ҚАЗАҚ ЕРЛЕР БИІНІҢ ДАМУ МӘСЕЛЕСІ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

ХОРЕОГРАФИЯ ЖЭНЕ ©НЕР CHOREOGRAPHY AND ART ХОРЕОГРАФИЯ И ИСКУССТВО

МРНТИ 18.49.07

УДК 793 DOI:10.56032/2523-4684.2023.2.6.5

А.Ш. Шамшиев1, Г.Т. Жумасеитова2 12 К,азак, улттык хореография академиясы (Астана, Казакстан)

КАЗАК ЕРЛЕР БИШЩ ДАМУ МЭСЕЛЕС1 Аннотация

Би SHepiHiH тарихына кол жеткiзу киын, ce6e6i ол мындаFан жылдар бойы cакталFан тас куралдар, мYciндeр, ан аулау куралдары немесе жартаcтаFы суреттер сиякты накты аныкталFан физикалык артeфактiлeрiжок. Би енер'!н'!н адамзатмэдeниeтiнiн бiр бел'1пне кашан айналFанын дэл аныктау мYмкiн емес. Би енeрi эр KOFамда тYрлi кызмeттeрдi аткарFан. Сонын бiрi элеуметт'1к коммуникация жэне байланыс орнату. Халыктык мерекелер мен рэамдерде колданылFан. Би енeрiн наукас адамдарды, депрессия мен стрессте жYргeн адамдарды емдеу эдici ре^нде де пайдаланFан. Ен непзпci би енeрiн еркектер мен эйeлдeрдiн араcындаFы ceзiмдi жeткiзу куралы ре^нде де караcтырFан. Автор осы Fылыми макалада элем халыктарынын би тарихына шолу жасай отырып, сонын iшiндe ерлер биiнiн дамуына назар аударады. Казак ерлер биiнiн дамуын зерделей келе, OFан кедерп кeлтiрiп отырFан фактiлeрдi керceтeдi. АйтылFан мэceлeлeрдi шeшудiн жолдарын iздeугe тырысады. Би енeрiнiн адам емiрi мен денсауль^ына пайдасын накты дэлелдермен тужырымдайды.

ТYЙ¡нд¡ сездер: енер, ерлер би'1, хореография, тарих, даму, мэселе.

А.Ш. Шамшиев1, Г.Т. Жумасеитова2 12 Казахская национальная академия хореографии (Астана, Казахстан)

ПРОБЛЕМА РАЗВИТИЯ КАЗАХСКОГО МУЖСКОГО ТАНЦА

Аннотация

История танцевального искусства трудно мотивируема, потому что в ней нет четко определенных физических артефактов, таких как каменные орудия труда, скульптуры, охотничьи инструменты или наскальные рисунки, которые сохранились на протяжении

5

тысячелетий. Невозможно точно определить, когда танцевальное искусство стало частью человеческой культуры. Танцевальное искусство выполнял разные функции в обществе. Одной из них является социальная коммуникация и установление связей. Использовалась в народных гуляниях и обрядах. Искусство танца также использовалось как метод лечения больных людей, людей, страдающих депрессией и стрессом. Самое главное, танцевальное искусство также рассматривалось как средство передачи чувств между мужчинами и женщинами. В этой научной статье автор делает обзор истории танца народов мира, в том числе уделяя особое внимание развитию мужского танца. Изучив развитие казахского мужского танца, он показывает факты, препятствующие его развитию. Пытается найти пути решения озвученных проблем. Польза танцевального искусства для жизни и здоровья человека сформулирована через четкую систему доказательств.

Ключевые слова: искусство, мужской танец, хореография, история, развитие, проблема.

A.Sh. Shamshiev1, G.T. Zhumaseitova2 12 Kazakh National Academy of choreography (Astana, Kazakhstan)

THE PROBLEM OF THE DEVELOPMENT OF KAZAKH MEN'S

DANCE

Annotation

The history of dance art is difficult to access because it does not have well-defined physical artifacts such as stone tools, sculptures, hunting tools or rock paintings that have survived for thousands of years. It is impossible to determine exactly when the art of dance became a part of human culture. The art of Dance has held different functions in each society. One of them is social communication and communication. It was used in folk festivals and rituals. The art of dance was also used as a method of treating sick people, people who are in depression and stress. The most basic also considered the art of dance as a means of conveying feelings between men and women. In this scientific article, the author, reviewing the history of dance of the peoples of the world, pays attention, including to the development of men's dance. Studying the development of Kazakh men's dance, he shows the facts that hinder it. Tries to find ways to solve the problems mentioned. Formulates with concrete evidence the benefits of dance art for human life and health.

Key words: art, men's dance, choreography, history, development, problem.

Kipicne. Би ©Hepi эр улттын дэстурЫен, эдет-гурпынан хабар беретЫ рухани кундыль^ы FaHa емес, би

оны б1р кауымнан екiншi кауымга ажырататын эстетикалык кундылыктарга толы, эр елдщ мэдени мурасын ашатын символизммен кемкертген. Би окиганы айтуга, сезiмдер мен эмоцияларды жеткiзуге жэне баскалармен жэне ездерiмен байланыс орнатуга кемектеседi. Би алгашкы адамзат еркениеттерi пайда болганга дейiн де рэамнщ, рэамдердщ, мерекелер мен ойын-сауыктын манызды белiгi болды. Оган накты гылыми дэлелдер бар. Мысалы, YндiстандаFы 10 000 жылдык Бхимбетка жартастарындагы суреттер мен Египет кабiрлерiндегi бiздiн заманымызга дейiнгi 3300 жылы билеген фигураларды бейнелейтiн суреттердi айтуга болады. Kазiргi бидiн кептеген тYрлерi ежелгi кезеннiн тарихи, дэстYрлi, салтанатты жэне этникалык билерiнен бастау алады. Би ерте адамдарда емiр сYPУ Yшiн кажеттi ынтымактастыкты дамытатын элеуметтiк езара эрекеттесу куралы ретЫде колданылган болуы мYмкiн.

Зерттеу эдктерк Негiзгi зерттеу эдiстерi тарихка сYЙену (историзм) болды, зерттеу такырыбы бойынша материалдарды жYЙелеу, оларды салыстырмалы талдау жэне гылыми жалпылау бар. Макалада мэтiндi историзм мен жYЙелеу эдiстерi бiрiн-бiрi толыктыратын кызмет аткарды. Аталган эдiс макаланы хронологиялык жэне тэрттпен курылымдауга мYмкiндiк бердi. Материалдык жэне рухани мэдениеттщ дэлелдерiн талдаудын курылымдык-семантикалык эдiсi де колданылды.

Такырып бойынша эдебиеттерге шолу. Макала казак ерлер биЫщ даму мэселесiне арналгандыктан оны жазу барысында тарихи деректерге сYЙену кажеттiлiгiне байланысты би зерттеушiлерi мен галымдарынын бiрнеше жыл бурынгы енбектерЫе сYЙендiк. Мысалы, би енерi такырыбын козгап жYPген казак тiлдi сайттардан («Айкын» сайты) деректер алынды 1. Макаланы жазу барысында казак енер энциклопедиясына да жYгiндiк [2, 140 б.]. Сонымен катар би енерi кYЙмен тыгыз байланысты болгандыктан Акселеу Сейдiмбектiн «Казактын KYЙ енерЬ [3, 13 б.] атты шыгармасында iзденiс жасадык. Б. Кабай [4] Дж. Дрепер [5] сиякты зерттеушiлердiн енбектерЫ карадык. Сонымен катар 3 томдык «Казак енерiнiн тарихы» [6], Шара Жиенкулованын «Казак билерЬ> [7, 3 б.] ^м Тойганнын «©ркеы ескен би енерЬ атты оку куралы [8, 5 б.] атты енбектерi назарга алынды. Электрондык

7

ресурстардан сон^ы жылдардагы жарияланымдарга сiлтеме жасадык. Казак ¥лттык хореография академиясынын «Art academy», ©зге де енер саласындагы «Rupkatha Journal on Interdisciplinary Studies in Humanities» журналдарында жарияланган

эрiптестерiмiздiн гылыми макалаларына жалпы шолу жасалды.

Зерттеу нэтижесi. Казактын би енерi туралы жазушы Мухтар Эуезов: <^здщ казак халкы дарынды, ©нерпаз халык, эн, куй деген мурамызда шек жок. Ал бул казак хал-кында биден калган мура ©те аз. Жана урпак осы бидi колга алганы жен. Менiн байкауымша, осы ©нерге талпынып журген Шара (Ш. Жиенкулова) сиякты жастар бар кертедк Одан бiр нэрсе шыгатын тYрi бар. Ал кай енердi алсак та, опера болсын, музыка театры болсын, онын бэрi биаз болмайды» - деген болатын [1]. Казак би енерi улттын болмысымен бiтiсе кайнасып, салты мен дэстYрiн, тыныс-тiршiлiгiн, табигатпен байланысын дэрiптей дамып келе жаткан енер саласы. Мысалы, «Коян биЬ>, «Аю биЬ>, «Насыбайшы», «Ортеке», «Коян-бYркiт», «Каражорга» секiлдi билер. Бiр сезбен айтканда би енерi казактын канына жакын енер. Шара Жиенкулова, Эубэюр Исмаилов, Дэурен Эбiров сынды енер кайраткерлерi мен би енертен элемдiк айтарлыктай денгейге жеткен.

Би деген кимыл, кимыл - ^ршллк, ал тiршiлiк - емiр. ©мiрiн тYрлi кимылмен ернектей бтген казак халкы би ©нерiне сан гасырлар бурын ден койган. «Би - музыка немесе ыргакка сай дене кимылымен керкем образ жасайтын енер. Би казактын халык фольклорынын кене тYрлерiнiн бiрi, ежелгi заманнан акындык, кYЙшiлiк ©нерiмен катар би енерi де болды. Ол жайында Казакстан жерiнде сакталган тастагы суреттер, тарихи деректер, орыс саяхатшылары, тарихшылары, галымдарынын этнографиялык жазбалары сыр шертедЬ [2, 140 б.]. Бiрак когам арасынан оны жокка шыгарушылар да табылды. Дэл казiргi когамда казак би енерт жокка шыгарып жYргендерден белек, «казактын биi болса да ерлерi билемеген» деген тYсiнiк тагы бар. Ондай когамдагы кате тюрлерге тоскауыл кою Yшiн мынаны тYсiну керек, казак елiндей улттык енерт урпактан урпакка жеткiзе бiлген халык кемде кем. «¥лы дала кешпендтерЫщ мындаган жылдар аясында шындалган гажайып мэдениетiнiн кiндiк

8

журттагы мурагерi казактар болды жэне олар сол улы мэдениеттiн аркауын Yзiп алмай бYгiнгi KYнге дейiн жетюзе алды» [3, 13 б.]. Сонын нэтижесiнде елiмiзде каншама эр тYрлi жанрдагы эуендер осы KYнге дейЫ жеттi, сол эуенмен билер катар дамыды. Эуен бар жерде элбетте кимыл бар, ал кимыл-козгалыс болтан жерде бидщ болмауы мYмкiн емес. «Казакта би болмады» деген угымга байланысты осы ойдын терiс екеын елiмiздегi енер саласынын галымдары, устаздар да айтып, жазып, кептеген мысал-факттермен дэлелдеп келедi. Калай болганда да, жалпы би енерiн негiзгi мамандык ретiнде казiргi бiздiн казак когамы толыктай кабылдай алмай отыр жэне бул ез кезепнде езектi мэселеге айналды.

Казак енерiн, сонын шЫде казактын улттык би енерiн зерттеп жYPген галымдардын енбектерiне сYЙену аркылы гана бiз казак биiнiн ежелден келе жатканын дэлелдей аламыз. Атап айтса, енер зерттеушла Серэлi Мухамедсадыковтын деректерiне сYЙенсек, би енерi казак тарихында ете ерте басталган. Небiр жауынгерлiк замандардын ездерiнде казактын батырлары би кимылдары аркылы сYЙiншi сурап, же^спен келе жатканын ауыл халкына би аркылы керсеткенi туралы баяндайды. Ол енбегiнде: «Мен тiптi тан калдым. Казак халкынын батырлары да биге ете жакын болтан. Ол батырлардын жауын женiп, женiспен елге оралып келе жатканын карапайым ауыл адамдары оларды биi аркылы танып бiлген. Биi аркылы дейтiнiм, эдетте казак батырлары жауды ойсырата же^п, елге таяп калганда, анадай жерден аттарынан тYсiп, ауылга карай «БYPкiт» биiн билеп келетiн болтан. Осылайша, олар ауылга жаксы хабарды жетюзе бiлген. Бул, эрине, тек казак халкына гана, казактын еркектерiне гана тэн нэрсе» - деген кунды пiкiрiн айтады [4]. Ягни, казак батырлары деп отырганымыз - казактын еркектерi болса, казак халкынын арасында ер азаматтардын биi сол дэуiрлерде жаксы дамыган деп пайымдауга непз бар. Осы жерде «казак еркектерi билемеген» деген ой айтып жYрген жекелеген адамдардын пiкiрiнiн терiс екеын ан^аруга болады. Кытай казактарынан шекара асып келген буын биi де ер азаматтардын катысуымен орындалатын би. Аталган биге мын буралган бойжеткенмен ер азаматтын араласуы керемет бiр керiнiс сыйлайды. Осы буын бш саналатын

«Каражорганы» бiздiн елiмiздiн тургындарынын жаппай билегеы, оган деген кызыгушылык танытканы сондыктан да болар. Кара жорга - казакы турмыстын, улттык болмыстын тел туындысы. Онын бiрнеше нускалары бар екен айтылып жур. Сонын бiрi ер азаматтардан куралган би тобы орындайтын мынау бiр нускасы. «Бидi билеу Yшiн бiр карулы мытым жттт ортага кара жорга ретЫде шыгарып, атка уксатып терт аяктатып тургызып коятын. Сонан кейiн бидi жаксы билей алатын бiр бозбаланы ортага шыгарып, кол согатын. Домбырашы дэстYрлi "Кара жорга" би эуеын тарта бастаганда бишi атка, яки кара жорганы билей жYрiп жакындап, алдымен аттын кекiлiн, кулагын, жалын сипап барып нокта, сонан сон жYген салу рэсiмiн жасайды. Будан кейЫ аркасын, сауырын сипап жYрiп, атты ерттеуге кiрiседi. Мунын бэрi би аркылы орындалады. Ат ерттелт болганнан кейiн, бидiн ен шарыктау шегiне, эсем де, кызгылыкты сатысына куэ боласыз. Бишiмiз ерттеулi аттын терт аягын тагалау жосынын жасап, неше тYрлi кимыл-эрекетке толы би ыргагына басады да, «Кара жоргасына» каргып мiнiп, атYстi козгалысынын ен кYPделi де эсем кимылын керсете бастайды. Аттын колтыгына аяктарын етюзт алып, шалкайып, енкейiп, он^а-солга аунай аттын бауырына тYсе билеп, журтты кыран-топан кYлкi кызыгына батырады. Егер конактар арасында жас бишiлер болса, олар да биге косылып, ойын керiгiн кыздыра тYседi» [4]. Бул биден улттык ерекшелiктi гана емес, сонымен катар ер азаматтарга тэн касиеттердi де ангарамыз.

Жогарыда керсеттген фактiлердi алга тартатын болсак казак ерлер битщ дамуы ерте уакытта басталып, белгiлi бiр кезенге дейт тенденция алганын байкаймыз. Ягни, Казактын ерлер биi Кенестiк дэуiрге дейЫ улттык накыштагы ерлер биi болып калыптасып, дамып, халык арасында ке^нен таралган. Кенес дэуiрiндегi ерлер би езгеше сипатка ие болды. Ондагы би элементтерiне кенестiк заманга сай кимылдар енгенiн ангаруга болады. Ягни, ерте заманнан келе жаткан улттык би енерiмiз эр кезенде ез дэуiрiндегi коршаган ортасымен, мэдениетiмен тыгыз байланысып дамып келгенiмен эр кезендеп би койылылымдары мен бишiлердiн орындауында заманына байланысты айырмашылыктар бар екеын жокка шыгара алмаймыз. «Заманына

байланысты» деген сездщ астары теренде жатыр. Расырлар бойы даму Yстiнде болтан казактын би енерi эр кезенде заман агымына сай кубылып, езгерюке ушырап отырды.

Казактын белгiлi жазушысы, талым, филология гылымынын докторы Акселеу Сейдiмбектiн сезiмен пайымдасак, «Нагыз мэдениет, эаресе, рухани мэдениет тек кана улттык-этникалык телтумалыкта керiнiс табады жэне сол телтума касиетiн тугыр ете отырып кана дамып, шындалады. Ал баска елдщ мэдени-рухани кундылыктарына жалан елiктеу езiнен езi кайталау болып шыгады» [3]. Ягни, жана гасырда жат билерге елiктеу басым болады. Бул улттык ерекшелiкке сезсiз ыкпал ететiн факторлардын бiрегейi. А.Сейдiмбек сиякты тужырымдамалык мэнi бар ойды агылшын этнологы Дж.В.Дрэпер де айткан: «Улттык типт элдекiм бiржолата белгiлеп берген деп ойлаудын мYлде кисыны жок, ал онын касиет-калыбынын туракты болып келетт себебi езiн коршаган ортага, езiне ыкпал ететiн ортага элдекашан бейiмделiп болгандыгынын нэтижесi. Жагдайды езгертсен-ак болды, сол сэттен бастап тип те езгере бастайды» [5, 8 б.]. Дж.В.Дрэпердщ айтканынан тYЙiндейтiнiмiз улттык ерекшелкт каз-калпында, еш езгерiссiз сактап калу мYмкiн емес, себебi ол айналадагы коршаган ортанын ерекшелiктерiне сай кубылып отырады. Оган кубылуга мYмкiндiк берсен болды, болмыстын езгеруiне экелт согуы ыктимал. Улттык би мэселеанде де дэл солай. Эсiресе, ерлер биЫе аса сактыкпен караган абзал.

Эр халыктын мэдениетiнде оны курайтын кейбiр кубылыстар когамдагы тек эйелдер жартысына тэн болса, баскалары, керiсiнше, тек еркектерге тэн. Осы сынды би кезiнде де ер жыныстын екiлдерi би аркылы бiр-бiрiне жэне керермендерге ездертщ ерлiгiн, KYшiн, ептттн керсете бiледi. Ол эсiресе ерлердщ жекпе-жек билерiнен айкын керiнiс табады. Ал казак мэдениетЫде ер азаматтардын iшiнде казак биiнiн дамуына Yлес косып, кэсiби би енерiн менгерт кана коймай, сол аркылы халыктын ыкыласына беленген балетмейстерлер аз болтан жок. Солардын бiрi улттык хореографияга арналган енбектерiнiн авторы, халык бит, кэаби би енерiн шебер менгерген, казак биi енерiнiн кэсiби

11

денгейге кетертуте зор енбек сiнiрген белг^ балетмейстер, педагог Дэурен Тастанбекулы Эбiров. Одан белек, халык бишiсi Ыскак Быжыбаевты да атауга болады. Ыскак Быжыбаев домбыранын сYЙемелдеуiмен «Насыбайшы» жэне «Маскарампаз Кара жорга» билерiн билеп, казак ерлерЫщ би Yлгiсiн дэрттеушл ретiнде тарихта калды.

Казак би енерЫде ер азаматтардын iшiнде аты ерекше аталган эйгiлi балетмейстер Б.Аюханов екенiн жогарыда айттык. Ол енер адамынын казак би енерiне коскан Yлесi, эсiресе, ер азаматтардын Yздiк би кимылдары мен Yлгiлерiнiн калыптасып кана коймай, iргелi дамуына тиген септтн ауыз толтырып айтуга болады. Онын айгагы ретiнде, «Б.Аюхановтын балетмейстерлк лексикасынын негiзiне айналып, классикалык онын шыгармашылык ендеуiнде би енерiне езЫдк окылым беретiн жана бояу, жана суреткерлiкке ие болды. Кимылдык сYЙемелдеу мен позалардын езiндiк композициялары, адажио суреткерЫщ таза эуендiлiгi, аллегориялык вариациялардын тазалыгы мен дэлдiгi, саналы тYPде айкын, накты идеямен каныккан би мазмунынын айшыктылыгына умтылу - Б. Аюханов койылымдарынын шыгармашылык ерекшелiктерiн аныктады» деген казак енерiнiн тарихына енген жазбаларды келтiре аламыз [6, 414 б.].

Ер адамдардын билерi жауынгершткпен, согыс пен шайкас тэсiлдерiн керсете отырып батырлыкты, батылдыкты, жауынгерлiк шеберлкт дэрiптейтiн еркекке тэн билер десек, мундай би тYрлерi элемдегi езге елдерден де керуге болады. Нактырак айтса мундай билерде табигаттан тыс денгейде оган катысушылардын бiрлiгi мен алдагы, шайкастагы эрекеттерiн керсететiн белг^ бiр келiсiм мен YЙлесiм бар. Ал кейбiр элементтер жауды коркыту Yшiн колданылган. Бiздiн казiргi заманымызда мундай билерге кажеттiлiк жойылгандыктан, олар бул кызметЫ жогалтып, тек енерге айналды. Мысал ретiнде бiрнеше шетелдк ерлер биiне шолу жасасак. Украиндык ерлердiн «Норак» халык биiн еркектерге тэн батырлыкты дэрттейтЫ би ретЫде атауга болады. Ал, кейбiр жауынгерлк би композициялары бар билер ретЫде Армениянын биi «Би Кочаридi», Бразилия би «Капоэйраны», Жана Зеландиянын би «Хаканы» (ка-

12

мате) жэне тагы баска билердi атауга болар едi. Бiрнеше гасыр бурын Ресейде де жауынгерлiк би езект болганын бiлемiз. Жекпе-жек, жудырыктай жумылу кимылдарымен катар онын эскери бейiмдiлiктерi мен касиеттерi калыптасты. Ол билер жауынгердщ санасынын ерекше ашылуына, ал денеан толык жауынгерлiк эзiрлiкке келуте кемектестi. Ол билерде iшiнара коян-колтык урыс элементтерi де бар. Бул жалпы ер азаматтардын катысуымен орындалатын элемдегi эйгiлi билердiн бiркатары десе болады. Жогарыда аталган ерекшелiктерге байланысты Шара Жиенкулова «Казак билерi» атты енбегiнде: «Халыктын жалпы мэдениетiнiн есуЫе байланысты бидiн де эстетикасы байып отырады. Би кимыл позициясы. Хореография енерi эр уакытта окиганын орны, уакыты жэне халыктардын характерлiк ерекшелiктерiмен тыгыз байланысты» деген тужырым айткан болатын [7, 3 б.]. Ягни, кай улттын болмасын езiне тэн мтез-кулык ерекшелiгi болады, ол ез кезепнде сол улттын би элементтерЫен керiнiп турады.

Бердiбек Кабай езтщ «КYЙ тартып, би билеген бiздiн казак» атты макаласында ерлер би тенiрегiндегi дау-дамай туралы былай деп ойын ербiтедi: «Ал казак ерлерЫщ билерi туралы сон^ы уакыттагы пiкiрталас екiге белiнiп тур. Бiр тарап «казак жiгiттерi билемеген» десе, еюншл тарап, «казактын жiгiттерi билеген жэне ол сан гасырлар бойы жалгасып келе жаткан YPДiс» екеын алга тартады. «Би енерiн сез еткенде тагы бiр даулы мэселе кулагын кетерiп шыга келетiнi бар. Бул ер адамдарга арналган би. Жалпы казактын жiгiттерi билегенбе?,-деген сауал тешрепнде талай мэселенiн шетi кетертт кызыл тартыс болып калатынымыз да жасырын емес. Айтарымыз ер адамдар неге билемейдк Олардын да ке^л кетерiп, ез енерiн ортага салуга кукы бар. Тiптi ерте замандардын езiнде ер азаматтарга арналган билер болды. Алайда басы дауга калып жYрген осы мэселенiн тYЙiнiн Петербордагы атакты Эрмитаждын купия корында сакталган мына сурет (1 сурет) бiржола шешiп тастайтындай керiнiп тур.

Сурет 1. Петербордары Эрмитаждын купия корында сакталран сурет

Бул туындыны 1792-1793 жылдаpы оpыстын эскеpи кызметiнде аpнайы жyмыстаp жасаFан Баpбиш есiмдi Фpанцyз сypетшiсi сызып калдыpFан екен. Баpбиш Казак Оpдасында болып кайткан сапаpында Екатеpина - 2 ПатшайымFа аpнайы келiп «Казактаp, Fypыптаp» атты жинакты сыЙFа таpтады. Жинакка eзге де 15 туынды енгiзiлген екен. Ал мына туынды «Казак биЬ>,-деп аталFан. Акваpель бояуымен оpындалFан шыFаpма наFыз жуптасып билеyдiн Yлгiсiн кepсетiп тyp. Билеyшiлеpдiн кимыл козFалысына каpап ак олаpдын «Буын бин бYгiнде «Каpа жоpFа»,-биiн оpындап жаткандыFын анFаpy киын емес. Ал сypеттегi мyзыканттаpFа ^^л аyдаpаpып отыpып, олаpды толык 6íp оpкестоp деп каламыз. Fажап, олаpдын колындаFы аспаптаpдын баpлыFы казак халкынын музыкалык ДYниелеpi. Кобызбен сыбызFы, тайтуяк пен сыpнай. Ал ендi муны кep де казакта би болмаFан немесе еp адам мYлде билемеген деп айтып кep. Сонымен бipге казактаp аpасында тек еp азаматтаpFа аpналFан билеpдiн бipазын жоFаpыда айтып кеттк. Олаpдын катаpында «КаpажоpFа», «Op-теке», «Тепен^к», «Коян-бYpкiт», «Садак биi»,«Кyсбегi», «Оpтеке»,«Коян биi»,

«Аю биЬ>, «Насыбайшы»,«Асау ат», «Аю биЬ>, «Бура биЬ>, «БYркiт биЬ> сынды би тYрлерiн айтуга болады» - деп тужырымдаган [4]. Аталган билерден баска ер азаматтарга арналган би реттде «Баксы» биiн де т1лге тиек етуге болады. «Баксы» бит зерттеген жэне осы такырыпка гылыми макала арнаган Казак Улттык хореография академиясынын А. Т. Молдахметова, Г. Т. Жумасештова, Л. В. Ким, Г. Ю. Саитова, Р. В. Кензикеев, Т. К. ЖYргенов сиякты зерттеушiлердiн «Dance movements of baksy as a paradigm of development of the Kazakh dance art» атты макаласында «Баксы» бит ер адамдар билегеымен онын TYпкi кездегеш емдiк шара болганын, «Баксынын непзп максаты - аурудан айыктыру жэне делдал реттде эрекет ететiн жогаргы жэне теменгi элем рухтарымен байланыс» [8, 49 б.] екенiн жазады.

Будан белек ер азаматтардын турмыстык, ойын-сауыктык сипаттагы билерi бар. Бул Интернетте онай табуга болатын ен жаксы ерлер билерi, жаттыгу бейнелерi керiнiс тапкан. Орыстын дэстYрлi мэдениетiнде жеке биден баска, жуптык билер, кадрилдiн барлык TYрлерi де бар. Олар ^зелердщ кYPделiлiгiмен жэне козгалыстардын эдемiлiгiмен тан калдырады. Мундагы ерлердiн релi мен мYмкiндiктерi де айтарлыктай Yлкен. Сахнага шыккан кез келген бидщ негiзгi максаты - керермен алдына жаркын картина жасау. Осы орайда ерлердщ классикалык би орындаушынын езiне деген сенiмдiлiгiн, мтезтщ кешбасшылык касиеттерiн, эдемi калпы мен жYрiс-турысын дамытуга кемектеседi. Сондыктан, егер сiз классикалык билермен айналысу, ер адамдар мiнездiн дурыс емес касиеттерт тэрбиелеп, тым эйелдiкке айналады деп ойласаныз, бул мYлдем дурыс емес. Керiсiнше, классикалык Yлгiдегi ерлер би этика мен эстетиканын, жогары талгампаздыктын керiнiсi. Одан белек, ерлердщ бал биi тамаша ыргак сезiмiн, эдемi жэне романтикага деген сYЙiспеншiлiктi тудырады. Бiрак казiргi еркектерде бул би жетюпейдк Бул билердiн кептеген TYрлерi бар: вальс; ча-ча-ча; румба; фокстрот; танго жэне тагы баскалары. Айтпакшы, ТYркиядаFы ерлердiн iш би бiзге бiршама экстравагантты жэне ерекше болып керiнуi мYмкiн. Бiрак бул ер адам бинщ эйелдерге ешкандай катысы жок, бул дене булшыкеттерт жетiлдiруге жэне кYресуге багытталган улттык ерекшелiгiне сай бидiн TYрi.

15

Жалпы алганда ерлерге арналган заманауи билерге хип-хоп, брейк-данс, дабстеп жэне тагы баска эртYрлi стильдер де юредк

ХХ1 акпараттык гасырда адамзаттын ДYниетанымынын жаhандануы салдарынан биге деген, эаресе ер азаматтардын биiне деген кызыгушылык азайган деп тужырымдаймыз. Олай айтуымыздын себебi, кэсiби тургыда би YЙiрмелерiне ул балаларын беретiн ата-аналардын санынын тым аздыгын алга тартуга болады. Сонымен катар би енерт насихаттап, осы салада б^м берiп жYPген устаздардын катарында еркектердщ Yлесi аз екенiн байкауга болады. Мысалы, Казак улттык хореография академиясынын бiр топ зерттеушi галымдарынын жYPгiзген талдауларына сэйкес окытушылар кYPамынын пайыздык керсеткiшiн кереуге болады. «Сауалнамага окытушылар мен студенттер катысты балет педагогикасы, хореографиялык педагогика, хореографиялык режиссура, бал билерi педагогикасы, сондай-ак бакалавриат, магистратура жэне докторантура. Барлыгы 20 окытушыдан сухбат алынды жэне 75 студентке сауалнама жYргiзiлдi. Окытушылар курамына келетЫ болсак, 26,3% ер адамдар ал 73,7% - эйелдер. Онын 20-сы% - енертану кандидаттары, 15% - енертану докторлары жэне 65% - магистрлер» [9, 100 б.]. Ягни, окытушылардын кепшiлiгi эйел адамдар, устаз ер азаматтар 26,3 пайызды курайды.

Нагыз еркектерге арналган нагыз бидi Yйренуге, ягни казак ерлер бинщ дамуына не кедергi деген сауалга жауап iздеп керсек, онын себептерт келесi жагдайлардан керуге болады:

1. Казак халкынын ерте замандагы улттык билердщ кундылыктарын умытуы. Ягни, жогарыда айтылган ер азаматтарга тэн, батырлык пен батылдыкты насихаттайтын «БYPкiт» сынды билердiн колданыстан шыгуы. Улттык кундылыкта емiр сYPген Кенестiк кезенге дейтп дэуiрде дэрiптелген улттык билердiн бiртiндеп шеттетiлуi.

2. Бiр кезде белг^ бiр себептермен умытылып, уакыт ете келе халыкка кайта оралган билерге деген кYмэндi кезкарас. Мысалы, «Буын би» биiн казактын биi емес деп, дау тугызып, кейiн онын шын мэнiнде казактын улттык би екенiн дэлелдеуi, «Кара жорга» сайып келгенде улттык буын биi екеын кеш болса да тYсiнуi. Ягни, улттык

16

би тeкipегiндегi бтп беpмейтiн пiкipталастаp да улттык бидiк тиiстi декгейде дамyына тежегiш болып тyp.

3. Жака Fасыpда би eнеpiнiк, сонык шЫде еpлеpге аpналFан билеpдiк сиpек дэpiптелyi. Казipгi кYнi жака технологиялаpдык шеказ мYмкiндiктеpiн пайдалана отыpып би eнеpiнiк адам баласына, сонык iшiнде еp балалаpFа пайдасын кepсете алмаймыз. Сондыктан да еp балалаpдык биге келyi сиpек. Осы pетте пpофессоp Т. Ым сиякты би eнеpiн зеpттеyшiлеpдiк екбектеpiн, сонык iшiндегi Yгiт-насихатты Yлгi тута отыpып эpекет жасаy элдекайда сенiм "^b^p едi. Атап айтса: «ЭpтYpлi пластикалык ыpFак тYpлеpi адамнык эмоциясынык сыpткы кepiнiсi iспеттес болды. Кимыл-козFалыс аpкылы адамдык сана-сезiмдi бiлдipе отыpып, эмоциялык кеpi эсеp ететЫ касиеттеpдi азайтyда Yлкен peл аткаpFандыFын» кepсете бiлy макызды [10, S].

4. Жалпы, казipгi казак халкынык калыптаскан менталитетi, улттык еpекшелiгi. «Калыптаскан» деген сeздi Kолданyымыздык eзiндiк себебi баp. ©йткенi, сан Fасыp бypын ата-бабалаpымыз еpкектеpдiк билеpiн калыптастыpып, оны еш кымсынбай колданFан болса, казipгi коFамда еp адамдаpдык билеyiне деген кeзкаpас баскаша. ЯFни, еp адамнык бишл болyына катысты таксык кeзкаpас баp. Жiгiттеp Yшiн би билеy эйелдеp Yшiн Фут6ол ойнаyмен тек сиякты деген каpапайым коFам аpасында оpтак пiкip баp. Алайда, кэаби бишiлеp бул мифтi бидi бтмейтЫ немесе ешкашан сынап кepмеген адамдаp ойлап тапканын жаксы тYсiнедi.

5. Ep балалаpдык биге аз баpyы салдаpынан бэсекелестiктiк болмаyы да еpлеp биiнiк тиiстi декгейде дами алмаyына eз ыкпалын тигiзyде. Бэсекелестiк жок жеpде дамy да болмайтыны закдылык. Ал бэсекелестiк, жоFаpы пайда мен аpтыкшылыктаpFа кол жеткiзy Yшiн кYpес екенi мэлiм.

6. Ep балалаpды даяpлайтын казак хоpеогpафиясында тэжipибелi тэлiмгеp, тамаша yйымдастыpyшылык жэне педагогикалык кабтет баp балетмейстеpлеpдiк тапшылыFы. Осы мэселе жылдаp бойы жалFасып келе жаткан Yлкен пpоблемалаpдык 6ípí. Ол тypалы Kлаpа Дияpова «Казак биi» атты екбегiнде: «Казак хоpеогpафиясы eзiнiк алFашкы кадамдаpында тэжipибелi тэлiмгеpге, тамаша yйымдастыpyшылык жэне

17

педагогикалык кабтет бар адамга муктаж болды» - деген болатын [11, 8 б.].

Дегенмен, казiргi кYнi казактын би енерi айтарлыктай дамыганын жокка шыгаруга болмайды. Казак биiнiн даму жолында талай-талай тын идеяга толы билер мен жана кимылдар калыптасты. Олардын эркайсысы казак би енерЫщ алтын корынан орын тауып жатыр. «Композиторлардын сан тYрлi эуендерi шыгармашылык жэне орындаушылык мYмкiншiлiктердiн диапазонын кенейте тYстi; бiр актiлi, екi акт^ спектакльдер, койылымдар, миниатюралар - осылардын барлыгы труппанын комакты «алтын корында» жиналды» [12, 5]. Казак би ДYниежYзiне танылды. Дегенмен казак ерлер бин элi де дамыту кажетттт езектiлiгiн жоймайды. Казак биiнiн еркес Шара Жиенкулова апамыз айткандай, «Казактын халык билерi элемдiк сахнага шыкты. Оган Еуропанын, Азиянын, Американын, Африканын театр сахналарында кол сокты. Бул ютап «казак халкынын би енерЫщ жаркын болашагы элi алдагы ^ндерде» деген бекем Yмiтпен жазылды» десе, осы гылыми жумыс та ез кезепнде казак ерлер биiнiн даму мэселеане тиiстi назар аударып, онын даму тенденциясына ыкпал етедi деген Yмiтпен жазып отырмыз [13, 10].

Корытынды. Би енерiнiн адам емiрiнде манызды рел аткаратынын, онын рухани дамуына гана емес, сонымен катар салауатты емiр салтына, денсаулыгына да ыкпал ететЫ кYш екенiне баса назар аудара отырып, ескелен урпакты, эсiресе ер балаларды би енерЫе тартудын манызы зор екенiне назар аударамыз. Би артык ойлардан, артык салмактан босатады, адамнын рухани «кезЫщ» ашылуына кемектеседi. Би кимылдарынын басым кепшiлiгi жYректен шыгатындай курылымдалган, импровизация кеп. Осы туста бидiн ер адам емiрiндегi эсерiн багамдау кажет, ягни еркек Yшiн езiн-езi мойындау, езiнiн кYшiне сену - емiр салтынын манызды курамдас белiгi болып табылады. Кез келген ерлерге арналган билердi орындай отырып, кYштi жыныстын екiлi езiнiн бэсекеге кабiлеттi екеын дэлелдеп кана коймайды, сонымен катар эртYрлi емiрлiк мэселелердi шешетiндей стимул алады. Сондыктан да сан гасырлар бурын ер азаматтардын биiне аса мэн берген ата-бабаларымыз адам физиологиясын жаксы бiлгендiктен биге ерекше мэн

беpген. Осы айтылFандаpдык негiзiнде казак еpлеp биiн болашакта дамытy Yшiн жэне кэаби биге мамандык pетiнде кeзкаpас калыптастыpып, еp балалаpдык би саласына келyiн кeбейтy максатында келесi шаpалаpды KоЛFа алyды усынамыз:

1. Бишлык козFалысы мен дене кимылы аpкылы кepкем обpазды бейнелейтiн, улттык сахна eнеpiне деген жасeспipiмдеpдiк кызыFyшылыFын аpттыpy Yшiн олаpFа ек алдымен бидщ адам денсаyлыFына тигiзетiн зоp пайдасы тypалы акпаpатты жеткiзе бiлyiмiз кеpек. Себебi, адам баласы Yшiн денсаyлык - зоp байлык. Онык пайдасын тeмендегiдей баяндаyFа болады жэне бул акпаpат Fылыми тypFыда дэлелденгенiн де ескеpте кеткен аpтык болмас.

ЯFни, би споpттык 6íp тYpi юпеттес. Ал споpт -денсаyлык пен салаyатты eмip салтынык кепiлi. Би -сымбаттылык пен дене мYсiнiн, тeзiмдiлiк пен икемдiлiктi калыптастыpатын жаттыгу. Ол икемдiлiктi дамытады жэне булшык еттеpдiк калпын сактаyFа ыкпал етедЬ бул, эсipесе, бyындаpы аyыpатын адамдаpFа eте пайдалы. Сонымен катаp, би адамнык кeкiл кYЙiн кeтеpедi, тамакты сiкipyге кeмектеседi. Булшык еттiк дамyына да ыкпалы зоp. Fалымдаp жYpек-кан тамыpлаpында акаy баp наyкастаpFа зеpттеy жYpгiзедi. Бишiлеpде кандаFы оттектiк мeлшеpi 18%-Fа, дене шыныктыpy мамандаpында 16%^а кeбейген. Би саFатына шамамамен 400 ккал энеpгияны жок кылып жiбеpедi. Аптасына екi pет би YЙipмесiне баpy акыл-паpасат кемдiгiне душ^ 6олудык алдын алады. Би жYЙкеге тYскен аyыpлыкты басады, бас аypyлаpын кайтаpады, аpтеpиалды кысымды калыпка тYсipедi. Kэсiби бимен айналысатын адамдаpда ешкашанда Паpкинсон аypyы болмайды.

Mысалы, Yндi классикалык биiнде белгiлi 6íp сезiмдi жеткiзy Yшiн кeз Fана емес, кас та, еpiн де, мypын да, бет те, иек те, кулак та кимылдайды. Бул бет булшык етi Yшiн таптыpмас жатть^у бола алады. Ал сiз жалFыз басты жан болсакыз ше? Онда аз мына шындыкка кeз жетюзМз: би - аypyды умытудык жэне eзiкдi-eзiк калыпты сезiнyдiк бipден-бip жолы. Бимен емдеу - казipгi уакытка сай медицинанык ек жас салалаpынык 6ípí. Билеyдiк адам денсаyлыFына ешкандай зияны жок. Kеpсiнше, осы билеу аpкылы кYЙзелiстен де аpылyFа болады. Miне, бидiк

19

осындай адам айтса нангысыз касиеттерiн дурыс жеткiзе бiлгенде гана биге деген кызыгушылык туындауы даусыз.

2. Бишллердщ арасындагы ер азаматтарды ынталандыру аркылы биге деген кезкарасты ©згерту. Еркек балетмейстерлердщ айлык жалакыларын арттыру, сыйакылар тагайындау; бiлiм саласында болса тэлiмгерлiк сагаттарын к©бейту; олардын жетiстiктерiн барынша Yлгi ретiнде усыну сиякты рухани колдау к©рсетiлген жагдайда би ©нерЫдеп ер азаматтардын пайыздык Yлесi барынша артарына сенiм мол.

3. К^рп жана технологиялардын, жана медианын мYмкiндiктерiн барынша пайдалану аркылы Yгiт-насихат жумыстарын каркынды жYргiзу, Yздiк жетiстiгiмен к©зге к©рiнген бишi ер азаматтардын имиджт калыптастыру аркылы когаммен байланыс жасау. Осы ретте элеуметтiк желтердщ манызы зор. Эсiресе, «Фейсбук», «Инстаграм», «Ютуб» сиякты салмакты, халык жиi колданатын желiлердi к©бiрек колдану, оларда арнайы паракшалар ашу аркылы жYЙелi жумыс жYргiзуге болады.

Пайдаланылган эдебиеттер tÍ3ímí:

1. Жомарт Молдахметулы. Казак би - бидiн т©ресi. // Интернет ресурс: https://adyrna.kz/post/2696 (Каралган кYнi 10.12.2022).

2. Казак ©нерк Энциклопедия. - Алматы: Казакстан даму институты. 2002. - 800 б.

3. Акселеу Сейдiмбек. Казактын KYЙ ©нерi. - Астана: Култепн, 2002.-13 б.

4. Бердiбек Кабай. «КYЙ тартып, би билеген бiздiн казак». - 2021. // https://e-history.kz/kz/news/show/32553/ (жарияланган KYнi 09.04.2021)

5. Дж.В. Дрэпер. Истроия умственного развития Европы. -Киев-Харьков: 1986. - С. 264

6. Казак ©нертщ тарихы. 3 томдык. (ХХ расырдын екiншi жартысы, Ill том, 2 ютап). - Алматы: ©нер, 2009. - 480 б.

7. Шара Жиенкулова. Казак билерi. - Алматы: Казактын мемлекеттк к©ркем эдебиет баспасы, 1955. - 137 б.

8. А. Т. Молдахметова, Г. Т. Жумасеитова, Л. В. Ким, Г. Ю. Саитова, Р. В. Кензикеев, Т. К. ЖYргенов. «Dance movements of baksy as a paradigm of development of the Kazakh dance art» // Rupkatha Journal on Interdisciplinary Studies in Humanities - 2018. - N.3. - С. 38-57.

9. С. Бэюрова, Г. Саитова, Ж. Кайыр, Т. Ым, Р. Кензикеев. Kazakhstan experience in distance learning in higher education in the field of choreography. // ArtsEduca. - N33. - Septiembre. - 2022. - pp.97-108 // https://www.e-revistes.uji.es/index.php/artseduca/article/view/6891/7382

10. Ым Тойган. ©ркен ©скен би ©нерк Оку куралы. - Астана: 2009. - 136 б.

11. Клара Диярова. Казак бик - Алматы: ©нер. - 2012. - 320 б.

12. Казакстан Республикасынын Мемлекеттiк би театры. -Алматы: ©нер. - 2013. - 240 б.

13. Шара Жиенкулова. Би купиясы. - Алматы: ©нер. - 2012. - 320

б.

References:

1. Zhomart Moldahmetuly. Qazaq bii-bidiñ tóresi. // Internet resyrstary: https://adyrna.kz/post/2696 (qaralgan qup 10.12.2022). (In Qazaq).

2. Qazaq ónegi. Jenciklopedija. - Almaty: Qazaqstan damy i nstityty, 2002. - 800 b. (In Qazaq).

3. Akseleu Sejdimbek. Qazaqtyñ kúi ónegi. - Astana: Kultegin, 2002.-13 b. (In Qazaq).

4. Berdibek Qabadj. Kuj tartyp, bi bilegen bizdin Kazak. - 2021. // https://e-history.kz/kz/news/show/32553 / (zharijalangan kypi 09.04.2021). (In Qazaq).

5. Dzh.V. Drjeper. Istroija umstvennogo razvitija Evropy. - Kiev-Har'kov: 1986. - S. 264. (In Russ.).

6. Qazaq óneginiñ tarihy. 3 tomdyk. (ХХ gasyr ekipshi zhartysy, III tom, 2 kitap). - Almaty: Ópeg, 2009. - 480 b. (In Qazaq).

7. Shara Zhienkulova. Qazaq bileri. - Almaty: qazaqtyñ memlekettik kókkem ádebiet baspasy, 1955. - 137 b. (In Qazaq).

8. A. T. Moldahmetova, G. T. Zhumasejitova, L. V. Kim, G. Ju. Saitova, R. V. Kenzikeev, T. K. Zhurgenov. Dance movements of baksy as a paradigm of development of the Kazakh dance art. // Rupkatha Journal on Interdisciplinary Studies in Humanities - 2018. - N.3. - S. 38-57. (In Qazaq).

9. S. Bakirova, G. Saitova, Zh. Kajug, T. Izim, R. Kenzikeev. Kazakhstan experience in distance learning in higher education in the field of choreography. // ArtsEduca. - N33. - Septiembre. - 2022. - pp.97108. (In Engl.).

10. Izim Tojgap. Ógkep óskep bi ópegi. Oqi quraly. - Astana: 2009. -136 b. (In Qazaq).

11. Klara Dijarova. Qazaq bii. - Almaty: Ópeg. - 2012. - 320 b. (In Qazaq).

12. Qazaqstan Respyblikasynyñ Memlekettik Bi teatry. - Almaty: Ópeg. - 2013. - 240 b. (In Qazaq).

13. Shara Zhienkulova. Bi qurisy. - Almaty: Ópeg. - 2012. - 320 b. (In Qazaq).