Научная статья на тему 'СУРХОН-ШЕРОБОД РАЙОНИДА ЕТАКЧИ ТУРКУМЛАР ВЕДУЩИЕ РОДЫ ВО ФЛОРЕ СУРХАН-ШЕРАБАДСКОГО РАЙОНА'

СУРХОН-ШЕРОБОД РАЙОНИДА ЕТАКЧИ ТУРКУМЛАР ВЕДУЩИЕ РОДЫ ВО ФЛОРЕ СУРХАН-ШЕРАБАДСКОГО РАЙОНА Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
7
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Сурхон-Шеробод / ботаник-географик / флора / туркум / полиморф / Astragalus / Cousinia / Allium / Euphorbia / Artemisia / Iris / Gagea. / Surkhan-Sherabad / botanical-geographical / flora / genus / polymorph / Astragalus / Cousinia / Allium / Euphorbia / Artemisia / Iris / Gagea.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Ачилова Н. Т., Дуйсенова C. C.

Сурхон-Шеробод ботаник-географик райони флорасининг таксономик таҳлилида флора учун 66 оила 362 туркумга мансуб бўлган 802 тур тарқалганлиги аниқланди. Ҳудуд флорасида жами 362 туркум бўлиб, ўртача битта туркумга 2,21тадан тур тўғри келади. Флорада полиморф туркумлар қаторига 9 тадан ортиқ турга эга бўлган 10 туркум олинган ва уларда 148 тур жамланган. Флорадаги етакчи туркумлар таҳлилига кўра, Ўрта Осиёдаги барча флоралардаги сингари Astragalus (38), Cousinia (19), Allium (17), Euphorbia (13), Artemisia (14), Iris 10), Gagea (10) ва бошқалар устунлик қилади. Мазкур флорада етакчи бўлган туркумлар сони умумий флоранинг 18,45 % тенг.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LEADING GENERA IN THE FLORA OF THE SURKHAN SHERABAD REGION

Taxonomic analysis of the flora of the Surkhan-Sherabad botanical-geographical region revealed that 802 species belonging to 66 families and 362 genera are distributed in the flora. The flora of the region includes 362 genera, with an average of 2.21 species per family. In the flora, 10 genera were obtained from polymorphic genera, numbering more than 9 species, and 148 species were included in them. According to the analysis of the leading families in the flora, as in the entire flora of Central Asia, Astragalus (38), Cousinia (19), Allium (17), Euphorbia (13), Artemisia (14), Iris 10), Gagea (10) and others prevail. The number of leading species of this flora is 18.45% of the total flora.

Текст научной работы на тему «СУРХОН-ШЕРОБОД РАЙОНИДА ЕТАКЧИ ТУРКУМЛАР ВЕДУЩИЕ РОДЫ ВО ФЛОРЕ СУРХАН-ШЕРАБАДСКОГО РАЙОНА»

Ачилова Н.Т.

Жиззах политехника институти доценти

Дуйсенова C. C. Мухтар Ауэзов номли Цозогистон университети катта уцитувчиси

СУРХОН-ШЕРОБОД РАЙОНИДА ЕТАКЧИ ТУРКУМЛАР ВЕДУЩИЕ РОДЫ ВО ФЛОРЕ СУРХАН-ШЕРАБАДСКОГО РАЙОНА

Аннотация: Сурхон-Шеробод ботаник-географикрайони флорасининг таксономик таулилида флора учун 66 оила 362 туркумга мансуб булган 802 тур тарцалганлиги аницланди. Худуд флорасида жами 362 туркум булиб, уртача битта туркумга 2,21тадан тур тугри келади. Флорада полиморф туркумлар цаторига 9 тадан ортиц турга эга булган 10 туркум олинган ва уларда 148 тур жамланган. Флорадаги етакчи туркумлар таулилига кура, Урта Осиёдаги барча флоралардаги сингари Astragalus (38), Cousinia (19), Allium (17), Euphorbia (13), Artemisia (14), Iris 10), Gagea (10) ва бошцалар устунлик цилади. Мазкур флорада етакчи булган туркумлар сони умумий флоранинг 18,45 % тенг.

Калит сузлар: Сурхон-Шеробод, ботаник-географик, флора, туркум, полиморф, Astragalus, Cousinia, Allium, Euphorbia, Artemisia, Iris, Gagea.

Achilova N.

Associate Professor of Jizzakh Polytechnic Institute

Duysenova S.

Senior teacher of Mukhtar Auezov Kazakhistan University

LEADING GENERA IN THE FLORA OF THE SURKHAN-SHERABAD REGION

Annotation: Taxonomic analysis of the flora of the Surkhan-Sherabad botanical-geographical region revealed that 802 species belonging to 66 families and 362 genera are distributed in the flora. The flora of the region includes 362 genera, with an average of 2.21 species per family. In the flora, 10 genera were obtained from polymorphic genera, numbering more than 9 species, and 148 species were included in them. According to the analysis of the leading families in the flora, as in the entire flora of Central Asia, Astragalus (38), Cousinia (19), Allium (17), Euphorbia (13), Artemisia (14), Iris 10), Gagea (10) and others prevail. The number of leading species of this flora is 18.45% of the total flora.

Keywords: Surkhan-Sherabad, botanical-geographical, flora, genus, polymorph, Astragalus, Cousinia, Allium, Euphorbia, Artemisia, Iris, Gagea.

Сурхон-Шеробод ботаник-географик райони маъмурий жихатдан Сурхондарё вилоятининг, Термиз, Шеробод, KyM^ypFOH, ЖаркyрFOн, Денов, Олтинсой ва Сариосиё туманлари худудига тyFри келади.

Сурхон-Шеробод ботаник-географик райони флорасининг таксономик тахлилида флора учун 66 оила 362 туркумга мансуб булган 802 тур таркалган. Худуд флорасида жами 362 туркум булиб, уртача битта туркумга 2,21тадан тур тyFри келади. Флорада полиморф туркумлар каторига 9 тадан ортик турга эга булган 10 туркум олинган ва уларда 148 тур жамланган (1-жадвал). Флорадаги етакчи туркумлар тахлилига кура, Урта Осиёдаги барча флоралардаги сингари Astragalus (38), Cousinia (19), Allium (17), Euphorbia (13), Artemisia (14), Iris 10), Gagea (10) ва бошкалар устунлик килади. Мазкур флорада етакчи булган туркумлар сони умумий флоранинг 18,45 % тенг.

Полиморф туркумлар етакчиси Astragalus туркуми. Мазкур туркум ТоFли Урта Осиёдаги барча махаллий флораларда турлар сони буйича етакчилик килади. Туркум вакиллари ТоFли Урта Осиё провинцияси ва Эрон флораларини узаро боFлаб туради. Урта Осиё флорасида 639 тури, Узбекистонда эса 268 тури таркалган. СШБГР флорасида Astragalus туркумнинг 20 секциянинг 38 тури таркалган булиб, умумий флоранинг 4,74% ташкил этади. Туркумнинг бу курсатгичи, Буканют флорасида ((Серекеева, 2011) 4,28%), Жануби шаркий Кизилкум колдик тоFлари флорасидан ((Батошев 2016) 4,22%) кам эмас. Худудга кушни булган, Бойсун ботаник-географик райони флорасида Astragalus туркумнинг 45 секцияга мансуб 101 тури таркалган булиб, умумий флоранинг 6,45% ташкил этади [169; -120б.]. Бу холат ТоFли Урта Осиёдаги бошка флораларга нисбатан анчагина юкори курсатгич хисобланиб, таркалган турлари тоFли флора элементи хисобаланади. Помир-Олой тизмалари, жумладан Жануби-Fарбий Х,исор округи Astragalus туркумининг автохтон турларига бойдир. СШБГРда туркумнинг Ammodendron, Myobroma, Xiphidium , Alopecias, Oxyglottis, Eremophysa каби секцияларининг турлари кенг таркалган ва худудлар флораларини бир-бирига боFлаб туриш вазифасини бажаради.

Полиморф туркумлар спектридаги кейинги уринни Cousinia эгаллайди. Туркумнинг 19 тури худудда учраши тадкикотлар давомида аникланди. Бу эса умумий флорани 2,36% ташкил этади, Жануби-шаркий Кизилкум колдик тоFлари флораси билан киёсланганда 18 тур ёки 2,30%, Бойсун ботаник-географик райони флорасидан бу курсатгич деярли икки баробар паст эканлиги куринади. Мазкур туркум вакилларидан Cousinia platystegia, Cousinia spryginii Узбекистон Республикаси Кизил китобига (2019) киритилган, Cousinia platystegia Кухитанг хамда худуднинг субэндем туридир[2].

Навбатдаги полиморф туркум Allium туркумнинг флорада 17 тури макон топган. Туркум турларининг ТоFлиyртаосиё провинциясидаги барча локал флораларида кенг таркалган. Туркумнинг 10 тури Урта Осиёнинг тоFли кисми билан чегараланган, колган 7 тури Эрон-уртаосиё, Х,имолойолди ареал типлари турлари. Туркумнинг Allium rhodanthum, Allium fritschii худуднинг

эндемлари хисобланиб, Узбекистан Республикаси К,изил китобига киритилган [4]. Allium nikolai Сурхон-Шеробод хамда Бойсун, Allium dolichomischum Бойсун, Сангардак-Туполанг хамда Сурхон Шеробод, Allium margaritiferum Бойсун, БогботоF хамда Сурхон-Шеробод субэндемларидир.

Навбатдаги полиморф туркумлар бири Artemisia туркуми. Флорада туркумнинг 14 тури кайд этилган. Мазкур туркумнинг турлари асосан усимликлар копламида мухим рол уйнади. Шу билан бирга чорва моллари учун озука манбаи булиб хам хизмат килади.

Флорада Euphorbia туркумининг 13 тури учрайди. Сунгги йиллардаги айрим таксономик (Chamaesyce туркуми туларини Euphorbia туркумига утказилиши) узгаришлар натижасида мазкур туркумнинг полиморф туркумлар каторидан урин олишига замин булган.

Навбатдаги полиморф туркумлар бири Iris Туркумнинг Шимолий Америка, Шимолий Африка, Евросиёда 270 га якин тури таркалган. Урта Осиёда учта: Iris, Hermodactyloides, Scorpiris туркумчалари мавжуд. ТоFли Урта Осиёнинг Помир-Олой ва Тиёншон тизмаларида туркумнинг 55 тури, Scorpiris туркумчасининг эса 30-32 тури макон топган. ТоFли Урта Осиёнинг Помир-Олой тизмалари туркумнинг вакилларига бойлиги ва уларнинг хилма хиллиги балан ажралиб туради. СШБГР флорасида олиб борилган изланишларимизда туркумнинг 10 тури таркалганлиги аникланди. Мазкур 10 турдан 3 тур Iris petri F.O.Khass., Rakhimova & Achilova, Iris rudolphii F.O.Khass., Esankulov & Achilova хамда Iris victoris F.O.Khass., Khuzhan. & Rakhimova бевосита олиб борган дала тадкикотларимизда аникланган хамда фан учун янги тур сифатида киритилган[5,6].

Флорада туркумларни тахлили шуни курсатадики, Astragalus, Cousinia, Allium, Iris туркумлар турларининг худудда кенг таркалиши, Сурхон -Шеробод ботаник-географик райони флораси Урта Осиёнинг ТоFли минтакаси флораларига якинлигини курсатади. Умумий олганда, флора полиморф туркумларининг спектри чул флораси билан унча якин эмас, чунки чул флорасида узига хос булган элементлар мавжуд. Масалан: Climacoptera, Salsola ва бошка туркумлар. Мазкур флора текислик хамда тоFли флорани узаро боFловчи хамда узига хос олажинсли мухитнинг шаклланганлиги билан изохланади.

Фойдаланилган адабиётлар.

1. Тожибаев К.Ш., Бешко Н.Ю., Папов В.А.. Ботанико-географическое районирование Узбекистана.//Ботанический журнал 2016,№10.

2. Хасанов Ф.О. Эндемичные растения юго-западных отрогов Гиссарского хребта//Узб.биолог.журн. 1990. № 3. С. 41-45.

3. Хасанов Ф.О. Флора Узбекистана том I - «Навруз» Ташкент 2017, С. 34

4. Узбекистон Республикаси «К,изил китоби».- Тошкент: Chinor ENK,2009.T.1.-86,1786.

5. F.O. Khassanov, U. Khuzhanazarov, N. Rakhimova, N.Achilova... Two new species of Iris L.(Iridaceae Juss.) from Uzbekistan. - Stapfia, 2013

6. F.O. Khassanov, N Rakhimova, N Achilova "One More New Species of Iris L. from Uzbekistan" Stapfia, 2013

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.