Ачилова Н.Т.
Жиззах политехника институти доценти
Кенжебаева Г.
Мухтар Ауэзов номли Цозогистон университети профессори СУРХОН-ШЕРОБОД РАЙОНИ ФЛОРАСИ ПОЛИМОРФ ОИЛАЛАРИ
Аннотация: Сурхон-Шеробод ботаник-географик райони флорасининг таксономик таулилида флора учун 66 оила 362 туркумга мансуб булган 802 турларнинг тарцалганлиги аницланди. Оилалар таркибидаги турлар йигиндисига кура етакчи полиморф оилалар ажратилди. Унда 15 турдан кам булмаган турларга эга оилалар танлаб олинди.
Калит сузлар: Сурхон-Шеробод, ботаник-географик, флора, оила, туркум, полиморф.
Achilova N.
Associate Professor of Jizzakh Polytechnic Institute
Kenjebaeva G.
Professor of Mukhtar Auezov Kazakhistan University
POLYMORPHIC FAMILIES OF THE FLORA OF THE SURKHAN-
SHERABAD REGION
Annotation: Taxonomic analysis of the flora of the Surkhan-Sherabad botanical-geographical region revealed the distribution of802 species in the flora, belonging to 66 families and 362 genera. According to the set of species in the family, the leading polymorphic families were distinguished. Families numbering at least 15 species were selected in it.
Keywords: Surkhan-Sherabad, botanical and geographical, flora, family, genus, polymorph.
Кириш. Сурхон-Шеробод ботаник-географик райони маъмурий жихатдан Сурхондарё вилоятининг, Термиз, Шеробод, KумкyрFOн, ЖаркyрFOн, Денов, Олтинсой ва Сариосиё туманлари худудига тyFри келади. Географик жихатдан Бойсун, БоботоF ва Кухитанг тоFлари хамда Амударё ораликларида жойлашган, асосан олажинсли, кулранг кизил ва кумли тупроклардан ташкил топган паст текисликлардан иборат. Мазкур минтака Узбекистони ботаник-географик районлаштириш схемасида, Гарбий Х,исор округи таркибидаги алохида ботаник-географик район сифатида ажратилган[1].
Тадцицот объекти ва методлари. Флора таркибидаги оилалар кетма-кетлиги Спорали усимликлар Christenhusz & al. (2011) тизими, Очик уруFли усимликлар Christenhusz & al. (2011) тизими асосида, Ёпик уруFли гулли усимликлар APG IV (2016) замонавий тизими асосида жойлаштирилди.
Туркум ва турларнинг сунгги замонавий номлари International Plants Names Index, The Plant List ва POWO буйича келтирилди. Турларнинг муаллифлари R.K. Brummit, C.E. Powell кулланмасидан фойдаланилган.
Тадкикот натижалари ва та^лили. Сурхон-Шеробод ботаник-географик райони флорасининг таксономик тахлилида флора учун 66 оила 362 туркумга мансуб булган 802 турларнинг таркалганлиги аникланди. Сурхон-Шеробод ботаник-географик райони флорасининг таксономик тахлилда хам хозирга кадар амалга оширилиб келинган ишлардан бири булган, етакчи полиморф оилалар ажратилди. Етакчи оилалар каторини Asteraceae (116 тур - 14,46%), Fabaceae (73- 9,10%), Poaceae (68- 8,48%), Brassicaceae (67 - 8,35%), Amaranthaceae (52-6,48 %), Lamiaceae (36- 4,49%), Apiaceae (28-3,49%), Boraginaceae (27-3,36%) Caryophyllaceae (26 - 3,24%) ва бошка оилалар ташкил килади [3]. Бу кетма-кетлик ТоFлиуртаосиё провинциясига хос булган белгилардан бири хисобланади. А.П. Хохряков фикрича, "...таксономик спектрдаги биринчи олти оила флоранинг асосий жихатларини намоён килиши ТоFли Урта Осиёдаги хамда Кавказдаги махаллий флораларида хам уз аксини топади" деб таъкидлаган. Олим фикри мазкур флорада хам уз тасдотини топган.
Мазкур флорада етакчи полиморф оилалар каторига 15 тадан ортик турга эга булган 15 оила етакчи оилалар деб кабул килинди. Ушбу етакчи полиморф хисобланган оилаларда 599 тур жамланган булиб, умумий турларни 74,69 %ни ташкил килган. К,олган 51 оилада 203 тур, умумий флорани 25,31 %га туFри келган.
Флорадаги етакчи полиморф оилаларнинг биринчи ва иккинчи учлигидан жами умумий флоранинг 412 тур билан яримидан купига тугри келган (51,37 %). К,олган етакчи 9 оилада 187 тур жамлаган булиб, 23,31 %ни ташкил килади. Флора учун полиморф саналган мазкур оилаларда туркум ва турлар сони уларнинг фоиз улуши 1 -жадвалда келтирилган.
1-жадвал
СШБГР флорасининг етакчи полиморф оилалар, улардаги туркум ва турлар
сони хамда фоиз улуши
№ Оилалар Туркум сони Тур сони %
1 Asteraceae 53 116 14,46
2 Fabaceae 20 73 9,1
3 Poaceae 40 68 8,47
4 Brassicaceae 37 67 8,35
5 Amaranthaceae 26 52 6,48
6 Lamiaceae 19 36 4,49
7 Apiaceae 18 28 3,49
8 Boraginaceae 17 27 3,36
9 Caryophyllaceae 10 26 3,24
10 Cyperaceae 9 21 2,61
11 Ranunculaceae 6 18 2,24
12 Euphorbiaceae 3 18 2,24
13 Plantaginaceae 6 17 2,12
14 Amaryllidaceae 1 17 2,12
15 Liliaceae 3 15 1,87
Жами: 268 599 74,69
Долган оилалар 94 203 25,31
Жами: 362 802 100
Бутун Голарктикада турлар сони буйича етакчи уринда турган Asteraceae (Мураккабгулдошлар) оиласи 53 туркум 116 тур билан (14,46%) мазкур флорада хам биринчи уринни эгаллаган. Оилани устунлик килишида Cousinia 19 (2,36%) тур [3], Artemisia 14 (1,74%) тур, Centaurea 6 (0,74%) сингари туркумлари хамда айрим кам турга эга булган, лекин таркалиш диапазони кенг булган Filago, Carduus, Crepis, Tripolium сингари туркумларга хисобига туFри келади. Маълумот тарикасида, хозирги кунда оиланинг ер шари флорасида 13 кичик оила, 1900 туркумга мансуб 32000 тури таркалган.
Навбатдаги уринда Fabaceae оиласи туради (Дуккакдошлар). Оиланинг 20 туркумга мансуб 73 тур худудда учраши маълум булди. Оилани етакчилик килишида Astragalus (38), Medicago (6), Alhagi (4) хамда айрим кенг таркалиш ареалига эга булган туркумларнинг тулари хисобига туFри келади.
Кейинги уринда Poaceae оиласи вакиллари урин олган (БуFдойдошлар). Оиланинг барча вакиллари ем-хашак усимликлар хисобланади хамда барча усимлик жамоаларида иштирок этиб индивид жихатдан бошка оила вакилларидан устунлик килади. Шу билан бирга экологик макони анча кенг булиб, текислик минтакасидан то юкори тоF минтасигача булган баландликларда учрайди ва бутун Голарктикадаги барча махаллий флораларда етакчилик килади. Флорада оиланинг 40 туркумга мансуб 68 тури борлиги маълум булди. Оиланинг мазкур флорада устунлик килишида барча вакилларининг урни бир хил даражада, факатгина Bromus (8), Calamagrostis (3), Stipagrostis (3) туркум вакиллари нисбатан турларга бойрок.
Иккинчи учликдаги биринчи оила Brassicaceae (Карамдошлар). Флорада оиланинг 37 тукумга мансуб булган 67 тури (8,35%) руйхатга олинган. Оила вакилларининг аксарият кисми бир йиллик усимликлар хисобланади, флорада учрайдиган купгина турлар К,адимийуртаерденгизи ареал синфи турлари булиб (25), tof ва чул флорасида деярли бир хил таркалган (Alyssum, Capsella, Erophila, Lepidium, Strigosella ва б.), шу билан бирга оила антропоген омилининг таъсири билан хам боFлик, сабаби худуд антропоген омили таъсири остида колган худудларнинг бири сифатида эътироф этилади. Бошка оилалардан фаркли равишда Brassicaceae оиласи вакилларининг эфемер турлари худуднинг текислик минтакасида кенг таркалган.
Amaranthaceae оиласининг мазкур флорада 26 туркумга мансуб 52 тури таркалган. Оила турларнинг асосий кисми Amaranthus (4), Atriplex (4),
Caroxylon (4), Salsola (3) хамда кенг таркалиш диапазонига эга булган Spinacia, Dysphania, Seidlitzia, Kaviria сингари туркумлар турларидир.
Lamiaceae оиласининг флорада 19 туркумнинг 36 тури учрайди. Учинчи учликнинг бошида Apiaceae оиласи (Соябондошлар). Флорада оилани 18 туркумнинг булган 28 тури учраши аникланди. Таркалган оила вакилари асосан кенг таркалиш ареалига эга булган хамда текисликдан то урта tof минтакасига булган худудларда учрайдиган турлар. Шу билан бирга бу турлар майда тупрокли хамда олажинсли ёнбаFирликларда макон топган турлар эканлиги билан хам изохланади. ТоFли минтакаларда таркалган оила вакилларинг аксарят кисми петрофит турларга туFри келади.
Навбатдаги оила Boraginaceae (Гавзабондошлар). Оиланинг флорада 17 туркумга мансуб 27 тури учрайди. Факатгина флорада Heliotropium (5) ва Lappula (3) туркумлари нисбатан купчиликни ташкил этади.
Учликнинг сунгида Caryophyllaceae оиласи (Чиннигулдошлар). Оиланинг 10 туркуми 26 тури мавжуд. Оилага мансуб турлар куплиги Silene (6), Spergularia (4), Stellaria (3) туркумлари ташкил этади. Оила вакилларини ТоFли Урта Осиё провинциясидаги барча флораларда деярли бир хил микдорда таркалганлигини куриш мумкин.
Хулоса. Флора учун полиморф саналган оилалар флоранинг негизини ташкил этиши билан бирга флоранинг кандай холатда эканлиги билиш имконини беради. Мазкур флорада узига хос булган, текислик ва тоFли флорани узаро боFлаб турувчи, асосий куприк вазифасини бажарувчи элементлар мавжуд эканлиги билан хам изохланади.
Фойдаланилган адабиётлар.
1. Тожибаев К.Ш., Бешко Н.Ю., Папов В.А.. Ботанико-географическое районирование Узбекистана.//Ботанический журнал 2016,№10.
2. Хасанов Ф.О. Эндемичные растения юго-западных отрогов Гиссарского хребта//Узб.биолог.журн. 1990. № 3. С. 41-45.
3. Узбекистон Республикаси «К,изил китоби».- Тошкент: Chinor ENK,2009.T.1.-86,1786.
4. F.O. Khassanov, U. Khuzhanazarov, N. Rakhimova, N.Achilova... Two new species of Iris L.(Iridaceae Juss.) from Uzbekistan. - Stapfia, 2013
5. F.O. Khassanov, N Rakhimova, N Achilova "One More New Species of Iris L. from Uzbekistan" Stapfia, 2013
6. F.O. Khassanov, D.T. Khamraeva, U. Khuzhanazarov, N.Achilova "A new species from genus Plocama L.(Rubiaceae Juss.) from Middle Asia" Stapfia, 2014 - zobodat.at
7. F. Khassanov, K. Tojibaev, N. Beshko..."Synopsis of the Genus Plocama (Rubiaceae) in the Flora of Uzbekistan"- JOURNAL OF, 2019