CC BY
1ТЕАТР ©НЕР1 ЖЭНЕ КИНО THEATRICAL ART AND CINEMA ТЕАТРАЛЬНОЕ ИСКУССТВО И КИНО
РТАХР 18.45.07
ЭОЖ 782.9 DOI:10.56032/2523-4684.2023.2.6.37
А.А. Бухарбаев1, Е.Б. Мамбеков2 12Казак улттык хореграфия Академиясы (Астана, Казакстан)
РОК-ОПЕРА - ДЭСТYРЛI ©НЕРДЩ ЖАКА ФОРМАСЫ
Аннотация
Зерттеу жумысында казак ky^IhIh эуезд1 ырFаFынын музыкалык ерекшел'1пшн рок-опера жанрынын лейтмотив1не уксасть^ы, отандык музыкалык синтетикалык жанрлардын дамуы мен элемд1к аренаFа улттык накыштаFы театралды дYниелердi экелу процесс1мен тыFыз байланысты деген болжамFа сYЙенемiз. Сол себептен де, бул кубылысты Fылыми турFыдан тYсiну отандык мюзиклд'1н стильд'1к сан алуанды^ын байытып, кенейтуге зор мYмкiндiк беред'1, соFан орай, кэрерменнiн талFамына жаFу ыктималдылы^ын да арттырады.
ТYЙ¡нд¡ сездер: Мюзикл, Рок-опера, кауак домбыра, калак домбыра, «Жеруйык», оперетта.
А.А. Бухарбаев1, Е.Б. Мамбеков2 12 Казахская национальная академия хореографии (Астана, Казахстан)
РОК-ОПЕРА - НОВАЯ ФОРМА ТРАДИЦИОННОГО
ИСКУССТВА
Аннотация
В исследовательской работе мы опираемся на предположение о том, что сходство музыкальных особенностей мелодического ритма казахского наигрыша с лейтмотивом жанра рок-оперы тесно связано с развитием отечественных музыкальных синтетических жанров и процессом приведения театральных миров национального стиля на мировую арену. По этой причине осмысление этого явления с научной точки зрения дает прекрасную возможность обогатить и расширить стилистическое разнообразие отечественных мюзиклов, тем самым повысив вероятность обращения к зрительскому вкусу.
Ключевые слова: Мюзикл, Рок-опера, кауак домбыра, калак домбыра, «Жеруйык», оперетта.
A.A. Bukharbayev1, E.B. Mambekov2 12 Kazakh National Academy of Choreography (Astana, Kazakhstan)
ROCK OPERA IS A NEW FORM OF TRADITIONAL ART
Annotation
In the research work, we rely on the assumption that the similarity of the musical features of the melodic rhythm of the Kazakh tune with the leitmotif of the rock opera genre is closely related to the development of domestic musical synthetic genres and the process of bringing the theatrical worlds of the national style to the world stage. For this reason, understanding this phenomenon from a scientific point of view provides an excellent opportunity to enrich and expand the stylistic diversity of domestic musicals, thereby increasing the likelihood of appealing to the audience's taste.
Key words: Musical, Rock opera, kauak dombyra, kalak dombyra, «Zheruyyk», operetta.
Kipicne. Заман агымына сай ен бетмдЬ api сэндi музыкалык театр жанрларынын 6ipi, жене 6iperem -музыкалык спектакльдер мен мюзиклдер. ЖаЬтндык аукымда олардын танымдылык денгейЫщ бтклп сезаз. Дегенмен, элемдк денгейде шоктыгы бик болып турман бул синтетикалык жанрдын отандык медени аренадагы алар орны кандай деген ой туындайды. Шынтуайтына келгенде, мюзикл казак даласында элi кунге дейiн жана реформалык жанр болып есептелЫедк КYллi елемде, дел казipгi басты акуалдардын бipi театр ке^сттн жанашаландыру болып табылады. Заман агымына сай талгамы шындалган, талабы мол, жанашылдык деп жYpегi соккан озык пiкipлi кеpеpмендi, жай нерсемен тандандыру киыннын киыны.
Мюзиклдiн туракты аныктамасы онын байыргы синтетикалык, жан-жакты табигатын кеpсетедi. Мюзикл -музыкалык, драмалык, хореографиялык жене опералык енеpдiн экспрессивт куралдарын колданатын музыкалык сахналык жанр. Бул жанрлардын жиынтыгы жене олардын езара байланысы мюзиклге ерекше динамикалык кубылыс беpедi.
Елiмiздегi кейбip бткт мамандардын ерен енбегiнiн аркасында, олардын зерттеулертщ нэтижесiнде
38
енерпаздар мен керермендердщ санасында жалпы мюзикл жайында TyciHiK калыптасып келедi. Бiрак1, бул окулыктар мен маглуматтар Ty6i жок терец мухитка тамшы тастаганмен бiрдей, ягни, аздык етедi.
Ерекше накыштагы тылсым тарихты музыкамыз казак куйлерЫщ рок стилiмен байланысыныц, нэзк уксастыгыныц ушкынын керсетедi. Дэл осы ею алып, жэне де бiрiне-бiрi карама кайшы жанрлардыц терец ойлы уксастыгын дамытсак, оларды тыцдарман мен керерменыц ойынан шыгатын материялдармен байланыстырсак, сез жок элемдiк енер аренасында жаца бiр терец дYниелердiц пайда болуына жол ашылатыны рас. Осы орайда, бiз бул жагдайды ез елiмiздiц еншiсiне уткыр пайдалануымызга да болады. Казак халкын барша элемге танытатын таптырмас сэттiц тууы хак. КYллi элем журтшылыгы ултымыздыц терец тарихын казак музыкасыныц рок музыкасымен синтезiнен танитын болады.
Зерттеу эдктерг Бул макалада казак халкыныц дэстYрлi эн-кYЙ енерi мен рок музыканыц эуездi накышын салыстыру максатында, формалык-стилистикалык талдауга сYЙене отырып, зерттеу жумысыныц келесiдей аспектiлерiне токталдык. Зерттеу жумысыныц непзп объектiсi ретiнде Казакстанныц мэдени кецюттндеп музыкалык жанр алынып отыр. Аныгырак айтсак, эстрадалык-синтетикалык жанрдыц казак халкыныц дэстYрлi улттык енерiне сабактаса уштасуы негiзгi объектi болып табылмак.
Такырып бойынша эдебиеттерге шолу. Зерттеу барысында уакыт еншiсiнде дэл осы мезетке дейт барша музыкалык театр жэне мюзикл театрларыныц репертуарын, жумыс процессiн, даму багытын саралап, зерттеген Шведова Н.Ю [1], Данько Л.Г. [2], Орелович А., Михеева Л. [3], Егорова Б. [4], Емельянова И. [5], Боброва М.С. [6], Тушинцева И. [7], Кампус Э. [8], Смагулбекова А.Б. [9], Бахтин А.А. [10], Ыскаков Б.Ы. [11], Крспаков З.К,. [12] секiлдi зерттеушллердщ гылыми тужырымдамалары диссертацияныц теориялык-эдiснамалык не^ ретiнде карастырылды.
Зерттеу максаты. Казак халкыныц улттык ^й енерiмен заманауи рок стилтщ синтезiн зерттеу, жэне
оны театралдык койылымдарда пайдалану элеуетiн бак,ылау.
Максатты iске асыру Yшiн бiркатар мынадай мiндеттер койылды:
• Рок музыка мен казактын дэстYрлi ^й ©нерЫщ байланысу элеуетiне сараптама жYргiзу;
• Шетел музыкалык-драма, мюзикл койылымдарынын Казакстанда тарауын, жэне де тэжiрибе алмасу процессiн бакылау;
• Мюзикл жэне музыкалык театр эртiстерi мамандыгын дайындайтын жогаргы оку орындарынын оку процесан саралап, онын кемшiлiк тустарын аныктап, шешу жолдарын карастыру.
Зерттеу нэтижесК Отандык мюзиклдiн дамуына iлгерiрек пайда болган музыкалык-театралдык жанрлар ©з эсерЫ тигiздi. Бул саланы зерттеген зерттеушiлердiн енбектерiн ©з жумысымызга ^рек етiп алу, заманауи мюзикл жанрынын спецификасын тYсiну барысында аса манызды. Диссертация жумысында америкалык жэне еуропалык, мюзикл жанрынын пайда болу эволюциясына мэн берiлген зерттеу жумыстары пайдаланылган. Сонымен катар казак халкынын дэстYрлi эн жэне KYЙ ©нерiнiн ерекшелктерЫ карастырган зерттеу жумыстары да колданылган.
Рылыми жумыстын проблематикасын карастыру барысында Э. Кампустын «О мюзикле» жумысында мюзикл жанрынын ©те ын^айлы синтетикалык жанр екендiгiн айтканын аныктадык. Шын мэнiнде мюзиклдiн бiрiнFай аныктамасы жок [8, 128 б.]. Кампус ©з ютабында Отто Шнайдерайттын тылсым парадоксын мысалга келтiредi: «Мюзикл - ен к©п зерттелген музыкалык жанр, мюзикл ен аз зерттелген музыкалык жанр. Мюзиклдi бэрi бiледi, ©йткенi мюзикл бэрте таныс. Мюзикл барлыгына тансык, ©йткенi мюзикл жайлы ешкiм бтмейдЬ Бул философиялык ой ©рiсiнде терен мэн жатыр.
Сонымен катар, А. Б. Смагулбекованын «Мюзикл в Казахстане: Состояние и перспективы развития» атаулы жумысын да айта кеткен ж©н. Курылымы бойынша мюзикл опереттанын к©п елдерде «музыкалык комедия» деп аталып жYрген формасына уксайды. А. Б. Смагулбекова ©з
зерттеу жумысында бул атаудын Казакстан театр ке^сттнде де тура осы еаммен тараганын айтады [9, 71 б].
Осы орайда, А. А. Бахтин «Жанровая классификация музыкально-драматических спектаклей (опера, балладная опера, оперетта, водевиль, мюзикл, поп-мюзикл, рок-опера, зонг-опера)» атты монографиясында мюзиклдщ ©зЫе тэн курылымын былайша б©лiп к©рсеткен:
1. Жанр аукымынын кендiгi (комедия, драма, трагедия)
2. Эстрадалык музыканын жетекшi р©лi;
3. Музыка, би жэне кара с©здщ драматургияда тен шарпылуы;
4. К©рермен назарына iлiнген, кен аукымды камтыган эдеби шыгармалар;
5. Терендiкке, мазмундылыкка, соган орай жанашылдыкка аса назар салу; [10, 52 б.]
Л. Михеев пен А. Орелович «Оперетта элемЫде» ютабында келесщей пiкiрдi ©рбтедк «Опереттаны еуропалык классиктер барынша операга жакындаткылары келдi, дегенмен, ол ©зЫщ карапайым ансамбльдiк формасын, бiркелкi финалдар мен лейтмотивтерЫ, жэне де симфониялык ©рбу элементтерiн сактап калды» [3, 13 б.].
Д. Г. Самитов «В зеркале Бродвея» деп аталатын жумысында Америкада казiргi тан^а дейт мемлекеттк театр деген угым жоктын касы екендiгiн кесiп айткан. Тек шоу-бизнес кана емес, сондай-ак барша бизнестiн барлыгынын отанына айналган алып материк ©з театр тарихын коммерциялык мэселелерсiз елестете алмайды. Ол жактагы барлык театр, шоу жаксы юрю к©зi. Т©рткYл дYниенiн тYпкiр-тYпкiрiнен жиналатын к©рермен, осы алып механизмнiн непзп жанармайы. Актерлар, режиссерлар, менеджерлер, критиктер, драматургтар, продюсерлер барыгы ортактасып, к©рермен талабы мен талгамына сай, мол табыс экелетiн койылым жасайды [14, 200 б.].
Зерттеушллер М. Гринберг пен М. Тараканов мюзиклдщ мизансценаларынын ©зара байланысы музыка берген ритмнщ негiзiнде жатканын к©рсетедi. Олар: «Музыкалык ритмнен калыптаскан синтез, жана жанрдын басты артыкшылыгы болды» дейдi [15, 237 б.].
Л. Г. Данько езЫщ «Комическая опера в XX веке» ютабында «кулю операсы» жанрынын генезисiн, онын эволюциясын, типологиясын карастырылган. Кен материалдык ке^сткке суйене отырып жанрдын 20 гасырдагы музыка элемiндегi алатын орны ерекше екендiгi мэлiмденген [2, 200 б.].
Е. Ю. Андрущенконын зерттеу жумыстарында 19601980 жылдар койнауында туган Уэббердiн кеп кырлы мюзиклдерiн - ХХ гасырдагы осы жанрдын ен жогаргы жетiстiктерiнiн бiрi екендiгiн талдау эрекет жасалган. Уакыт сынынан мYдiрмей етiп, казiргi эстрадалы-театралдык музыкалык женiл жанрлардын «алтын корына» енген бул шыгармалардын кYллi дYние жYзiне танымал болуы олардын сезсiз керкемдк касиетiн нанымды тYPде ыктималдылыкпен дэлелдейдi [16, 37 б.].
Жалпылама барша театр саласындагы актерлердiн шеберлiгiн шындау максатында ез практикасында К. С. Станиславский аса катан сыннан еткен тэжiрибелерiмен белiседi. Бул онын 8 томнан туратын актерлык шеберлiк жYЙесiнiн екi белiктен туратын алгашкы белiмi. «Алдымен сенiм, кейiн барып ю-эрекет» - деген сездер осы сара жолды салган ез iсiнiн нагыз фанатына тиесiлi. «Проще, легче, выше, веселее» - бул Константин Сергеевич Станиславскийдiн енер жолындагы девизi.
Е. С. Нуртазин «Проблема актуализации искусства мюзикла в Казахстане» зерттеу жумысында заманга сай мюзикл мамандарына жетiспейтiн негiзгi проблематикаларды практик-зерттеушi ете жаксы кетерген. Ашыгырак айтсак, музыкалык театр эртiстерiн дайындау мэселесi жэне вокалдык дайындык мэселелер^ джаз музыкасы бойынша жумыстын мYлде жоктыгы кетерiлген. Оку процессiнде жYрген болашак эртiстердiн вокал сабагы консервативт классикалык багытта гана ететiнiн, жэне де бул болашакта орындаушынын баска да музыкалык кYPделi материалдарды игеруЫе кедергi жасайтыны жайлы кеп айтылган [13, 146 б.].
Казак халкы байыргы заманнан енерге жакын халык. Сонын iшiнде дэстYрлi эн енерiмiз бен KYЙ енерi, кез-келген енер сYЙер жанды тамсандырмай коймайды. Улттык аспаптарымыздын KYмбiрлеген Yнi делебендi коздырып, жYрегiне белек бiр сезiм уялататыны рас. Халык арасында кен ерiс алган фольклорымыздын гажайып,
42
тылсым осындай бiр KYшi бар. Домбыранын KYмбiрi, кобыздын зары ойынды сан-сакка аттандырады. Казак халкынын улттык фольклоры б©лек бiр галамшар секiлдi. Барлыгы бiрi-бiрiне тэуелдi экосистема iспеттес. ¥лт тарихы, эдебиетi ежелден ауыздан-ауызга тарап келе жатыр. Сол себептен улт кундылыктарын дэрiптеу кезiнде «казак халкынын ауыз эдебиетi» деген угым зор маныз алады. Аныз-энгiмелерiмiз, жыр-дастандарымыз дэл осы жолмен тараган. Ауыз эдебиет деген тек кур тiл мен кургак с©здер гана емес, эн мен куйдщ де болмысы. Казак т^ - бай тiл, накыл с©здер мен макал-мэтелдер шексiз. Эн кудiрет, с©збен айтып жеткiзе алмайтын нэрселердi жеткiзедi. Сонын iшiнде улттык музыкамыз - б©лек бiр т©бе. Ежелде каралы хабарды ауызбен айтып жетюзуге дэтi бармаган кезде, адамдар оны эуенмен, KYЙмен жеткiзген. Осындай тылсым куйлердщ бiрi - «Аксак кулан». Мiне, дэл осындай мысалдар улттык музыкамыздын терендiгiн к©рсетедi [12, 45 б.].
Осындай накыштагы тылсым тарихты музыкамыз казак KYЙлерiнiн рок стилiмен байланысынын, нэзiк уксастыгынын ушкынын к©рсетедi. Дэл осы екi алып, жэне де бiрiне-бiрi карама кайшы жанрлардын терен ойлы уксастыгын дамытсак, оларды тындарман мен к©рерменнiн ойынан шыгатын материялдармен байланыстырсак, с©з жок элемдiк ©нер аренасында жана бiр терен ДYниелердiн пайда болуына жол ашылатыны рас. Осы орайда, бiз бул жагдайды ©з елiмiздiн еншлане уткыр пайдалануымызга да болады. Казак халкын барша элемге танытатын таптырмас сэттiн тууы хак. КYллi элем журтшылыгы ултымыздын терен тарихын казак музыкасынын рок музыкасымен синтезiнен танитын болады.
Рок-опера - бул ©зЫе караганда аукымды ©нер кенiстiгiн алатын «мюзикл» жанрынын iшкi курамдас бiр б©лшегi. Ендеше «рок-опера» жанрынын ©зте токталмастан бурын, ен алдымен «мюзикл» жанрынын т©шрепнде сэл де болса ой ©рб^ейк.
Заманауи мюзикл - экстраваганца, баллада, бурлеск, ревю, менестрель, оперетта, водевиль сиякты театр жанрларынын синтезк С.И.Ожеговтын тYсiндiрме с©здiгiнде мюзикл жанры - эстрада, оперетта жэне балет элементтерт ©зара бiрiктiретiн музыкалык койылым
43
немесе фильм деп керсеттедк Мюзиклдщ ДYние жYзiлiк енер кенiстiгiнде пайда болу тарихы гылым саласынын санлактарынын арасында кеп талкыга салынады. Дегенмен, ен алгаш пайда болган ошагы Америка Курама Штаттарынын енер кенiстiгi екендт кеп зерттеушiлердiн устанымына сай келетЫдт анык. АКШ-гы мюзикл жанрынын туу тарихы - бул музыкалык театрдын ете KYPДелi шарпылган эволюциялык процесанщ жемiсi. Экзотикалык жанрдын шыгу тарихы ХХ гасырдын бiрiншi жартысына те^ректелЫед^ дегенмен, онын шыгу тарихы будан да ертерек уакытта басталды деген тужырымнан да бас тартуга болмас [1]. [1-кесте];
1-кесте
Мюзикл Оперетта
1. Негiзi театралдык формадагы жYЙеге багынады; 1. Карапайым сюжетке курылган KYPДелi музыкалык форма;
2. Басты талап - эдеби материалга сYЙену; 2. Басты талап - жYЙелi музыка, орындаушылардын жогаргы денгейдегi вокалдык кабтет^
3. Койылым сюжетЫщ канык болуы, драматургиялык шиеленiстердiн саналуандылыгы; 3. « - »
4. Карапайым аудиторияга багытталган турмыстык жэне эстрадалык формадагы орындаушылык стиль; 4. Кеп мизансценалы, шиеленiске толы финалдар;
5. Хореография - жи колданыста, кейде негiзгi орындаушылык курал; 5. Еюншл пландагы дивертисменттiк типтес балет сахналары;
6. 1шк жэне сырткы пластикага аса мэн бертед^ 6. Вокалдык оры ндауш ылыкты каркынды колдану;
Халкымыздын дэстYрлi эн ©нерiнiн тарих койнауына к©з жYгiртсек, саркылмас тенiздей байлыкка тап болгандай боламыз. Онын сан салалыгы жэне KYPДелiлiгi бул ©нер турЫщ улт турмысында ерекше орын алганын к©рсетедi. Бiз «эу демейтЫ казак жок» деген с©здi жи естимiз, дегенмен, дэл осы бiрнеше с©здiн косындысынын тYп тамырында терен сыр жатканына мэн бере бермеймiз. Казак халкынын дэстYрлi эн ©нерЫщ KYPДелiлiгi соншалык, ол ©з арасында жан жакты тармакталып, бiрнеше мектептерге б©лЫедк Бiз бiлетiн осы ^ы негiзгi бес мектеп бар:
• Сыр ©^рЫщ эншiлiк метебi;
• Арканын эншiлiк мектебi;
• Жетюу эншiлiк мектебi;
• Алтай-Тарбагатай энштк мектебi;
• Батыс Казакстан энштк мектебi;
Казак халкынын KYЙ ©нерi ©зiнiн бастауын тереннен алады. Бай эрi канык улттык колоритiмiз кайталанбас эффект беретiн сахналык форма [11].
Егер эуендер музыкалык аспата орындалган болса, бiз оны аспаптык музыка деп атаймыз. К©п зерттей келе ©нер саласынын сусынынан каныктап жYрген галымдар, казак KYЙiнiн негiзгi эуен саз KYЙ екен деген болжамга келдi. Кобыз, домбыра, шертер, сыбызгы, асатаяк, шанкобыз, дауылпаз, сазсырнай секiлдi улттык накыштагы аспаптар, ©з сикырын сан жыдар сырмагынан берi жогалтпай келе жатыр. Эрине, казак десе бiрден кулагымызга домбыра Yнi, яки кобыз зары келедi. Ал, осы аспаптардын шыгу тарихын, кайсысынын екiншiсiнен iлгерiрек пайда болганына зер салып карап жатпайды.
Ен алдымен домбыра аспабынын ерекшелiктерiне к©з жYгiртiп ©тейiк. Домбыра аспабынын галымдардын пайымдауы бойынша 20-дан астам турi бар. Онымен коймай, эр кайсысы жасалу эдютерте де б©лiнедi. Тiптi домбыра жасау шеберлерЫщ шэкiрттен шэкiртке жалгасып келе жаткан архаикалык мектептерi де бар [12, 18 б.].
Домбыра аспабынын непзп к©пке тараган 2 тYрi бар. [1-сурет]:
• Бiреуi, кауак домбыра;
• Екiншiсi калак домбыра.
Сурет 1.
Домбыра пайда болмас бурын, куйдщ KYHiренген дауысын кобыз аркылы теккен бабамыз - Коркыт. Ол жайлы сан тYрлi аныздар, эфсаналар бар. «^й атасы Коркыт» - дейдi халкымыз. Шынайы зарды кос шектщ Yндесуiмен жеткiзетiн бул сиуырлы аспап ез дыбыстык формасымен катты ерекшеленедi.
Тарих теренiне YHiлетiн болсак кобыздын ежелден келе жаткан 2 тYрi бар:
• Бiрi кыл кобыз;
• Екiншiсi нар кобыз;
Кобыз тшлы ете ерекше, академик Элкей Маргулан онын акку сиякты мойнын иiп, тартылып туратынын айткан [2-сурет].
Сурет 2.
TeKne куй Батые Казакстан аймаFынын куй eHepiHÍH, жаpкын кepiнiсi. Монодикалык мэдениеттщ yшкынынан тyFан e3ÍHe тэн спецификасымен epeкшeлeнeдi. Толыкканды eкi даyысты эyeздeн тypатын KYЙлep eзiндiк монодикалык желще баскаша кepiккe ие болады. Осы таpапта, eкi даyыста оpындалатын баска да тYpкiмeн, eзбeк, калмак макамдаpы, Yш даyыска кypылFан кыpFыз KYЙлepi e3 аpа 6íp аpнада yжымдасып монодикалык мэдени кeз каpаска сай келетЫ, e3re, epeк стильдeгi топты кypастыpады [11, 13 б.].
Дэл осы ^п даyысты монодикалык фактypа тамбypин тектес: домбыpа, дyтаp, комус сиякты аспаптаpмeн байланысып, кол бтезтн жылдам дipiлдeтy аpкылы жанаша оpындаyшылык мэнepдi калыптастыpады. Аспапты бyлай ойнау мэнepi Оpталык Азиянын солтYстiк аймаFында шоFыpланFан, кeшпeлi eмip салтын yстанатын, тYpкi-монFол тектес халыктаpFа тэн.
Teкпe KYЙдiн муызкалык пiшiнi дыбыс ке^сттн тeмeннeн жоFаpыFа каpай баFыттап, толкындата баFындыpyFа нeгiздeлгeн, ол пiшiндeyдiн аймактык пpинципiмeн байланысты. Бул Оpта Азиялык жypтшылыктын макамына кeлeдi. Ол жepдe нeгiзгi 6íp
дыбысты эyен ойналып ал екiншi дыбыс 6íp фактypаны сактап, мyзыкалык тypFыдан айтсак остинатты эyенге сайма-сай оpындалады.
0p аймактыц макамдаpы eздеpiне сай еpекшелiгiмен бeлiнiп тypса да, тeкпе кYЙлеpдiн негзiгi туп тамыpы 6íp аpнадан бастаy алады, жэне де спецификасы yксас келедi.
KYЙлеp, олаp: тeкпе жэне шеpтпе дыбыстык бтклп, ладтык аpа кашыктык жэне фоpмалык eзгеpiстеpiн сактай отыpа негiзгi бeлiмнен жэне де бipнеше саFадан (1-2) тypады. Куй басталFанда оныц бypдондык негiзi кeбiне 6íp саpынды, акь^ын басталады, кейiнipек алFашкы, сонан соц еюншл саFада бipiнен аpFысы удете шиеленiске тYседi. Негiзгi дыбыс катаpы оpындалып болFан соц, кейiн баpып бypдондык саpынFа кайта оpалып, эyен линиялык шешiмiн табады.
Казакстанныц Шы^ыс жэне ОнтYстiк аймактаpында таpаFан кYЙлеp кeбiне шеpтпе болып келедi, ал, Батыс пен Оpталык аймактаpда тeкпе кYЙлеp кенipек таpаFан.
Бiзге кеpектi тeкпе ^йдщ жалпы мyзыкалык бipлiгi eте кYPделi болып келедi. Оpындаyшынын, оц колыныц да, сол колыныц да шебеpлiгiн кажет етедi. Ец алдымен кYЙдiн iшкi кypылсын айта кетейк. ШыFыс мyзыкасынын жYЙесiнде pитм ец басты peлдi аткаpады. ^й дpаматypгиясы шиеленiстеp мен шаpыктаyлаpFа толы. ^йдщ ондай спецификалык аpтыкшылыFын ^pœjy Yшiн, жай Fана ноталаpдын Yйлесiмiнiц еpекше фоpмасын табy аздык етедк Бул жаFдайда pитмнiн eзгеpiсiне аса мэн беpy кажет. MысалFа элемдеп кeп мyзыка дыбыс ыpFактылыFынын тepттiк eлшемiне сыЙFызылып жасалFан. Жалпы мyзыкада 12 ыpFактык eлшем баp. Олаp: 1/4, 2/4, 3/4 (вальс), 4/4, S/4, 7/4, S/8, б/8, 7/8, 9/8, 12/8; [12].
Казак театp элемЫде оpын алFан айтyлы жэйттеpдiц 6ípí улттык колоpитiмiздi пайымдайтын жаца мюзиклдiн пайда 6олуы. 1980 жылдыц жаpык кYнiнде ак тYЙенiн каpны жаpылFан жацалык естiген кулакты та^алды^май коймады. Алматы каласыныц Респyблика Саpайыныц сахнасында Тeлеген Myхамеджановтын бастамасымен Кады^ MЫpзалиевтiн либpеттосына койылFан «Жеpyйык» pок-опеpасы кepеpмен назаpына аттанды. Басты идея казак eнеpiнiц коpифейлеpi вокалды-инстpyменталды ансамбль «Досмукасан» тобыныц ойына келген. Себеб^ дэл сол мезеттен 30 жыл алдын, бул eнеpпаздаp еш
айырпаздауга келмейтЫ лидер Мурат Кусайыновтын жетекшттмен «Жеруйыкты» тун^ыш рет сахна терЫе алып шыккан болатын. Бул жанды дауыста, аспатардын эсем сYЙемелдеуiмен уйлеам табатын орындаушылык процесс болды. ©з кезегiнде койылым керерменнщ мол ык,ыласына беленiп, кепш^ктщ кезайымына айналып, Казакстаннын тYпкiр-тYпкiрiне гастрольдык сапармен аттанып келдк Рок-опера ретiнде театр сахнасына алып шыккан Телеген Мухамеджанов дэл сол ансамбльмен рояльда ез енерЫ керсеттк Жеруйык - сезi терен магыналы, философиялык арнага бет бургызатын ерекше сез бiрлестiгi. Казак ауыз эдебиеттде жеруйыгын iздеген, кен жYректi кербез кешпкерлер ете кеп. Ал, дэл осы туындыдагы жеруйык iздеушi Асан Кайгы болатын. Сыр енiрiнiн сырын шерткен жырау ез елкесiн тастап шын айы езiн сYЙген ортаны iздеп, жалган галамды жалпагынан кезедк Жаксы менен жаманды, зулымдык пен кайырымдылыкты тенестiрiп керген ол, казак философиясына тенгерiмi жок тендесiз ой-ерю алып келдi. Койылымнын негiзгi линиясы карапайым драматургиямен сабактасып жатыр. Дудар есiмдi жас жiгiт пен орыс кызы Мэриям бойжеткенмен араларындагы пэк-асыл махаббат жырланады. Тыныштыкты жандары калаган кос гашыктын тагдырына зулым кYш Эз-эзiл келiп тиедi. Ак пен каранын арасындагы кYрес, бакытсыздык пен бакталасытык жYрек тебiрентер эуездi энменен жанасып, ерекше Yдерiстi Yйлесiмге ие болады.
Койылымнын халык арасында зор талдауга тYсiп, тамсандыруынын басты себептерiнiн бiрi, орындаушылык курамнын ерекше ыктиярлыкпен тандап алынгандыгынын аркасы деп те бiлемiз. Актерлык курам аты барша казак даласына айкайлайтын ерекше жандармен толыккан. Асан кайгынын ерен бейнесiн аша бiлген Нурлан ©нербаев, Дудардын пэк махаббатын сейлеткен Бауыржан Исаев сынды енермайталмандары жана жанрдагы жаркын туындыны ез шынына шыгарып ойнады.
Корытынды. Жумыс барысында: элемдiк мюзикл, казак кYЙлерi жэне эншiлiк мектептерЬ отандык мюзикл, отандык эстрада багыттарынын проблематикалары кетерiлген, олардын шешiм жолдары заманауи YPДiсте зерттелiп усынылган.
Рок-опера - бул езте Караганда аукымды енер ке^сттн аяатын «мюзикл» жанрынын iшкi курамдас 6ip беяшегi. Зерттеу барысында буя жайт аса мэн беpiп айтыяган. Себебi, рок-опера мюзиклдщ бip орында токтамай, заман агымына сай дамып отыргандыгын дэяеядейтiн басты аргумент.
Зеpттеудiн басты мiндеттеpiнiн бipi отандык мюзикядiн даму пpоцессiн сараяап, онын даму жоядарын карастыру болды. Казакстандагы мюзикл жанрынын каяыптасуы бipшама узак жоядан турды, Америкадагы жэне Еуропадагы мюзикл жанры секiядi гайыптан пайда боямай, олардын аналогы реттде калыптасты. Отандык мюзикл жанрынын алгаш кадамы pетiнде, кеп зеpттеушiяеp 1934 жылы казак эуендеpi мен куйлерЫ пайдалана отырып жазган композитор Иван Коцыктщ катысуымен болган, Мухтар Эуезовтщ пьессасынын жеяiсi бойынша сахналанган «Айман-Шолпан» музыкалык спектакяiн кеpедi. Ал, уакыт ете келе, казак театрлары шетел мюзикядеpiмен де ез танысуын бастады. «Notre-Dame de Paris», «Моя прекрасная леди», «Юнона и Авось» секiлдi батыс мюзиклдарын ез сахнамызда кеpдiк. Сонымен катар, «Достар сертЬ>, «Жеруйык», «Еp-Тестiк» секiядi отандык еымдер де жарык кеpдi, бipак, олардын денгей шетел мюзикядеpiнен анагурлым артта екенi керер кезге байкалып турды. Рок-опера жанрындагы «Жеруйык» эксперименталды койылымы да театр енеpiн сол кезп жас керерменге багыттап, Казакстандагы мюзикл жанрынын калыптасу Yдеpiсiне еяеуяi эсер еттк Корыта келе айтсак, казактын дэстYpяi эн-кYЙ енеpяеpiн, езiне уксас рок-опера синтетикалык жанрынымен сабактастырса, сезаз, Казакстан енер кенiстiгiндегi мюзикл жаЬ|андык денгейге кетеpiяеp едi.
Пайдаланылган эдебиеттер Ti3iMi:
1. Шведова Н.Ю. Ожегов С.И Орыс тiлiнiк тYсiндiрме сездт: Ок. 100 000 сез, терминдер мен фразеологиялык сез TipKecTepi. - М.: АСТ, 2018.
2. Данько Л.Г. (ХХ f. KYлкi операсы) Комическая опера в XX в. -Л. - М., 1986. - 200 с.
3. Орелович А., Михеева Л. В мире оперетты. - Л.: Советский композитор, 1977. - 384 с.
4. Егорова Б. Горький cахнаcындаFы мюзикл. Ресей Музыкасы:
макалалар жинагы. LUbiF.7. - М.: Совет композиторы, 1988. - 206-218 бб.
5. Yздiк элемдк мюзиклдер: танымал энциклопедия / рыл.ред. И. Емельянова. - М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2002. - 704 б.
6. Боброва М.С. ХХ f. еюншл жартысы мен ХХ1 f. басындагы музыкадагы жанрлык езара эрекеттесу контекстiндегi отандык мюзикл жэне рок-опера: автореф. дис. ... енертану канд./ С.В. Рахманинов ат. Рост. мемл. Консерваториясы. - Ростов на Дону, 2011. -22 б.
7. Тушинцева И. Менестрельдер жэне ^лю: америка операсынын тарихынан // Американын музыкалык пейзаждары. Бас. 1: АКШ музыкасы: тарих мэселелерi жэне теория / ред-кур. М.В. Переверзева. - М.: Мэскеу консерваториясы, 2008. - 78-94 б.
8. Кампус Э. О мюзикле. - Л., 1983. - 128 с.
9. Смагулбекова А.Б. Мюзикл в Казахстане: Состояние и перспективы развития. - Челябинск, 2017. - 71 с.
10. Бахтин А.А. Жанровая классификация музыкально-драматических спектаклей (опера, балладная опера, оперетта, водевиль, мюзикл, поп-мюзикл, рок-опера, зонг-опера). - М.: Палеотип, 2005. - 52 с.
11. Ыскаков Б.Ы. Казак халкынын дэстYрлi музыкасы. - Алматы,
2005.
12. Коспаков З.К. Сыр тарткан тарихынан эншллердщ. - Алматы, 2005.ж.
13. Нуртазин Е.С. Проблема актуализации искусства мюзикла в Казахстане. Дисс. на соиск. уч. ст. док. PhD. - Алматы, 2013. - 146 с.
14. Самитов Д.Г. В зеркале Бродвея: История, социология, менеджмент некоммерческих театров США. - М.: РАТИ-ГИТИС, 2008. -200 с.
15. Гринберг М.Е. Современный мюзикл / М.Тараканов // Советский музыкальный театр: Проблемы жанров. - М., 1982. - 237 с.
16. Андрущенко Е.Ю. Мюзиклы Э.Ллойда-Уэббера конца 19601980-х годов: Сюжеты. Жанр. Стилистика. Автореферат дисс. на соиск. уч. ст. канд. иск. - Ростов-на-Дону, 2007. - 27 с.
References:
1. Shvedova N. Iy. OjegovS. jáne oryssha tiliniñ túsindirme sózdigi: shamamen 100 000 sóz, terminder men frazeologialyq sóz tirkesteri. - M.: AST, 2018. (In Russ.).
2. Danko L.G. (ХХg qulqy operalary) Komicheskaja opera v XX v. -L. - M., 1986. - 200 s. (In Russ.).
3. Orelovich A., Miheeva L. V mire operetty. - L.: Sovetskij kompozitor, 1977. - 384 s. (In Russ.).
4. Egorova B. Gorkii sahnasynda múzikl. Resei Myzykasy: maqalalar jinagy. Shygys.7. - M.: kenes kompozitorlar, 1988. - 206-218 bb. (In Russ.).
5. Úzdik álem múziklderi: tanymal ensiklopediasy / gylym.i. Emánovtyn basylymdary. - M.: olma press, 2002. - 704 b. (In Russ.).
6. Bobrova M.S. ХХ g. ekisi jartysy men XXI g. basyndagylar myzykadagylar janrly ózara árektesterge kontekstik múzikl jáne rok-
opera: avtoref. dis. ... ónertany kand. / S. V. Rahmaninov at. Ósy. meml. Konservatorialar. - Dondagy Rostov, 2011. - 22 b. (In Russ.).
7. Tyshinseva I. Minstrelder jáne kúlki: Amerika operasynyñ tarihy / / Amerikanyñ myzykalyq peizajdary. Bas. 1: AQSH myzykasy: tarih jáne teoria / red-qur. M. V. Pereverzeva. - M.: Máskey konservatoriasy, 2008. - 7894 b. (In Russ.).
8. Kampus Je. O mjuzikle. - L., 1983. - 128 s. (In Russ.).
9. Smagulbekova A.B. Mjuzikl v Kazahstane: Sostojanie i perspektivy razvitija. - Cheljabinsk, 2017. - 71 s. (In Russ.).
10. Bahtin A.A. Zhanrovaja klassifikacija muzykal'no-dramaticheskih spektaklej (opera, balladnaja opera, operetta, vodevil', mjuzikl, pop-mjuzikl, rok-opera, zong-opera). - M.: Paleotip, 2005. - 52 s. (In Russ.).
11. Erqaqov B.Y. Qazaq halqynyñ dástúrli myzykasy. - Almaty, 2005. (In Russ.).
12. Qospaqov Z.Q. Syr tartqan tarihynan ánshilerdiñ. - Almaty, 2005. (In Russ.).
13. Nurtazin E.S. Problema aktualizacii iskusstva mjuzikla v Kazahstane. Diss. na soisk. uch. st. dok. PhD. - Almaty, 2013. - 146 s. (In Russ.).
14. Samitov D.G. V zerkale Brodveja: Istorija, sociologija, menedzhment nekommercheskih teatrov SShA. - M.: RATI-GITIS, 2008. -200 s. (In Russ.).
15. Grinberg M.E. Sovremennyj mjuzikl / M. Tarakanov // Sovetskij muzykal'nyj teatr: Problemy zhanrov. - M., 1982. - 237 s. (In Russ.).
16. Andrushhenko EJu. Mjuzikly Je.Llojda-Ujebbera konca 1960-1980-h godov: Sjuzhety. Zhanr. Stilistika. Avtoreferat diss. na soisk. uch. st. kand. isk. - Rostov-na-Donu, 2007. - 27 s. (In Russ.).
