишгохи байналмилалии сайёхй ва сохибкории Точикистон, 734055. Тел. (+992) 907733247, Б-таИ: 5а(оеу@П51.ги
Сведение об авторах:
Шарипов Хасан Абдусаломович - старший преподаватель кафедры экономической теории и предпринимательской деятельности Международного университета туризма и предпринимательства Таджикистана, 734055. Тел. (+992) 559670060, E-тай: sharipovhasanjon@mail. ru
Сафоев Абдумаджид Каримович - кандидат экономических наук, доцент, заведующий кафедры экономической теории и предпринимательской деятельности Международного университета туризма и предпринимательства Таджикистана, 734055. Тел. (+992) 907733247, Б-тай: sаfoev@,list.ru
Information about the authors:
Sharipov Hasan Abdusalomovich - senior lecturer at the Department of Economic Theory and Entrepreneurship Activity, International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan, 734055. Tel. (+992) 559670060, Email: [email protected]
Safoev Abdumadzhid Karimovich - Candidate of Economic Sciences, Associate Professor, Head of the Department of Economic Theory and Entrepreneurship Activity, International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan, 734055. Tel. (+992) 907733247, E-mail: [email protected]
УДК: 364. 1
АРЗЁБИИ РУШДИ ИНФРАСОХТОРИ ИЧ.ТИМОЙ ДАР НИЗОМИ ИКТИСОДИЁТИ МИНТАКАВЙ Охунова Дилфуза Уктамовна
Аннотатсия. Маколаи мазкур ба тадлил ва арзёбии рушди инфрасохтори ичтимоии минтака дар содаи маориф ва тандурустй бахшида шудааст. Дар асоси методикаи омухташуда шароитдои базавии тараккиёти ичтимоиву иктисодии минтака арзёбй шудааст, ки имкон медидад сатди рушди онро аз чидати микдор ва сифат нишон дидад. Мубрамият ва адамияти масъаладои баррасишаванда бо зарурати баланд бардоштани сифати зиндагии адолии минтака муайян карда шудааст. Дар доираи тадкикот хулоса оид ба вазъи рушди инфрасохтори ичтимой коркард шудааст. Тавсиядо чидати истифодаи амалияи усулдои арзёбии рушди инфрасохтори ичтимой пешнидод гардидаанд.
Калидвожадо: инфрасохтор, низоми иктисодй, минтака, инфрасохтори ичтимой, рушди ичтимоию иктисодй, низоми нишондидандадои арзёбй.
Барои иктибос: Охунова Д. У. Арзёбии рушди инфрасохтори ичтимой дар низоми иктисодиёти минтакавй / Д. У. Уктамова // Паёми молия ва иктисод. - 2024. - № 1 (40). - С. 120-128.
ОЦЕНКА РАЗВИТИЯ СОЦИАЛЬНОЙ ИНФРАСТРУКТУРЫ В СИСТЕМЕ РЕГИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ
Охунова Дилфуза Уктамовна
Аннотация. Данная статья посвящена анализу и оценке развития социальной инфраструктуры региона в сфере образования и здравоохранения. На основе изученной методики оценены основные условия социально-экономического развития региона, что позволяет показать уровень его развития в количественном и качественном показателях. Актуальность и важность обсуждаемых вопросов определяется необходимостью повышения качества жизни населения региона. В рамках исследования разработано заключение о состоянии развития социальной инфраструктуры. Представлены рекомендации по практическому использованию методов оценки развития социальной инфраструктуры. Ключевые слова: инфраструктура, экономическая система, регион, социальная инфраструктура, социально-экономическое развитие, система показателей оценки.
ASSESSMENT OF SOCIAL INFRASTRUCTURE DEVELOPMENT IN THE SYSTEM OF REGIONAL ECONOMY
Okhunova Dilfuza Uktamovna
Abstract. This article is devoted to the analysis and assessment of the development of social infrastructure of the region in the sphere of education and health care. On the basis of the studied methodology the basic conditions of socio-economic development of the region are estimated, which allows to show the level of its development in quantitative and qualitative indicators. The relevance and importance of the discussed issues is determined by the need to improve the quality of life of the region's population. The study developed a conclusion on the state of social infrastructure development. Recommendations on the practical use of methods for assessing the development of social infrastructure are presented.
Keywords: infrastructure, economic system, region, social infrastructure, socio-economic development, system of evaluation indicators.