16. Ю.С. Якунина. Логистические услуги: особенности и специфика в условиях российского рынка / Ю.С. Якунина./ Вестник Удмуртского Университета. Экономика и право, 2014. Т. 24. Вып. 4.
17. www.dhl.com
Маълумот дар бораи муаллиф
Х,икматов Мухамадназар Назруллоевич - докторнати PhD курси 2 - юми Донишгохи давлатии молия ва щтисоди Точикистон. СуроFа: 734067, ш. Душанбе к. Нахимов, 64/14. Тел.: (+992) 918-41-91-75, E-mail: [email protected]
Информация об авторе
Хикматов Мухамадназар Назруллоевич - докторант PhD второго курса Таджикский государственный финансово-экономический университет. Адрес: 734067, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Нахимова 64/14. (+992) 918-41-91-75, E-mail: [email protected]
Information about the author
Hikmatov Mukhamadnazar Nazrulloevich - second year doctoral PHD, Tajik State University of Finance and Economics. Address: 734067, Republic of Tajikistan, Dushanbe, st. Nakhimov 64/14. Tel.: (+992) 918-41-91-75, E-mail: muhamadhikmatov [email protected]
УДК 336.71
БАРЦАРОРШАВИИ БАЪДИБУХ,РОНИИ НИЗОМИ БОНКИИ ЧУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН
Х,аёев Циёмуддин Амонуллоевич
Аннототсия. Арзёбии таъсири бухрони молиявй ва паёмадхои он ба самаранокии фаъолияти бонкхо ва дигар ташкилотхои карзй ба чо овардани тахлили хамачонибаи аз чониби унсурхои низоми бонкй ичро гардидани вазифахои асосй дар иктисодиёт ва баркароршавии устувории молиявии бонкхои тичоратиро талаб мекунад. Бонкхои тичоратй, ки чараёнхои пулиро дар иктисодиёт идора мекунанд, ба суръати гардиши пул, бозтаксимкунии захирахои пулй дар байни субъектхои иктисодй ва хосияти равандхои такрористехсол дар мамлакат таъсир мерасонанд. Дар баробари ин, мухити иктисодие, ки дар он бонкхо фаъолият мекунанд, ба равандхои дигаргунихо дар низоми бонкй таъсири назаррас мерасонад. Х,амаи ин баркароршавии баъдибухронии низоми бонкии Ч,умхурии Точикистонро хамчун яке аз вазифахои мухими муътадилсозй ва рушди фаъолияти бонкхои тичоратй мукаррар мекунад.
Дар маколаи мазкур таъсири бухрони молиявии чахонй ба низоми бонкии Ч,умхурии Точикистон тахкик карда шуда, мушкилоти дар паёмади бухрони молиявй дар он бамиёномада, хамчунин омилхои ба пайдошавии душворихои молиявии баъдибухронии бонкхо боисшуда тахкик ва арзёбй карда мешаванд. Ба масъалахои норасоии пойгохи захиравии бонкхои тичоратй бо таъсири паёмадхои бухрони молиявй диккати мухим чудо карда шудааст. Тасдик карда шудааст, ки сарфи назар аз тамоюлоти мусбати нишондихандаи карздихии бонкхо ба сохахои иктисодиёт дар мамлакат мушкилоти норасоии захирахои молиявй баръало ба назар мерасад. Таъсири омилхои берунй ва дохилй ба рушди бахши бонкй ва баркарорсозии баъдибухронии низоми бонкии Ч,умхурии Точикистон тахкик карда шудааст. Вожахои калидй: бухрони молиявии чахонй, хавфи низом, хавфи пардохтпазирй, паёмадхои бухрони молиявй, хачми карздихии низоми бонкй, иктидори захиравии бонкхо, таъмини устувории молиявии бонкхои тичоратй, нишондихандахои кифоятии сармоя.
Барои иктибос: Х,аёев А. Баркароршавии баъдибухронии низоми бонкии Ч,умхурии Точикистон / А. Х,аёев // Паёми молия ва иктисод. - 2024.- № 1 (40). - С. 171-177.
ПОСТКРИЗИСНОЕ ВОССТАНОВЛЕНИЕ БАНКОВСКОЙ СИСТЕМЫ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
Хаёев Киёмуддин Амонуллоевич
Аннотация. Оценка влияния финансового кризиса и его последствий на эффективность деятельности банков и других кредитных организаций требует проведения комплексного анализа выполнения основных задач в экономике элементами банковской системы и восстановления финансовой устойчивости коммерческих банков. Коммерческие банки, управляющие денежными потоками в экономике, влияют на скорость денежного обращения, перераспределение денежных ресурсов между экономическими субъектами и свойств воспроизводственных процессов в стране. При этом экономическая среда, в которой функционируют банки, оказывает существенное влияние на процессы изменений в банковской системе. Все это определяет посткризисное восстановление банковской системы Республики Таджикистан как одну из важных задач стабилизации и развития деятельности коммерческих банков.
В данной статье исследуется влияние мирового финансового кризиса на банковскую систему Республики Таджикистан, исследуются и оцениваются проблемы, вызванные финансовым кризисом в ней, а также факторы, вызвавшие возникновение посткризисных финансовых трудностей у банков. Особое внимание уделяется вопросам недостаточности резервной базы коммерческих банков из-за последствий финансового кризиса. Подтверждено, что, несмотря на положительную динамику показателя банковского кредитования, в стране очевидна проблема нехватки финансовых ресурсов. Исследовано влияние внешних и внутренних факторов на развитие банковского сектора и посткризисное восстановление банковской системы Республики Таджикистан.
Ключевые слова: мировой финансовый кризис, системный риск, риск ликвидности, последствия финансового кризиса, объем кредитования в банковской системе, резервный потенциал банков, обеспечение финансовой устойчивости коммерческих банков, показатели достаточности капитала.
POST-CRISIS RESTORATION OF THE BANKING SYSTEM OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN Hayoev Qiyomuddin Amonulloevich
Annotation. Assessing the impact of the financial crisis and its consequences on the efficiency of banks and other credit institutions requires a comprehensive analysis of the implementation of the main tasks in the economy by elements of the banking system and restoration of the financial stability of commercial banks. Commercial banks that manage cash flows in the economy influence the speed of money circulation, the redistribution of monetary resources between economic entities and the properties of reproduction processes in the country. At the same time, the economic environment in which banks operate has a significant impact on the processes of change in the banking system. All this determines the post-crisis restoration of the banking system of the Republic of Tajikistan as one of the important tasks of stabilizing and developing the activities of commercial banks.
This article examines the impact of the global financial crisis on the banking system of the Republic of Tajikistan, examines and evaluates the problems caused by the financial crisis in it, as well as the factors that caused the emergence of post-crisis financial difficulties among banks.
Particular attention is paid to the insufficiency of the reserve base of commercial banks due to the consequences of the financial crisis. It is confirmed that, despite the positive dynamics of the bank lending indicator, the problem of lack of financial resources is obvious in the country. The influence of external and internal factors on the development of the banking sector and the post-crisis restoration of the banking system of the Republic of Tajikistan has been studied.
Key words: global financial crisis, systemic risk, liquidity risk, consequences of the financial crisis, volume of lending in the banking system, reserve potential of banks, ensuring the financial stability of commercial banks, capital adequacy indicators.
Гузориши масъала. Дар пайдо шудани мавчуда, муайян кардани нуктадои заиф дар таъмини душворидои молиявии баъдибухронии бонкдо накши фаъолияти босамари бонкдои тичоратй ва такмили омили инсониро, ки бо пешбурди номатлуби танзими фаъолияти ондо ба хотири баркарорсозии фаъолияти бонкй дар натичаи сиёсати нодурусти карзй баъдибухронии низоми бонкии Чумхурии Точикистон ва хавфи баланди карз, сифати пасти идоракунй, гардид.
низоми назорати дохилии гайрисамаранок ва амалдои Тавре тачрибаи начандон калони фаъолияти
нодуруст дар муайян кардани мавкеъдои асъорй низоми бонкии Чумхурии Точикистон дар шароити алокаманд буд, бояд кайд кард. Паёмаддои номатлуби бозор нишон медидад, бухрони молиявй нуктаи бухрони молиявй боиси зарурати дарки мушкилоти гардиш дар дигаргунсозии фаъолияти бонкй гардид.
Мушкилоти давраи гузариш ба бозор, «номутаносибидо дар рушди низоми бонкй, ки аз мудирияти ба фармонфармой асосёфта ба мерос монда буданд, ба фаъолияти бонкдои тичоратй ва устувории молиявии ондо асари худро гузоштанд» [10, с. 98]. Паёмаддои будрони молиявй мушкилоти дар низоми бонкй гуншуда - норасой ва гуногуншаклии сусти пойгоди захиравй, сатди нокифояи сармоякунонй барои пушонидани хавфдо, камбудидо дар идоракунии корпоративй, назорати номуносиби бонкиро шадидтар карданд. Далли ин масъаладо бо талошдои макомоти давлатй, назорати бонкй ва пеш аз дама худи бонкдо метавонад низоми бонкии мамлакатро ба механизми фаъолияти самаранок табдил дидад.
Тадлили тадкикотдои охир ва нашриёт. Дар нимаи дуюми дадаи аввали асри XXI низоми молиявии мамлакатдои бузурги чадон, аз чумла ИМА ва як катор мамлакатдои Аврупоро будрони амики молиявй фаро гирифт. Барои радой ёфтан аз будрон дар мамлакатдои номбаршуда дар мардилаи аввалии он ширкатдои нисбатан калон тачдиди сохтор карда, баъзе ширкатдо дамчун пардохтнопазир ё муфлис эълон гардиданд. Дар баробари ин, будрони молиявии чадонй осебпазирии низоми молиявии мамлакатдои мухталифро дар шароити таназзули минбаъдаи иктисодй ошкор кард.
Акнун дар шароити будрони молиявй мафдумдои хавфи низом ва хавфи пардохтпазирй барои бонкдо ва дигар ташкилотдои молиявй падидаи вокей гардиданд, «дар бисьёр мамлакатдо низоми молиявй амалан дар арафаи харобшавии бузург карор дошт, ки бидуни чорадои «начотбахшанда»-и бонкдои марказй ва дукуматдо, якбора бад шудани шароити фаъолияти бонкй метавонист ба мавчи муфлисшавии оммавии бонкдо оварда расонад» [15, с. 160].
Бояд кайд кард, ки будрони молиявии мазкур ба Чумхурии Точикистон мустакиман таъсир нарасонид, зеро дар замони сар задан ва авчи он сармояи бонкдои тичоратии мамлакат дар бозордои молиявии мамлакатдои ба будрон гирифторшуда додугирифт намешуд, дамчунин сармояи бонкдои мамлакатдои мазкур дар низоми бонкии Чумдурии Точикистон низ иштирок надошт. Дар баробари ин, бо сабаби назаррас набудани дачми бозори дохилии когаздои киматнок иштироки сармояи ИМА ва мамлакатдои Аврупо дар Чумдурии Точикистон мушодида намешуд. Аз чумлаи хавфдои имконпазире, ки эдтимоли таддиди ондо ба низоми бонкии Чумдурии Точикистон мавчуд буд, пеш аз дама хавфи курби асъорро метавон кайд кард, зеро он ба арзиши пасандоздо ва амонатдои бо асъори хоричй гузошташуда, ки диссаи ондо дар дачми умумии пасандоздои солдои аввали баъдибудронй нисбатан баланд буд, бештар таъсир расонидааст.
Максади макола - ин ба род мондани тадлили баркароршавии баъдибудронии низоми бонкии Чумдурии Точикистон мебошад.
Бонкдои тичоратии Чумдурии Точикистон, ки имруз дар содаи миёнаравии молиявй мавкеи нисбатан бартаридоштаро ишгол мекунанд, ба рушди иктисодиёти мамлакат ва унсурдои алодидаи он таъсири назаррас мерасонанд. Ин долат баёнкунандаи далели он аст, ки дар низоми афзалиятдои рушди ичтимоию иктисодии мамлакат дар давраи миёнамудлат ба масъаладои ислодоти низоми бонкй вобаста ба баркароршавии баъдибудронии бонкдои тичоратй диккати чиддй дода мешавад.
Мудтавои асосии мавод. Мусаллам аст, ки бештари субъектдои иктисодии дар содадои гуногуни иктисодиёти миллй фаъолияткунанда имруз дорои воситадои гардони худии кам мебошанд. Бинобар ин, дангоми набудани карзи бонкй дамчун манбаи ташаккули сармояи гардон, субъектдои иктисодй датто барои анчом додани такрористедсоли оддй кодир нестанд. Бо дамин сабаб барои карздидй ба субъектдои иктисодй захирадои бонкдои тичоратй нокифоя мебошанд. Сабаби асосии паст шудани сатди фаъолнокии карздидии бонкдои тичоратй хавфдои карзй ва дигар хавфдои чамъшуда ва худдории бонкдо дар ин шароит ба гирифтани хавфдои нав мебошад. Барои радо шудан аз будрони низоми бонкй, инчунин барои баркарорсозй ва рушди иктисодиёти миллй рушди мудими микдорй ва сифатии бахши бонкй, такмили сохтори низоми бонкии мамлакат, ислодот дар содаи идоракунии дороидо, уддадоридо ва хавфдои бонкй зарур аст. Х,алли ин масъаладо дар асоси тадлил ва арзёбии низоми бонкй ва муайян кардани роддои баркарорсозии иктидори захиравй ва устувории молиявии бонкдои тичоратй ба даст омада метавонад.
Дар Барномаи миёнамудлати рушди Чумдурии Точикистон барои солдои 2021-2025 ба хотири расидан ба дадафдои стратегии миёнамудлат ва гузариш ба амсилаи сифатан нави рушд яке аз вазифадои асосй солимгардонии бахши бонкй ва тезонидани рушди бахшдои молиявии гайрибонкй дамчун асоси ташаккули захирадои сармояи дохилй муайян гардидааст [1]. Дар барномаи мазкур кайд карда шудааст, ки бахши молиявй ва низоми бонкй дамчун унсури асосии он - содаи мудими иктисодиёти миллй, низоми таъминкунандаи суботи молиявй ва рушди устувори иктисодиёти миллй, инчунин воситаи муассири маблаггузории эдтиёчоти содадои вокеии иктисодиёт мебошад. Тибки маълумоти тадлилии барномаи мазкур зиёда аз 96 фоизи дороидои молиявии мамлакат ба бахши бонкй рост меоянд. Бинобар ин, дар мамлакат ба хотири баррасии масъаладои таъмини устувории молиявй, арзёбии мунтазами суботи макроиктисодию молиявй, муайян
намудани хавфхо, пешгирй, кохиш додан ва бартараф намудани таъсири номатлуби хавфхо ба иктисодиёти миллй ва рохандозй намудани чорахои саривактй барои таъмини устувории низоми молиявй, бо дастгирии Бонки Чдхонй шуруъ аз соли 2018 Шурои миллии суботи молиявй дар Ч,умхурии Точикистон (Кдрори Хукумати Ч,умхурии Точикистон аз 21 июни соли 2018, №331) амал мекунад ва натичахои фаъолияти он дар самти ба эътидол овардани таъсири номатлуби хавфхо дар низоми бонкии мамлакат назаррас мебошанд.
Диаграммаи 1. Пуёи хачми карздихии низоми
Маълумоти омори расмй гувохй медихад, ки хачми умумии карздихии низоми бонкй (бонкхо ва ташкилотхои карзии гайрибонкй) ба сохахои иктисодиёт, ки дар соли 2014 - 8444 млн. сомониро ташкил медод, дар соли 2018 то ба 4646 млн. сомонй кохиш ёфтааст, вале минбаъд ин нишондиханда тамоюл ба рушд дошта, дар соли 2023 ба 29817 млн. сомонй расидааст (диаграммаи 1). Афзоиши хачми карздихии низоми бонкй аз аввалин натичахои мусбати баркарорсозии баъдибухронии он огах менамояд.
бонкй ба сохахои иктисодиёт
МЛН. СОМОНИ
40000 30000 20000 10000 0
29817
8444 7361 4374 5038 4646 6096 665010210 10326
2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 Сарчашма: тахияи муаллиф дар асоси адабиёт [3, с. 47; 4, с. 51; 5, с. 47; 6, с. 40; 7, с. 41; 8, с. 43]
Сарфи назар аз тамоюлоти мусбати нишондихандаи карздихии бонкхо ба сохахои иктисодиёт дар мамлакат мушкилоти норасоии захирахои молиявй баръало ба назар мерасад. Бояд кайд кард, ки фаъолияти босамари бонкхои тичоратии муосир, таъмини суръати баланди рушди онхо, ки ба талаботи иктисодиёт ва ахолии мамлакат чавобгу бошад, баланд бардоштани ракобатпазирй ва устувории молиявй асосан аз сатхи иктидори молиявии ташкилотхои карзй ва сифати идоракунии захирахои молиявии онхо муайян мегардад. Ч,алби захирахои молиявй вазифаи хаётан мухим аст, ки бидуни он бонкхои тичоратй фаъолияти босамар бурда наметавонанд. Крбилияти бонк барои чалби пасандозхо, карзхои байнибонкй ва чойгиркунии когазхои киматноки худ махаки асосии эътирофи бонк аз чониби субъектхои гуногуни бозори молиявй буда, «вазъи пойгохи захиравии бонки тичоратй махаки асосии арзёбии устуворй ва эътимоднокии бонк, нишондихандаи сифати хизматрасонии бонк ба мизочон аст. Рисолати идоракунии ташаккули пойгохи захиравии бонкхои тичоратй таъмини хачми муносиби захирахои чалбшуда ба мухлатхои тулонй бо харочоти камтарин мебошад» [16, с.125]. Паёмадхои номатлуби бухрони молиявии чахонй, мушкилоти давомдори бозоргирй ва пардохтпазирй дар низоми бонкй ба сифати пасти захирахои молиявии бонкхои тичоратй, мушкилоти табдили пасандозхо ба сармоягузорй ва манбаъхои кутохмухлат ба сармоягузорихои дарозмухлат, камбудихо дар идоракунии дороихо,
ухдадорихо ва таъмини пардохтпазирии онхо баръало ишорат мекунанд.
Ба рушди бахши бонкй як катор омилхои берунй ва дохилй халал мерасонанд. Омилхои берунии махдудкунандаи иктидори захиравии бонкхо, пеш аз хама нарасидани ухдадорихои миёнамухлат ва дарозмухлат ва сатхи пасти эътимоди ахолй ба бонкхои тичоратй мебошанд, ки кобилияти бонкхоро барои чамъоварии маблагхои устувори захирахои молиявии ахолй махдуд мекунанд. Тавре мухаккик У.С. Х,икматов кайд мекунад, боварии ахолй «ин унсури стратегие аст, ки бидуни он бахши бонкй комилан пеш рафта ва рушд карда наметавонад. Ин дар даврае махсусан эхсосшаванда аст, ки бахши бонкй ба мушкилот ру ба ру мешавад, вакте ки норасоии шадиди сармоягузории хоричй вучуд дорад, чустучу ва афзоиши хачми манбаъхои дохилии маблаггузорй зарур аст ва масъалаи пардохтпазирй дар мадди аввал меистад, иктисодиёт ба бахши бонкии пуркувват ниёз дорад» [17, с. 42].
Бад шудани вазъи молиявии як катор ташкилотхои карзй ва падидаи бозхонди ичозатномахои баъзе бонкхо аз чониби Бонки миллии Точикистон (БМТ) барои хавфи эхтимолии хуручи пасандозхои ахолй замина фарохам оварда, дар фаъолияти бозори карзхои байнибонкй низ боиси мушкилот гардид. Ба холати имруз эътимоди ахолй ба бонкхои тичоратии мамлакат дар сатхи паст карор дорад, ки нишондихандаи хиссаи хачми пули накди берун аз доираи фаъолияти бонкхо дар муомилот
карордошта аз ин шадодат медидад: дар моди декабри соли 2023 дар мамлакат дачми пули накди берун аз доираи фаъолияти бонкдо дар муомилот карордошгта 26973,6 млн. сомонй ё 84,5%-и дачми умумии пули миллиро ташкил додааст [8, с. 16]. Долати мазкур аз иктидори нокифояи бахши молиявй барои табдили пули накд ва амонатдои кутодмудлат ба воситадои дарозмудлати дорои хавфи камтар чидати зиёд кардани дачми дастгирии молиявии субъектдои иктисодии содадои иктисодиёти миллй шадодат медидад.
Дамчунин ба омилдои берунии халалрасон ба рушди бахши бонкии Чумдурии Точикистон вобастагии кавии иктисодиёти миллй аз дачми интиколдои пулии шадрвандони мамлакат, хусусан вобастагй аз вазъи сиёсию иктисодии Федератсияи Россия мансуб мебошад.
Омилдои дохилй дар баробари низоми нокифояи идоракунй, сатди сусти банакшагирии фаъолият ва менечменти гайриканоатбахш дар баъзе бонкдо, сатди нокифояи захирадои молиявии худии
аксари бонкдои тичоратиро дар бар мегиранд. Дамчунин метавон омилдои дохилии хосияти умумидоштаеро кайд кард, ки ба рушди бахши бонкй таъсири манфй мерасонанд, ба мисли рушди сусти содадои истедсолй дар мамлакат, аз чумла саноат, диссаи баланди воридот дар дачми молдои истеъмолй ва воситадои истедсолот, сатди баланди фасод дар фаъолият ва низоми идоракунии ташкилотдои карзй.
Ба долати 31 декабри соли 2014 дар низоми бонкии Чумдурии Точикистон 138 ташкилоти карзй, аз чумла 17 бонк, 120 ташкилоти маблаггузории хурд (42 - ташкилоти амонатии карзии хурд, 42 - ташкилоти карзии хурд, 36 - фонди карзии хурд), 1 ташкилоти карзии гайрибонкй ва 344 филиалдои бонкдо фаъолият мекарданд, ки ин ба баланд шудани дастрасии шахсони вокей, содибкорони инфиродй ва шахсони дукукй ба захирадои карзии бонкдо мусоидат кардааст. Доло (ба долати 31 декабри соли 2023) дар Чумхурии Точикистон 63 ташкилоти карзй, аз чумла 15 бонк, 47 ташкилоти маблаггузории хурд ва 1 ташкилоти карзии гайрибонкй фаъолият мекунанд (чадвали 1).
Чадвали 1. Сохтори ташкилотдои карзии Чумдурии Точикистон
Ташкилотдои карзй 31.12.2018 31.12.2019 31.12.2020 31.12.2021 31.12.2022 31.12.2023
Бонкдо 17 17 19 14 15 15
Ташкилотдои маблаггузории хурд 62 58 50 49 48 47
Ташкилотдои карзии гайрибонкй - - - - 1 1
Дамагй 79 75 69 63 64 63
Сарчашма: тадияи муаллиф дар асоси адабиёт [3, с. 74; 4, с. 80; 5, с. 78; 6, с. 18; 7, с. 19; 8, с. 19]
Андозаи дороидои бонкдои Чумдурии Дар диаграммаи 2 дачми дороидои бонкдо нишон дода Точикистон яке аз нишондидандадои мудим барои шудааст. арзёбии устувории молиявии низоми бонкй мебошад.
Диаграммаи 2. Дороидои бонкдои Чумдурии Точикистон дар санаи 31 декабри соли 2023
млн. сомони
КВД БА ЧТ "Амонатбонк" ЧСК "Ориёнбонк" ЧСП "Душанбе Сити Бонк" ЧСП "Комерсбонк Точикистон" ЧСП "Бонки Арванд" КВД БССТ "Саноатсодиротбонк" ЧСК "Тавдидбонк" ЧСП "Бонки рушди Точикистон"
2262,2
7579,3
5678,3
5287,3
1823,9 1782.1 1613,8 1339,8 1205 1175,1 784,8 413 3 243 6 119,2 102
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000
Сарчашма: тадияи муаллиф дар асоси [13] Аз диаграммаи 2 мушодида мешавад, ки дар санаи 31 декабри соли 2023 дар мамлакат 10 ташкилоти карзие фаъолият мекард, ки дачми дороидояшон аз 1 млрд. сомонй зиёд аст. Тибки
маълумоти БМТ дороидои умумии ташкилотдои карзй дар санаи мазкур маблаги 37679,5 млн. сомониро ташкил дода, нисбат ба дамин давраи соли пешини 2022 ба андозаи 7648,8 млн. сомонй ё 25,5% зиёд
мебошад [9]. Ин зиёдшавй асосан аз хисоби афзоиши бакияи сандуки карзй, маблагхо барои гирифтан аз бонкдо, ташкилотхои карзии гайрибонкй ва БМТ ба амал омадааст.
Дар санаи 31 декабри соли 2023 бакияи умумии сандуки карзии ташкилотхои карзй маблаги 17844,8 млн. сомониро ташкил кардааст, ки нисбат ба хамин давраи соли 2022 ба маблаги 4267,3 млн. сомонй ё 31,4% афзоиш ёфтааст. Ин афзоиш аз хисоби зиёдшавии пешниходи карзхо ба шахсони вокей, сохаи тичорат ва сохибкории хурду миёна ба амал омадааст. Хачми карзхои гайрифаъол (зиёда аз 30 руз батаъхирафтода) маблаги 2238,6 млн. сомонй ё 12,5%-и маблаги умумии карзхоро ташкил додааст, ки нисбат ба хамин давраи соли 2022 ба андозаи 0,5 банди фоизй зиёд аст. Вобаста ба карзхои гайрифаъол ба маблаги 2235,3 млн. сомонй фонди пушонидани талафоти имконпазир ташкил карда шудааст.
Хангоми муайян кардани хачми зарурии сармояи бонк, пеш аз хама, хадди акалли ичозатдодашудаи сармояи он ва меъёрхои мукаррарнамудаи БМТ, ки хангоми хисоб кардани онхо бузургии воситахои худии бонк истифода мешавад, бояд ба назар гирифта шавад. Яке аз чунин меъёрхои асосй меъёри кифоятии сармоя мебошад, ки хамчун таносуби бузургии сармояи бонк ба маблаги дороихои дорои хавфи он муайян карда мешавад. Дар Конуни Ч,умхурии Точикистон «Дар бораи фаъолияти бонкй» (моддаи 29) меъёрхои макбули аз чониби БМТ мукарраршуда оварда шудаанд, ки барои арзёбии устувории молиявии ташкилотхои карзй ба кор бурда мешаванд, аз чумла [12]:
- хадди акали сармояи оинномавй барои бонкхо ва ташкилотхои карзии (кредитии) гайрибонкии навтаъсис;
- хадди акали сармояи танзимшаванда барои бонкхо ва ташкилотхои карзии (кредитии) гайрибонкии амалкунанда;
АДАБИЁТ
1. Барномаи миёнамухлати рушди Ч,умхурии Точикистон барои солхои 2021 -2025 / Манбаи электронй / Усули дастрасй: https://www.medt.tj/.
2. Бюллетени омори бонкй / Бонки миллии Точикистон. - Душанбе, 2014. - №12 (233). - 152 с.
3. Бюллетени омори бонкй / Бонки миллии Точикистон. - Душанбе, 2018. - №12 (281). - 124 с.
4. Бюллетени омори бонкй / Бонки миллии Точикистон. - Душанбе, 2019. - №12 (293). - 121 с.
5. Бюллетени омори бонкй / Бонки миллии Точикистон. - Душанбе, 2020. - №12 (305). - 122 с.
6. Бюллетени омори бонкй / Бонки миллии Точикистон. - Душанбе, 2021. - №12 (316). - 100 с.
7. Бюллетени омори бонкй / Бонки миллии Точикистон. - Душанбе, 2022. - №12 (329). - 103 с.
8. Бюллетени омори бонкй / Бонки миллии Точикистон. - Душанбе, 2023. - №12 (341). - 104 с., с. 43.
9. Вазъи низоми бонкии Ч,умхурии Точикистон ба санаи 31 декабри соли 2023 / Манбаи электронй / Усули дастрасй: https://nbt.tj/.
10. Каримов Б.Х,., Даёев КА. Таъмини устувории молиявии низоми бонкии Ч,умхурии Точикистон дар шароити бухрони молиявй / Б.Х,. Каримов, К.А. Х,аёев // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимой-иктисодй ва чамъиятй. - 2023. - №4. - С. 97-105
11. Конуни Ч,умхурии Точикистон «Дар бораи фаъолияти бонкй» / Манбаи электронй / Усули дастрасй: https://mmk.tj/.
- андозаи нихойии кисми гайрипулии сармояи оинномавй;
- андозаи нихойии хавф барои як карзгир ё гурухи карзгирони ба хам алокаманд;
- меъёри кифоятии сармоя;
- меъёри пардохтпазирии чорй;
- меъёри хавфхои асъорй, фоизй ва гайра.
Барои арзёбии устувории низоми бонкй ва
баркароршавии баъдибухронии он тахлили нишондихандахои пардохтпазирй ва даромаднокй (даромаднокии дороихо ва даромаднокии сармоя) мухим аст. Пардохтпазирй - ин имконияти бонк барои саривакт ва пурра пардохт кардани ухдадорихои пулии худ мебошад. Даромаднокии дороихо дарачаи фоида гирифтан аз амалиёти фаъоли бонкро нишон медихад. Даромаднокии сармоя - махсулнокии маблагхои гузоштаи сохибмулкони бонкро ифода мекунад ва нишондихандаи мухими фоиданокии бонк мебошад. Хиссаи сармояи худй дар чамъбасти тавозуни бонк чй кадар зиёд бошад, хамон кадар бонк эътимодноктар мешавад, аммо ноил шудан ба даромаднокии сармоя хамон кадар мушкилтар аст. Пуёи манфии нишондихандахои даромаднокй ба устувории молиявии бахши бонкй таъсири номатлуб расонида, ба пастшавии он меоварад. Кабули карорхои саривактй ва таъсирбахш дар сатхи давлатй ва дохилибонкй ба рахой ёфтан аз душворихо ва бехтар гардонидани пуёи нишондихандахои пардохтпазирй ва даромаднокй мусоидат мекунад.
Хулоса. Хамин тарик, зарурати таъмини устувории молиявии низоми бонкии Чумхурии Точикистон махсусан афзуда, тахияи роххои муассири баланд намудани он хам барои худи бонкхо ва хам барои танзимкунанда - БМТ вазифаи аввалиндарача ва афзалиятнок ба хисоб меравад.
12. Нишондидандадои молиявии бонкдо / Манбаи электронй / Усули дастрасй: https://nbt.tj/.
13. Попова И.В., Никитина И.П. Влияние финансового кризиса на эффективность работы банков / И.В. Попова, И.П. Никитина // Бизнес. Образование. Право. Вестник Волгоградского института бизнеса. - 2016. - №3 (36). - С. 160-163.
14. Продолятченко П.А. Политика коммерсекого банка по финансовому обеспечению деятельности / П.А. Продолятченко // Вестник ОрелГИЭТ. - 2010. - №1 (11). - С. 124-134.
15. Хикматов У.С., Сайфуллозода С. Анализ развития основных показателей банковской системы Республики Таджикистан / У.С. Хикматов, С. Сайфуллозода // Вестник университета (Российско-Таджикский (Славянский) университет). - 2019. - №3 (67). - С. 41-52.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Х,аёев Киёмуддин Амонуллоевич - Донишгоди давлатии Кулоб ба номи Абуабдуллоди Рудакй, докторанти (PhD) кафедраи иктисодиёти корхонадо ва содибкорй. Сурога: Чумхурии Точикистон, 735360, вилояти Хатлон, ш. Кулоб, кучаи С. Сафаров 16. E-mail: [email protected] Телефон: +992 903-38-95-95
Сведения об авторе:
Хаёев Киёмуддин Амонуллоевич - Кулябский государственный университет имени Абуабдуллох Рудаки, докторант (PhD) кафедры экономика предприятий и предпринимательства. Адрес: Республика Таджикистан, 735360, Хатлонская область, г. Куляб, улица С. Сафарова 16. E-mail: [email protected] Телефон: +992 903-38-95-95
Information about the author:
Hayoev Qiyomuddin Amonulloevich - Kulyab State University named after Abuabdulloh Rudaki, doctoral student (PhD), Department of Enterprise Economics and Entrepreneurship. Address: Republic of Tajikistan, 735360, Khatlon region, Kulyab city, S. Safarov street 16. E-mail: [email protected] Phone: +992 903-38-95-95
УДК: 339
ЧАНБАДОИ назариявии рушди бозори хизматрасониди сугуртавй дар шароити
МУОСИР
Орифчонова Дилфуза Иномчоновна
Аннотатсия. Чднбадои назариявии рушди бозори хизматрасонидои сугуртавй дамчун воситаи мудимми ташаккул ва татбики сиёсати молияи мамлакат таджик карда шудааст. Модияти иктисодии бозори хизматрасонидои сугурта баррасй шуда, таърифи мутобик бо назардошти хусусиятдои муносибатдои сугурта дар кишвар коркард шудааст. Хусусиятдои бозори хизматрасонидои сугуртавй ба низом дароварда шуда, чанбадои мусбию манфии ондо баррасй карда шудааст. Дар асоси тадкик камбудидои чойдошта дар баррасии бозори хизматрасонидои сугуртавй муайян карда шуда, баъзе тавсиядои муносиб пешнидод гардидаанд.
Калидвожадо: сугурта, бозори сугурта, хизматрасонидои сугуртавй, бозори хизатрасонидои сугуртавй, назариядои сугурта, сугуртакунанда, сугурташаванда.
Барои иктибос: Орифчонова Д. И. Чанбадои назариявии рушди бозори хизматрасониди сугуртавй дар шароити муосир / Д. И. Орифчонова // Паёми молия ва иктисод. - 2024.- № 1 (40). - С. 177-183.
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РАЗВИТИЯ РЫНКА СТРАХОВЫХ УСЛУГ В СОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХ
Арифджанова Дилфуза Иномжоновна
Аннотация. Исследованы теоретические аспекты развития рынка страховых услуг как важнейшего инструмента формирования и реализации финансовой политики страны. Рассматривается экономическая сущность рынка страховых услуг, разработана соответствующая трактовка с учетом особенностей страховых отношений в стране. Систематизированы особенности рынка страховых услуг, рассмотрены их отрицательные и положительные стороны. На основе проведенного исследования выявлены существующие недостатки при рассмотрении рынок страховых услуг, предложены некоторые соответствующие рекомендации.